Kodeks postępowania karnego. Komentarz 2016, wyd. 2

Art. 12 [Ściganie na wniosek]

KOMENTOWANY PRZEPIS

§ 1. W sprawach o przestępstwa ścigane na wniosek postępowanie z chwilą złożenia wniosku toczy się z urzędu. Organ ścigania poucza osobę uprawnioną do złożenia wniosku o przysługującym jej uprawnieniu.

§ 2. W razie złożenia wniosku o ściganie niektórych tylko sprawców obowiązek ścigania obejmuje również inne osoby, których czyny pozostają w ścisłym związku z czynem osoby wskazanej we wniosku, o czym należy uprzedzić składającego wniosek. Przepisu tego nie stosuje się do najbliższych osoby składającej wniosek.

§ 3. Wniosek może być cofnięty w postępowaniu przygotowawczym za zgodą prokuratora, a w postępowaniu sądowym za zgodą sądu - do rozpoczęcia przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej. Ponowne złożenie wniosku jest niedopuszczalne.

Spis treści

I. Istota ścigania na wniosek

A. Uwagi ogólne

B. Osoba uprawniona do złożenia wniosku o ściganie

C. Przestępstwa bezwzględnie i względnie wnioskowe

II. Zasada niepodzielności wniosku

III. Cofnięcie wniosku o ściganie

I. Istota ścigania na wniosek

A. Uwagi ogólne

1

1. Tryby ścigania publicznego. W doktrynie procesu karnego tryb ścigania z oskarżenia publicznego (z urzędu) dzieli się na: 1) bezwarunkowy, w którym inicjowana jest większość spraw karnych; 2) warunkowy, który uzależniony jest od wniosku pokrzywdzonego lub zezwolenia właściwego organu (zob. Waltoś, Proces karny, 2008, s. 40–41).

2

2. Tryb wnioskowy. Omawiany przepis określa tryb ścigania na wniosek (tryb wnioskowy). Zgodnie z art. 12 § 1 KPK, w sprawach o przestępstwa ścigane na wniosek, postępowanie z chwilą złożenia wniosku toczy się z urzędu, czyli jest publicznoskargowe.

3

3. Wola ścigania. Wniosek o ściganie przestępstwa stanowi wyraz woli uprawnionego podmiotu i wywiera skutki prawne niezwłocznie po jego złożeniu (zob. wyr. SA w Krakowie z 14.7.2005 r., II AKA 140/05, KZS 2005, Nr 8, poz. 83). Wniosek powinien stanowić jednoznaczny wyraz woli ścigania (zob. wyr. SA w Katowicach z 4.2.2010 r., II AKA 406/09, KZS 2010, Nr 3, poz. 63). Wniosek nie musi zawierać imiennego wskazania sprawców. Przy przestępstwach bezwzględnie wnioskowych wola pokrzywdzonego ograniczona jest wszak do żądania ścigania sprawców czynu, a nie do tego, które z osób współdziałających w popełnieniu czynu mogą być ścigane. Po złożeniu wniosku, ściganie prowadzone jest już bowiem z urzędu. Pokrzywdzony może jedynie wyłączyć spod ścigania osoby najbliższe, gdyby w toku postępowania okazało się, że wśród sprawców czynu jest osoba dla niego najbliższa (zob. post. SN z 25.4.2013 r., III KK 121/12, OSNKW 2013, Nr 8, poz. 72; post. SN z 9.7.2013 r., II KK 169/13, OSNKW 2013, Nr 11, poz. 96).

4

4. Forma wniosku. Ustawa karnoprocesowa nie określa formy, w jakiej pokrzywdzony ma wyrazić wolę ścigania, to jest złożyć wniosek, o którym mowa w art. 12 § 1 KPK. W związku z tym należy przyjąć, że znajduje zastosowanie art. 116 KPK, według którego wnioski i inne oświadczenia mogą być składane na piśmie albo ustnie do protokołu. Wola ta może być wyrażona tak na piśmie, jak i np. do protokołu przesłuchania w charakterze świadka. Istotne jest, aby z takiego dokumentu procesowego w sposób wyraźny wynikało żądanie pokrzywdzonego przestępstwem ścigania sprawcy (zob. wyr. SA w Krakowie z 14.7.2005 r., II AKA 140/05, KZS 2005, Nr 8, poz. 83; wyr. SN z 4.1.2006 r., V KK 263/05, Prok. i Pr. – wkł. 2006, Nr 5, poz. 11; post. SN z 16.3.2011 r., IV KK 426/10, OSNwSK 2011, Nr 1, poz. 539).

5

5. Protokół. Stosownie do art. 143 § 1 pkt 1 KPK przyjęcie wniosku o ściganie (a także jego cofnięcie) wymaga spisania protokołu.

6

6. Termin do złożenia wniosku. Wniosek może być złożony na każdym etapie procesu (por. uchw. SN z 21.2.1974 r., VI KZP 51/73, OSNPG 1974, Nr 5, poz. 59, z aprobującymi uwagami M. Cieślaka, Z. Dody, Pal. 1976, Nr 12, s. 46), w tym także w postępowaniu odwoławczym prowadzonym w wyniku zaskarżenia decyzji o umorzeniu postępowania z powodu braku wniosku o ściganie (post. SN z 15.5.1970 r., VI KZP 6/70, OSNPG 1970, Nr 6, poz. 79; uchw. SN(7) z 17.12.1970 r., VI KZP 43/68, OSNKW 1971, Nr 7–8, poz. 101, wraz z akceptacją M. Cieślaka, Z. Dody, WPP 1972, Nr 2, s. 251). Jeżeli w postępowaniu przygotowawczym zostanie ustalone, że sprawa dotyczy czynu ściganego na wniosek, obliguje to organ ścigania do podjęcia czynności zmierzających do wyjaśnienia, czy wniosek będzie złożony (art. 17 § 2 KPK).

7

7. Brak wniosku. Brak wniosku o ściganie wyklucza dopuszczalność wszczęcia postępowania, natomiast postępowanie wszczęte pomimo braku wniosku podlega umorzeniu (art. 17 § 1 pkt 10 KPK). Przyjmuje się, że jeżeli postępowanie było prowadzone przy braku wniosku, to jego późniejsze złożenie konwaliduje nieprawidłową sytuację (wyr. SA w Krakowie z 23.5.1996 r., II AKA 89/96, KZS 1996, Nr 5–6, poz. 63). Brak formalnego wniosku o ściganie może być bowiem uzupełniony w każdym stadium toczącego się postępowania karnego, a więc nie tylko przed jego umorzeniem, ale także po jego prawomocnym umorzeniu, o ile nie nastąpiło przedawnienie karalności przestępstwa ściganego na wniosek (wyr. SN z 4.4.2000 r., V KKN 29/00, Prok. i Pr. 2001, Nr 2, poz. 11).

8

8. Umorzenie postępowania. Brak wniosku stanowi bezwzględną przyczynę odwoławczą określoną w art. 439 § 1 pkt 9 KPK powodującą uchylenie orzeczenia, niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów. Nie zmienia tego przyjęcie kumulatywnej kwalifikacji prawnej czynu, będącej następstwem uznania, że czyn sprawcy wyczerpuje jednocześnie znamiona przestępstwa ściganego z urzędu oraz na wniosek, a ten wniosek nie został złożony (wyr. SN z 27.2.2008 r., V KK 324/07, Prok. i Pr. – wkł. 2008, Nr 7–8, s. 24).

B. Osoba uprawniona do złożenia wniosku o ściganie

9

1. Osoby uprawnione. Uprawnienie do złożenia wniosku posiada pokrzywdzony, dowódca jednostki w odniesieniu do niektórych przestępstw z części wojskowej KK oraz organ opieki społecznej lub właściwa instytucja w odniesieniu do przestępstwa z art. 209 KK. Gdy pokrzywdzonym jest więcej niż jedna osoba, każda z nich ma samodzielne prawo do złożenia wniosku o ściganie. Ściganie przestępstwa wnioskowego nie jest bowiem uzależnione od złożenia wniosku przez wszystkie uprawnione osoby. Uprawnienie do złożenia wniosku jest samodzielnym, osobistym prawem pokrzywdzonego (zob. J. Grajewski, Ściganie na wniosek pokrzywdzonego w świetle przepisów nowego kodeksu postępowania karnego, w: T. Nowak (red.) Nowe prawo karne procesowe. Zagadnienia wybrane. Księga ku czci Profesora Wiesława Daszkiewicza, Poznań 1999, s. 135–136). Dotyczy to także osoby wykonującej jako osoba najbliższa prawa zmarłego pokrzywdzonego na podstawie art. 52 § 1 KPK (zob. wyr. SN I KZP 11/11, OSNKW 2011, Nr 10, poz. 89). Do złożenia wniosku upoważniony jest także tzw. opiekun faktyczny, wykonujący prawa nieporadnego pokrzywdzonego (art. 51 § 3 KPK) oraz pełnomocnik wymienionego opiekuna, którego uprawnienie do złożenia wniosku wynika z ogólnego umocowania do wykonywania wszystkich czynności w postępowaniu karnym, na podstawie art. 91 KPC w zw. z art. 89 KPK (zob. post. SN z 23.10.2012 r., III KK 2/12, OSNKW 2013, Nr 2, poz. 16).

10

2. Małoletni pokrzywdzony. Do złożenia wniosku o ściganie sprawcy przestępstwa ściganego na wniosek nie jest uprawniony pokrzywdzony małoletni (zob. uchw. SN(7) z 17.12.1970 r., VI KZP 43/68, OSNKW 1971, Nr 7–8, poz. 101, z uwagami M. Cieślaka, Z. Dody, WPP 1972, Nr 2, poz. 251 oraz A. Kafarskiego, NP 1974, Nr 7–8, poz. 959). W takim wypadku uprawnienie do złożenia wniosku o ściganie posiada osoba wykonująca prawa małoletniego pokrzywdzonego na podstawie art. 51 § 2 KPK.

11

3. Przedstawiciel ustawowy. W wypadku, gdy przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje, nie składa – z naruszeniem dobra małoletniego – wniosku o ściganie, sąd opiekuńczy wydaje odpowiednie zarządzenie (art. 109, 147, 168 KRO). W razie zaś niezłożenia powyższego wniosku przed wszczęciem postępowania, osoba do tego uprawniona może złożyć go do czasu upływu okresu przedawnienia karalności w każdym stadium toczącego się postępowania, a nawet po prawomocnym umorzeniu postępowania spowodowanym brakiem wniosku (zob. uchw. SN z 17.12.1970 r., VI KZP 43/68, OSNKW 1971, Nr 7–8, poz. 101; wyr. SA w Katowicach z 5.12.2000 r., II AKA 325/00, OSA 2001, Nr 7–8, poz. 40; wyr. SN z 4.4.2000 r., V KKN 29/00, Prok. i Pr. – wkł. 2001, Nr 2, poz. 11).

12

4. Osoba upośledzona umysłowo, która nie została ubezwłasnowolniona choćby częściowo, może skutecznie złożyć sama wniosek o ściganie, pod warunkiem, że jej wola ścigania i rozumienie podejmowanej czynności nie nasuwają wątpliwości (wyr. SN z 5.1.1973 r., III KR 192/72, OSNKW 1973, Nr 4, poz. 49, z aprobującą glosą W. Daszkiewicza, PiP 1973, Nr 8–9, s. 271 oraz akceptacją A. Kaszyckiego, S. Mendyki, WPP 1974, Nr 2, s. 228 i M. Cieślaka, Z. Dody, Pal. 1974, Nr 12, s. 61).

13

5. Osoba prawna. Jeżeli przestępstwo jest ścigane na wniosek pokrzywdzonego, osoba prawna lub stowarzyszenie przez swój organ albo powołanego przez ten organ pełnomocnika uprawnione jest do złożenia wniosku o ściganie ze skutkami przewidzianymi w art. 12 KPK. Pełnomocnikiem organu osoby prawnej lub stowarzyszenia może być tylko adwokat lub radca prawny stosownie do art. 88 KPK (wyr. SN z 26.3.2008 r., II KK 17/08, OSNwSK 2008, Nr 1, poz. 733).

14

6. Osoba najbliższa. W wypadku ustalenia w toku postępowania sądowego dotyczącego przestępstw względnie wnioskowych, że sprawca przestępstwa stał się dla pokrzywdzonego osobą najbliższą, konieczne jest zwrócenie się do pokrzywdzonego o złożenie oświadczenia, czy składa wniosek o ściganie, a w razie braku wniosku postępowanie należy umorzyć. Zaniechanie tych działań prowadzi do zaistnienia bezwzględnej przyczyny odwoławczej z art. 439 § 1 pkt 9 w zw. z art. 17 § 1 pkt 10 KPK (wyr. SN z 27.8.2008 r., II KK 56/08, OSNWK 2008, Nr 11, poz. 94, s. 63).

15

7. Pouczenie. Osobę uprawnioną należy pouczyć o przysługujących jej uprawnieniach, a zatem o możliwości złożenia wniosku oraz o konsekwencjach jego złożenia i niezłożenia. W orzecznictwie sądowym wskazuje się, że pouczenie powinno objąć informację o prawie złożenia wniosku, konsekwencjach jego złożenia, określonych w art. 12 § 2 KPK, oraz możliwości jego cofnięcia (art. 12 § 3 KPK). Brak pouczenia nie może wywołać ujemnych skutków procesowych dla niepouczonego (art. 16 § 1 KPK). Brak pouczenia może spowodować sytuację, w której uprawniony nie ma podstawowej wiedzy na temat trybu ścigania, a w takiej sytuacji nie sposób przyjąć, że u podstaw wniosku o ściganie legła swobodnie podjęta decyzja; wniosek o ściganie bowiem tylko wówczas wywołuje skutki wskazane w ustawie, gdy jego złożeniu towarzyszy rzeczywista wola ścigania sprawcy, uzewnętrzniona swobodnie podjętą decyzją (wyr. SN z 17.12.2008 r., II KK 140/08, KZS 2009, Nr 6, poz. 31).

C. Przestępstwa bezwzględnie i względnie wnioskowe

16

1. Podział przestępstw wnioskowych. Przestępstwa ścigane na wniosek dzielą się na przestępstwa bezwzględnie i względnie wnioskowe, w zależności od tego, czy dla zakwalifikowania określonego typu przestępstwa jako wnioskowego niezbędne jest popełnienie go przez wskazany w ustawie podmiot (por. Grzegorczyk, Tylman, Polskie postępowanie, 2011, s. 121). Stosownie do tego przestępstwami bezwzględnie wnioskowymi są te, których ściganie uzależnione jest od złożenia wniosku bez względu na to, kto jest sprawcą, natomiast przestępstwa względnie wnioskowe ścigane są na wniosek tylko w wypadku popełnienia ich przez określoną osobę, np. przez osobę najbliższą. W wypadku przestępstw bezwzględnie wnioskowych, wniosek o ściganie skierowany jest przeciwko przestępstwu, niezależnie od tego, kto jest sprawcą (art. 160 § 5 w zw. z art. 160 § 3 KK; art. 161 § 3 w zw. z art. 161 § 1 i 2 KK; art. 190 § 2 w zw. z art. 190 § 1 KK; art. 191a § 1 KK; art. 192 § 2 w zw. z art. 192 § 1 KK; art. 209 § 2 w zw. z art. 209 § 1 KK, chyba że pokrzywdzonemu przyznano świadczenie z funduszu alimentacyjnego; art. 266 § 3 w zw. z art. 266 § 1 KK; art. 267 § 5 w zw. z art. 267 § 1–4 KK; art. 268 § 4 w zw. art. 268 § 1–3 KK; art. 288 § 4 w zw. z art. 288 § 1–2 KK; art. 300 § 4 w zw. z art. 300 § 1 KK; art. 303 § 4 w zw. z art. 303 § 1–3 KK; art. 305 § 3 w zw. z art. 305 § 1–2 KK; art. 338 § 1 KK; art. 338 § 2 KK; art. 341 § 3 w zw. z art. 341 § 2 KK; art. 343 § 4 w zw. z art. 343 § 1 lub 3 KK; art. 343 § 2 KK; art. 347 § 2 w zw. z art. 347 § 1 KK; art. 347 § 2 w zw. z art. 348 KK; art. 350 § 2 w zw. z art. 350 § 1 KK; art. 356 § 3 w zw. z art. 356 § 1 KK; art. 357 KK; art. 363 § 2 w zw. z art. 363 § 1 KK). W wypadku przestępstw względnie wnioskowych wniosek o ściganie skierowany jest przeciwko sprawcy będącym osobą najbliższą dla pokrzywdzonego (art. 157 § 5 w zw. z art. 157 § 3 KK; art. 177 § 3 w zw. z art. 177 § 1 KK; art. 278 § 4 w zw. z art. 278 § 1–3 i 4 KK; art. 279 § 2 w zw. z art. 279 § 1 KK; art. 278 § 4 w zw. z art. 290 § 1 KK; art. 284 § 4 w zw. z art. 284 § 1–3 KK; art. 285 § 2 w zw. z art. 285 § 1 KK; art. 286 § 4 w zw. z art. 286 § 1–3 KK; art. 287 § 3 w zw. z art. 287 § 1–2 KK; art. 289 § 5 w zw. z art. 289 § 1–3 KK. Zatem w razie ustalenia w toku postępowania sądowego dotyczącego przestępstw względnie wnioskowych, że sprawca przestępstwa stał się dla pokrzywdzonego osobą najbliższą, konieczne jest zwrócenie się do pokrzywdzonego o złożenie oświadczenia, czy składa wniosek o ściganie, a w razie braku wniosku postępowanie należy umorzyć. Zaniechanie tych działań prowadzi do zaistnienia bezwzględnej przyczyny odwoławczej z art. 439 § 1 pkt 9 w zw. z art. 17 § 1 pkt 10 KPK (zob. wyr. SN z 27.8.2008 r., II KK 56/08, OSNKW 2008, Nr 11, poz. 94).

II. Zasada niepodzielności wniosku

17

1. Zasada niepodzielności wniosku wyrażona została w § 2 art. 12 KPK. Zgodnie z tą zasadą wniosek o ściganie wywołuje skutki nie tylko w odniesieniu do osoby, której dotyczy, ale także w odniesieniu do osób, których czyny pozostają w ścisłym związku z czynem osoby wskazanej we wniosku. Należy przyjąć, że ścisły związek pomiędzy przestępstwem osoby wskazanej we wniosku i przestępstwem innych osób zachodzi wówczas, gdy są oni współsprawcami, podżegaczami, pomocnikami, a także wówczas, gdy przestępstwa ich są w taki sposób powiązane, że niezbędne jest łączne wyrokowanie w stosunku do tych osób.

18

2. Wyłączenie. Stosownie do art. 12 § 2 zd. 2 KPK zasada niepodzielności wniosku nie dotyczy osoby najbliższej. Jeśli zaś po złożeniu wniosku co do jednej osoby okaże się, że pomiędzy czynem tej osoby, a czynem osoby najbliższej dla składającego wniosek zachodzi ścisły związek w rozumieniu § 2 art. 12 KPK, osoba najbliższa nie może być objęta postępowaniem, chyba że zostanie w stosunku do niej złożony odrębny wniosek o ściganie.

19

3. Ściganie anonimowe. Zasada niepodzielności wniosku odnosi się do sytuacji, gdy we wniosku została wskazana jakakolwiek osoba. Natomiast, w wypadku tzw. ścigania anonimowego, gdy we wniosku nie wskazano sprawcy określonego czynu, jest on skuteczny w stosunku do wszystkich sprawców, którzy zostaną ujawnieni, a także w stosunku do osób, których czyny pozostają w ścisłym związku z czynem ujawnionego sprawcy (zob. uchw. SN z 13.10.1971 r., VI KZP 34/71, OSNKW 1972, Nr 1, poz. 2, z aprobującymi uwagami M. Cieślaka, Z. Dody, WPP 1972, Nr 2, poz. 250 oraz A. Kafarskiego, NP 1974, Nr 7–8, s. 958; zob. również wyr. SN z 16.8.1972 r., II KR 121/72, OSNPG 1973, Nr 6, poz. 79). O skutkach złożenia takiego wniosku osoba go składająca powinna zostać pouczona.

III. Cofnięcie wniosku o ściganie

20

1. Przesłanki. Stosownie do art. 12 § 3 KPK złożony wniosek może być cofnięty po spełnieniu dwóch warunków: 1) nie upłynie maksymalny termin, do którego cofnięcie wniosku jest dopuszczalne; 2) uzyskanie zgody prokuratora lub sądu, w zależności od fazy postępowania.

21

2. Termin. Wniosek może być cofnięty do chwili rozpoczęcia przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej (zob. post. SN z 11.8.2000 r., I KZP 19/00, Prok. i Pr. – wkł. 2000, Nr 10, poz. 6, wraz z akceptującymi uwagami R.A. Stefańskiego, WPP 2001, Nr 2, poz. 74). Termin ten ma charakter prekluzyjny i nie podlega przywróceniu. Oznacza to, że jeśli odczytany został na pierwszej rozprawie akt oskarżenia, późniejsze cofnięcie wniosku o ściganie nie wywoła żadnego skutku procesowego. Natomiast, gdy na pierwszym terminie rozprawy nie nastąpiło otwarcie przewodu sądowego, to cofnięcie wniosku jest możliwe na kolejnym terminie rozprawy, do czasu odczytania aktu oskarżenia.

22

3. Zgoda organu. Aby cofnięcie wniosku o ściganie było skuteczne, organ procesowy musi wyrazić na to zgodę. Do chwili wniesienia do sądu aktu oskarżenia lub złożenia wniosku o warunkowe umorzenie postępowania zgodę taką może wyrazić prokurator, na dalszym etapie – sąd właściwy do rozpoznania sprawy.

23

4. Forma decyzji. Decyzja w przedmiocie zgody winna być podjęta w formie postanowienia (zob. post. SA we Wrocławiu z 4.8.2006 r., II AKZ 393/06, OSA 2007, Nr 9, poz. 43). Według SN (post. z 1.7.2004 r., III KK 34/04, OSNKW 2004, Nr 7–8, poz. 83, z aprobującą glosą J. Grajewskiego, OSP 2005, Nr 2, poz. 106), w świetle treści § 3 komentowanego przepisu jest oczywiste, że wystąpienie z inicjatywą cofnięcia wniosku o ściganie ma w obu stadiach procesu charakter autonomiczny. Oznacza to, że brak uwzględnienia takiej inicjatywy w postępowaniu przygotowawczym nie rodzi obowiązku rozstrzygania z urzędu tej kwestii przez sąd po wpłynięciu aktu oskarżenia. Negatywna decyzja prokuratora, który nie wyraził zgody na cofnięcie wniosku o ściganie, nie jest zaskarżalna, a możliwość jej zwalczania jest immanentnie związana z ponownym wystąpieniem osoby uprawnionej do organu, który jest gospodarzem następnego etapu postępowania, tj. do sądu.

24

5. Brak zgody. Niewyrażenie zgody przez prokuratora w postępowaniu przygotowawczym na cofnięcie wniosku o ściganie, nie rodzi obowiązku ponownego rozstrzygania tej kwestii przez sąd po wpłynięciu aktu oskarżenia (post. SN z 1.7.2004 r., III KK 34/04, OSNKW 2004, Nr 7–8, poz. 83).

25

6. Uzyskanie pełnoletniości. Jeżeli wniosek o ściganie został złożony przez osobę wykonującą prawa małoletniego pokrzywdzonego (art. 51 § 2 KPK), a w toku postępowania karnego pokrzywdzony uzyskał pełnoletniość, uzyskuje prawo do cofnięcia wniosku. Z wymienioną chwilą pokrzywdzony uzyskał wszak pełną zdolność do czynności prawnych, a tym samym – wygasły uprawnienia osób, o których mowa w art. 51 § 2 KPK.

26

7. Ściganie na wniosek dowódcy. Zgodnie z art. 658 § 3 niedopuszczalne jest cofnięcie wniosku o ściganie złożonego przez dowódcę jednostki wojskowej ani przez wyższego dowódcę.

27

8. Umorzenie postępowania. Jeśli wniosek został cofnięty skutecznie, postępowanie podlega umorzeniu na podstawie art. 17 § 1 pkt 10, gdyż zachodzi negatywna przesłanka procesowa. Na postanowienie w tym przedmiocie służy zażalenie na zasadach ogólnych.

1001044