Kodeks postępowania karnego. Komentarz 2016, wyd. 2

Art. 87 [Pełnomocnik]

KOMENTOWANY PRZEPIS

§ 1. Strona inna niż oskarżony może ustanowić pełnomocnika.

§ 2. Osoba niebędąca stroną może ustanowić pełnomocnika, jeżeli wymagają tego jej interesy w toczącym się postępowaniu.

§ 3. Sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, może odmówić dopuszczenia do udziału w postępowaniu pełnomocnika, o którym mowa w § 2, jeżeli uzna, że nie wymaga tego obrona interesów osoby niebędącej stroną.

1

1. Podmioty uprawnione do ustanowienia pełnomocnika. Problematyka pełnomocnika w postępowaniu karnym regulowana jest treścią art. 87, 88 i 89 KPK. Obowiązujące przepisy procedury karnej wskazują, które z podmiotów uczestniczących w postępowaniu mogą korzystać z pomocy pełnomocnika. Zgodnie z treścią art. 87 KPK podmiotami uprawnionymi do korzystania z pomocy pełnomocnika są: 1) strona inna niż oskarżony; 2) podmioty wykonujące prawa strony (działające w charakterze strony); 3) podmioty niebędące stronami (zob. W. Posnow, Pełnomocnik w procesie karnym – uwagi na tle regulacji w KPK z 1997 r., Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego 1997, t. 2, s. 145–153; Grzegorczyk, KPK. Komentarz, t. I, 2014, s. 387).

2

2. Podmioty korzystające z pomocy pełnomocnika. W myśl art. 87 § 1 KPK pełnomocnika może ustanowić inna niż oskarżony strona. Tak więc, zgodnie z treścią powołanego przepisu, z pomocy pełnomocnika mogą korzystać: 1) bezpośrednio pokrzywdzony jako strona z mocy samego prawa w postępowaniu przygotowawczym (art. 299 § 1 KPK); 2) bezpośrednio pokrzywdzony występujący jako strona w postępowaniu przed sądem w charakterze: oskarżyciela posiłkowego obok oskarżyciela publicznego (oskarżyciel posiłkowy uboczny) lub zamiast niego (oskarżyciel posiłkowy subsydiarny), oskarżyciela prywatnego (art. 53, 59 KPK); 3) zakład ubezpieczeń uważany za pokrzywdzonego w zakresie, w jakim pokrył szkodę wyrządzoną bezpośrednio pokrzywdzonemu przez przestępstwo lub jest zobowiązany do jej pokrycia (art. 49 § 3 KPK) i z tej racji występujący w procesie w charakterze strony; 4) strony szczególne w postępowaniu karnym skarbowym – podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej oraz interwenient (o pełnomocniku wymienionych tu podmiotów zob. także art. 120, 123 KKS); 5) rodzice lub opiekun nieletniego jako strony w postępowaniu z nieletnimi (art. 30 § 1 ust. 2 NielU).

3

3. Inne podmioty wykonujące prawa strony i korzystające z pomocy pełnomocnika. Podmiotami, które w procesie karnym, w sytuacjach określonych przez przepisy KPK, mogą wykonywać prawa strony, a więc także korzystać z usług pełnomocnika są: 1) strony nowe i strony zastępcze (art. 52 § 1, art. 58 § 1, art. 61 § 1 KPK); 2) przedstawiciel ustawowy i faktyczny opiekun (art. 51 § 2 KPK); 3) organy uprawnione do działania za pokrzywdzonego, który nie jest osobą fizyczną (art. 51 § 1 KPK); 4) organy Państwowej Inspekcji Pracy (art. 49 § 3a KPK); 5) organy kontroli państwowej (art. 49 § 4 KPK).

4

4. Podmioty niebędące stronami korzystające z pomocy pełnomocnika. Zgodnie z art. 87 § 2 KPK podmiot niebędący stroną może ustanowić pełnomocnika, jeżeli wymaga tego jego interes. Niewątpliwie do podmiotów niebędących stronami, które mogą skorzystać z pomocy pełnomocnika, należy zaliczyć np.: 1) osoby, którym przysługuje zażalenie na postanowienia, zarządzenia oraz inne czynności naruszające ich prawa (art. 302 KPK); 2) osoby, których prawa zostały naruszone przez wydanie postanowienia dotyczącego przeszukania oraz zatrzymania rzeczy i którym na te postanowienia i inne czynności przysługuje zażalenie (art. 236 KPK); 3) osoby, którym zarówno w postępowaniu przygotowawczym, jak i w stadium jurysdykcyjnym przysługuje zażalenie na postanowienie i zarządzenie wydane w związku ze stosowaniem kar porządkowych (art. 290 § 2 KPK); 4) zatrzymanego (art. 245 § 1 KPK); 5) osobę występującą w danym procesie w charakterze świadka (art. 177 KPK); 6) pokrzywdzonego oraz podmiot mogący wykonywać jego prawa (quasi-stronę) w sytuacji, gdy – z różnych względów – podmioty te nie zapewniły sobie statusu strony w procesie i mogą korzystać tylko z konkretnych, wskazanych w przepisach uprawnień, np. udział pokrzywdzonego w posiedzeniu (w trybie art. 341 § 1 i art. 343 § 5 KPK), udział w negocjacjach mających na celu naprawienie szkody (art. 341 § 3 KPK), udział w rozprawie w związku ze stosowaniem instytucji dobrowolnego poddania się karze (art. 387 KPK), prawo wniesienia apelacji od wyroku warunkowo umarzającego postępowanie, wydanego na posiedzeniu (art. 444 KPK); 7) osobę żądającą odszkodowania za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie (art. 556 § 3 i 4 KPK).

5

5. Podmioty niemogące korzystać z pomocy pełnomocnika. Z pomocy pełnomocnika nie mogą korzystać, pomimo zajmowania pozycji strony: prokurator, który występując w charakterze oskarżyciela publicznego (art. 45 § 1 KPK) lub wykonując prawa pokrzywdzonego (art. 52 § 1in fine KPK) z istoty samej funkcji zawsze działa w procesie samodzielnie (§ 7 ust. 1 RegProkR), oraz inne organy państwowe występujące w charakterze oskarżycieli publicznych, które działają wyłącznie przez swoich pracowników lub funkcjonariuszy.

6

6. Odmowa dopuszczenia pełnomocnika do udziału w postępowaniu. Uprawnienie innych niż strony osób do korzystania z pomocy pełnomocnika doznaje poważnego ograniczenia w związku z treścią art. 87 § 3 KPK, zgodnie z którym sąd (w postępowaniu przygotowawczym – prokurator) może odmówić dopuszczenia do udziału w postępowaniu pełnomocnika osoby niebędącej stroną, jeżeli uzna, że nie wymaga tego obrona interesów tej osoby. Tymczasem uprawnienia osób niebędących stronami (np. do składania zażaleń na decyzję lub inne czynności – art. 302 KPK) mają charakter bezwzględny, co oznacza, że ich realizacja uzależniona jest od woli samego uprawnionego. W tym wypadku arbitralne pozbawienie przez organ procesowy możliwości skorzystania z pomocy pełnomocnika może poważnie zagrażać skuteczności składanych przez osoby niebędące stronami środków odwoławczych. Jeżeli przepisy karnoprocesowe, niezależnie od regulacji zawartej w treści art. 87 KPK, w sposób wyraźny upoważniają określony podmiot do ustanowienia pełnomocnika (zob. np. art. 556 § 3 KPK), wówczas należy przyjąć, że udział pełnomocnika w postępowaniu nie powinien podlegać ani ocenie prokuratora w postępowaniu przygotowawczym, ani ocenie sądu w stadium jurysdykcyjnym procesu. W przedmiocie odmowy dopuszczenia pełnomocnika do udziału w postępowaniu w stadium jurysdykcyjnym decyzję podejmuje sąd w formie postanowienia (art. 93 § 1 KPK), natomiast w postępowaniu przygotowawczym prokurator w formie zarządzenia (art. 93 § 3 KPK). Krytycznie należy ocenić różną regulację w odniesieniu do możliwości złożenia zażalenia na decyzję o odmowie dopuszczenia pełnomocnika do udziału w postępowaniu. W myśl obowiązujących przepisów karnoprocesowych zażalenie przysługuje jedynie na zarządzenie prokuratora (art. 302 § 2 i 3 KPK), które rozpoznaje prokurator bezpośrednio przełożony nad tym, który odmówił dopuszczenia pełnomocnika. Na postanowienie sądu o odmowie dopuszczenia pełnomocnika w trybie art. 87 § 3 KPK zażalenie nie przysługuje (art. 459 § 1 KPK).

1001044