Kodeks postępowania karnego. Komentarz 2016, wyd. 2

Art. 10 [Zasada legalizmu]

KOMENTOWANY PRZEPIS

§ 1. Organ powołany do ścigania przestępstw jest obowiązany do wszczęcia i przeprowadzenia postępowania przygotowawczego, a oskarżyciel publiczny także do wniesienia i popierania oskarżenia - o czyn ścigany z urzędu.

§ 2. Z wyjątkiem wypadków określonych w ustawie lub w prawie międzynarodowym nikt nie może być zwolniony od odpowiedzialności za popełnione przestępstwo.

Spis treści

I. Treść zasady legalizmu

II. Odstępstwa od zasady legalizmu

III. Cel zasady legalizmu

I. Treść zasady legalizmu

1

1. Dyrektywa. W omawianym przepisie określona zastała zasada legalizmu, wyrażająca dyrektywę nakazującą organowi procesowemu wszczynanie i kontynuowanie ścigania każdego przestępstwa ściganego z urzędu, gdy zachodzi uzasadnione podejrzenie jego popełnienia, gdy jest to prawnie dopuszczalne (zob. Waltoś, Proces karny, 2008, s. 293). Istotę legalizmu wyraża § 2 art. 10 stanowiący, że z wyjątkiem wypadków określonych w ustawie lub w prawie międzynarodowym nikt nie może być zwolniony od odpowiedzialności za popełnione przestępstwo, gdyż każdy kto popełnił przestępstwo powinien zostać pociągnięty do odpowiedzialności. Ze współcześnie pojmowanej zasady legalizmu nie wynika konieczność każdorazowego ukarania sprawcy (wymierzenia mu kary) – zob. M. Rogacka-Rzewnicka, Oportunizm i legalizm ścigania przestępstw w świetle współczesnych przeobrażeń procesu karnego, Warszawa 2007, s. 295 i n.; S. Cora, Zasada legalizmu ścigania a zawiadomienie o przestępstwie, PiP 2010, Nr 10, s. 5 i n.; J. Duży, Zasada legalizmu a cele procesu karnego, PiP 2011, Nr 2, s. 62. Wystarczające może być zastosowanie jedynie środka karnego, a nawet środka o charakterze penalnym, byleby sprawca czynu zabronionego pociągnięty został do odpowiedzialności, poprzez nałożenie na niego adekwatnych do popełnionego czynu konsekwencji prawnych (zob. A. Murzynowski, Refleksje na temat kształtu procedury karnej w XXI wieku, Prok. i Pr. 2001, Nr 7–8).

2

2. Zasada legalizmu materialnego. W polskim procesie karnym przyjęto zasadę legalizmu materialnego, albowiem postępowanie karne wszczyna się wówczas, gdy społeczna szkodliwość popełnionego czynu zabronionego nie jest znikoma. Przepis art. 17 § 1 pkt 3 KPK zabrania wszczęcia postępowania i nakazuje umorzyć postępowanie już wszczęte, jeżeli społeczna szkodliwość czynu jest znikoma. W piśmiennictwie przyjmuje się, że śledztwo lub dochodzenie może i powinno być wszczęte wtedy, gdy można przyjąć hipotezę, że popełniono przestępstwo, a hipoteza ta znajduje oparcie w wiadomościach (wiedzy) dotyczących określonego zdarzenia faktycznego. Podejrzenie popełnienia przestępstwa musi być uzasadnione (art. 303 KPK). Jest to tzw. podstawa faktyczna wszczęcia śledztwa lub dochodzenia, czyli faktyczna zasadność ścigania w rozumieniu zasady legalizmu (zob. S. Stachowiak, Odmowa wszczęcia śledztwa lub dochodzenia, Prok. i Pr. 2006, Nr 7–8, s. 24).

3

3. Ściganie czynów z urzędu. Zasada legalizmu odnosi się do czynów ściganych z urzędu. Ściganie czynów z urzędu jest w polskim systemie prawnym regułą. Inny tryb ścigania (na wniosek lub z oskarżenia prywatnego) jest wyraźnie wskazany w treści przepisu prawa karnego materialnego określającego typ czynu zabronionego, np. art. 212 § 4, art. 216 § 5, art. 217 § 3 KK.

4

4. Płaszczyzny. Ujęcie zasady legalizmu pozwala na wyróżnienie dwóch płaszczyzn odnoszących się do różnych etapów postępowania (przygotowawczego i głównego) oraz różnych jej adresatów (organy ścigania, oskarżyciel publiczny), w zależności od tego, o który aspekt legalizmu chodzi. Wyraźnie wskazany jest także cel zasady legalizmu, jakim jest pociągnięcie sprawcy każdego przestępstwa do odpowiedzialności (por. J. Tylman, Zasada legalizmu w procesie karnym, Warszawa 1965, s. 175; Murzynowski, Istota i zasady, 1994, s. 152).

Pierwsze dwa aspekty legalizmu procesowego, tj. obowiązek wszczęcia i przeprowadzenia postępowania przygotowawczego, dotyczą postępowania przygotowawczego, zaś dwa następne, tj. wniesienie i popieranie oskarżenia przed sądem odnoszą się do postępowania głównego. Odmienny jest także krąg adresatów omawianej zasady. W pierwszym wypadku są to organy powołane do ścigania przestępstw, w drugim oskarżyciel publiczny.

5

5. Zakres przedmiotowy. Zasada legalizmu w rozumieniu art. 10 § 1 KPK odnosi się do: 1) wszczęcia postępowania przygotowawczego (śledztwa lub dochodzenia); 2) przeprowadzenia postępowania przygotowawczego; 3) wniesienia oskarżenia do sądu; 4) popierania oskarżenia przed sądem.

II. Odstępstwa od zasady legalizmu

6

1. Umorzenie absorpcyjne. Odstępstwem od zasady legalizmu jest tzw. umorzenie absorpcyjne (zob. komentarz do art. 11). Przesłanką umorzenia postępowania na podstawie art. 11 § 1 KPK jest oczywista niecelowość wymierzenia oskarżonemu kary.

7

2. Świadek koronny. Odstępstwem od zasady legalizmu jest także możliwość dopuszczenia do złożenia przez podejrzanego zeznań w charakterze świadka na podstawie art. 5 ust. 1 ŚwKorU. W takim wypadku organ procesowy decyduje o zaniechaniu ścigania sprawcy przestępstwa, który w postępowaniu karnym występuje w charakterze (roli) świadka koronnego.

8

3. Odpowiedzialność dyscyplinarna żołnierza. Odstępstwo od zasady legalizmu przewiduje także art. 658 § 1 KPK, według którego prokurator wojskowy odmawia wszczęcia postępowania w sprawie o przestępstwo ścigane na wniosek dowódcy jednostki wojskowej, jeśli wobec sprawcy zastosowano już środki przewidziane w wojskowych przepisach dyscyplinarnych.

9

4. Konsensualne zakończenie sporu. Nie stanowią odstępstwa od zasady legalizmu konsensualne sposoby zakończenia postępowania karnego oparte na porozumieniu zawartym przez organ postępowania (prokurator lub sąd) z oskarżonym (skazanie bez rozprawy z art. 335 § 1 i 2 KPK i dobrowolne poddane się karze z art. 338a oraz z art. 387 § 1 KPK). W każdym z tych wypadków postępowanie karne jest wszczynane i kończy się orzeczeniem o pociągnięciu sprawcy przestępstwa do odpowiedzialności.

III. Cel zasady legalizmu

10

1. Cel zasady legalizmu. Stosownie do art. 10 § 2 KPK celem zasady legalizmu jest uniemożliwienie zwolnienia kogokolwiek z odpowiedzialności za popełnione przestępstwo (zob. Waltoś, Proces karny, 2008, s. 296). Wymieniony przepis wyraża istotę omawianej zasady.

11

2. Wyłączenie. Wymieniony cel nie może być osiągnięty w odniesieniu do osób, w stosunku do których zachodzą negatywne przesłanki procesowe, np. chronionych immunitetami (art. 17 § 1 pkt 10 KPK), których przestępstwa przedawniły się (art. 17 § 1 pkt 6 KPK), osób zmarłych (art. 17 § 1 pkt 5 KPK). Brak możliwości pociągnięcia do odpowiedzialności wymienionych kategorii osób nie stanowi jednak odstępstwa od zasady legalizmu, albowiem zasada ta dotyczy wyłącznie takiego postępowania karnego, które jest prawnie dopuszczalne. Paragraf 2 komentowanego przepisu akcentuje równość wszystkich wobec prawa, która może być ograniczona wyłącznie normami ustawowymi lub prawa międzynarodowego (zob. Grzegorczyk, KPK. Komentarz, t. I, 2014, s. 92).

12

3. Zmiany wprowadzone ustawą z 27.9.2013 r. Wskazaną ustawą poszerzono zakres ograniczenia zasady legalizmu przez dodanie w KK art. 59a określającego tzw. umorzenie restytucyjne. Stosownie do tego przepisu, jeżeli przed rozpoczęciem przewodu sądowego w pierwszej instancji sprawca, który nie był uprzednio skazany za przestępstwo umyślne z życiem przemocy, naprawił szkodę lub zadośćuczynił wyrządzonej krzywdzie, umarza się, na wniosek pokrzywdzonego, postępowanie karne o występek zagrożony karą nieprzekraczającą 3 lat pozbawienia wolności, a także o występek przeciwko mieniu zagrożony karą nieprzekraczającą 5 lat pozbawienia wolności, jak również o występek określony w art. 157 § 1 KPK (§ 1). Jeżeli czyn został popełniony na szkodę więcej niż jednego pokrzywdzonego warunkiem zastosowania § 1 jest naprawienie przez sprawcę szkody oraz zadośćuczynienie za wyrządzoną krzywdę w stosunku do wszystkich pokrzywdzonych (§ 2). Przepisu § 1 nie stosuje się, jeżeli zachodzi szczególna okoliczność uzasadniająca, że umorzenie postępowania byłoby sprzeczne z potrzebą realizacji celów kary (§ 3). Ustawą z 11.3.2016 r. przepis art. 59a KK został uchylony.

Ustawą z 27.9.2013 r. zmieniono też art. 66 KK, dotyczący warunkowego umorzenia postępowania, przyjmując, że sąd może warunkowo umorzyć postępowanie karne, jeżeli wina i społeczna szkodliwość czynu nie są znaczne, okoliczności jego popełnienia nie budzą wątpliwości, a postawa sprawcy niekaranego za przestępstwo umyślne, jego właściwości i warunki osobiste oraz dotychczasowy sposób życia uzasadniają przypuszczenie, że pomimo umorzenia postępowania będzie przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni przestępstwa (§ 1). Warunkowego umorzenia nie stosuje się do sprawcy przestępstwa zagrożonego karą przekraczającą 5 lat pozbawienia wolności (§ 2).

Poszerzono zatem zakres spraw, w których będzie można postępowanie warunkowo umorzyć. Dotychczas, co do zasady, warunkowo umorzyć można bowiem przestępstwo zagrożone karą pozbawienia wolności do 3 lat, a jedynie wyjątkowo, gdy pokrzywdzony pojednał się ze sprawcą, sprawca naprawił szkodę lub pokrzywdzony i sprawca uzgodnili sposób naprawienia szkody, warunkowe umorzenie postępowania mogło być zastosowane do sprawcy przestępstwa zagrożonego karą nieprzekraczającą 5 lat pozbawienia wolności. Od 1.7.2015 r. warunkowe umorzenie postępowania można zastosować w stosunku do sprawcy każdego przestępstwa zagrożonego karą nieprzekraczającą 5 lat pozbawienia wolności. Zrezygnowano przy tym z warunku pojednania się pokrzywdzonego ze sprawcą oraz naprawienia szkody lub uzgodnienia sposobu jej naprawienia.

1001044