Śmierć jako temat i motyw w literaturze i sztuce przewijała się poprzez wszystkie epoki literackie. Jej obraz i znaczenie ewoluowały razem z rozwojem szeroko rozumianej kultury i sztuki. Wraz ze zmianami kulturowymi szły zmiany cywilizacyjne – i one także wpływały na sposób widzenia śmierci. To temat, obok którego nikt nie może przejść obojętnie. Sposób widzenia odzwierciedlały aktualne wydarzenia historyczne w danych epokach.

Obraz Jacka Malczewskiego, Pt. "Śmierć Ellenai" z 1907 r., to zdecydowanie najpiękniejszy obraz związany z umieraniem, jaki widziałam dotychczas i nie boję się nazwać go pięknym, mimo że temat raczej kojarzy się z zadumą czy bolesnym współczuciem.

Jednolita brunatno-złota tonacja kolorów skupia uwagę odbiorcy na rozświetlonej, bezwładnej postaci Ellenai. Szczególne wrażenie sprawiają jej złote, rozrzucone na ubogim posłaniu, włosy, niespotykanej piękności twarz i białe dłonie, leżące bezradnie na puszystym, złocistym futrze. Martwa kobieta wygląda jakby była pogrążona we śnie co sprawia wrażenie jakby śmierć wcale nie oznaczała końca, jakby była źródłem chwały i nowego, lepszego życia . Jej towarzysz siedzi na pozór w stoickim spokoju. Żaden gwałtowny ruch nie mówi o jego rozpaczy. Ale wystarczy spojrzeć na poszarzałą twarz o ściągniętych rysach, na zapadle, podkrążone oczy, by zrozumieć ogrom jego cierpienia.

Wokół Ellenai drobiazgowo oddane szczegóły: zgaszona świeca, różaniec, modlitewnik, ikona, rozrzucone naczynia a także po mistrzowsku przedstawiona faktura materii: puszystość futra, kruchość słomy czy szorstkość poszarpanego obicia. Dzieło Malczewskiego nawiązuje do motywu Ars Morendi z łacinskiego Sztuka Umierania, który to motyw został zapoczątkowany w późnym średniowieczu, punkt cięzkości w Ars moriendi leży na przebywaniu umierającego (zwanego moribundem) na łożu śmierci. Otacza je grono znajomych i krewnych. Można się tylko domyślać że obok Ellenei siedzi jedyny krewny. Drugim obrazem Malczewskiego o podobnej tematyce jest: "Śmierć na etapie" z 1891 r. Obraz przedstawia wnętrze baraku. Jeden z zesłańców na sybir, młody chłopiec, właśnie zmarł. Obok jego ciała, w ciszy i półmroku, siedzą zamyśleni współtowarzysze niedoli. Jedyni w owym czasie znajomi.

Oprócz Malczewskiego doskonałym przykładem motywu śmierci w sztuce plastycznej XIX wieku są także: Aleksander Sochaczewski (Sonder Lejb) w dziełach takich jak: "Ucieczka więźniów – Ofiary kruków", ukazujący nieudaną próbę ucieczki polskich zesłańców do kraju i "Pożegnanie z Europą".

Kolejny przedstawiciel to Artur Grottger, jego sławne obrazy to; "Zsyłka na Sybir" i "Pochód na Sybir".

Obaj malarze przedstawiaja czas zsyłek na Sybir, który kojarzył sie tylko ze śmiercią z zimna, wycieńczenia fizycznego i głodu.

Nawiązując do sztuki plastycznej i jej motywu śmierci warto wyróżnić dziela literackie owego okresu. Tutaj dominują Adam Mickiewicz "Dziady cz. III" której akcja toczy się w Wilnie, pod Lwowem oraz w Warszawie. Mickiewicz dedykował utwór Janowi Sobolewskiemu, Cyprianowi Daszkiewiczowi, Feliksowi Kółakowskiemu oraz wszystkim patriotom, którzy byli prześladowani.

Autor opisuje Wielką Rosję jako tyrana chcącego posiąść władzę absolutną, poprzez zastraszanie, tortury i przymusową emigrację w głąb Rosji. Ten ostatni sposób jest jak najbardziej skuteczny. Wprowadza on szeroko rozpowszechniony strach społeczenstwa co pociąga za sobą zniewolenie wobec zaborcy. Do największych poświęceń dla ojczyzny zdolni byli patryjoci, którzy chcięli uwolnić się od jarzma carskiej niewoli.

Kolejnym czołowym przedstawicielem literatury jest Juliusz Słowacki i poemat "Anhelli", pisany prozą stylizowany na biblijną przypowieść, dziejący się na Sybirze, wśród zesłańców politycznych kilku generacji.

Jako utwór paraboliczny zawiera wielorakie i polityczne sensy przewodnie. Jest bowiem opowieścią o losie polskim od czasu utraty niezależności i o polskiej drodze do wolności. Jest też przypowieścią o niszczącej sile cierpienia. Społeczność sybirskich "posieleńców" rozpada się moralnie, ginie we wzajemnej nienawiści, spustoszona rozpaczą i brakiem wiary w sens poniesionych ofiar.

XX wiek wniósł do literatury nowy rodzaj śmierci. W czasie II wojny światowej pojawiła się masowa zagłada, jednoczesne uśmiercanie milionów istnień. Śmierć straciła swój indywidualny wymiar, stając się jednostką statystyczną. Oto przykłady dzieł literackich czasów wojny i okupacji z motywem śmierci.

Wstrząsające sceny opisuje Tadeusz Borowski. W opowiadaniach został ukazany Oświęcim, dwudziestowieczna fabryka śmierci - zadawanie śmierci ma charakter zorganizowanego procesu produkcyjnego

W mojej pracy chciałabym się powołać na jedno z nich, mianowicie "proszę państwa do gazu".

Na oświęcimską rampę przyjeżdża pociąg towarowy, który rozpakowywany jest przez wyspecjalizowane komando. "Ładunek" czyli ludzie są segregowani. Inaczej mówiąc oddziela się "towar" mało przydatny od towaru dobrego mogącego być z pożytkiem wykorzystanym. Tak więc pierwsza grupa kierowana jest od razu do komór gazowych, a druga do ciężkiej przymusowej pracy, kiedy ta grupa przestanie być opłacalna dla oprawców , bądź sama zginie w ciężkich warunkach obozowych także trafia do komory śmierci. W takiej sytuacji mówimy o reifikacji czyli uprzedmiotowieniu człowieka. Ludzie upodleni głodem, morderczą pracą, strachem przed zagazowaniem, ulegają reifikacji wyzbywając się uczuć nawet w stosunku do najbliższych. Śmierć w obozie jest tym straszniejsza, że "decydującą osobą" oddzielającą żywych od umarłych jest sam człowiek w tym przypadku SS'man , który decyduje kto ma szansę pożyć jeszcze kilka dni a kto musi do wieczora "przejść przez komin". W każdym opowiadaniu Borowskiego uwidacznia się ludzka tragedia. Śmierć jest wszechobecna, a często stanowi wybawienie. Czekają na nią ludzie końcowo wycieńczeni, chorzy, pozbawieni nadziei.

Cierpieli biorąc udział w wyrafinowanych metodach torturowania, takich jak deptanie ciała podkutymi butami, wieszanie za ręce na drągu, zmuszanie więźniów do stania w bezruchu całą noc.

To cierpienie osłabia ich wrażliwość moralną i prowadzi do sytuacji, w której jedynym pragnieniem staje się przeżycie, a aby przeżyć, trzeba poddać się regułom i prawom istniejącym w obozie, trzeba oszukiwać innych, kraść i spekulować.

W „Innym świecie” Grudzińskiego śmierć była codziennością. W gułagach nie stosowano komór gazowych, zabijano pracą - wyniszczającą, w zabójczych warunkach, przy głodowych racjach jedzenia. Całe życie więźniów było drogą do śmierci. Śmierć była wszechobecna: jedni czuli przed nią dojmujący strach, inni czekali na nią jak na wybawienie. Ci, którzy próbowali uciec przed nią pracując, licząc na częściowe ułaskawienie, wykańczali się fizycznie. Inną grupę stanowili, jak nazwał ich Grudziński „samobójcy religijni” – czekali oni na śmierć z tęsknotą. Nie mając odwagi popełnić samobójstwa, czekali aż zabije ich w końcu beznadziejność. Nienawidzili swojej egzystencji, upadlali się we własnych oczach – „my, gnój ludzki, powinniśmy umrzeć.”. Jak sam Gruziński pisze„W obozie śmierć nabierała metafizycznej nieobliczalności, stawała poza czasem naszego życia, wyłamywała się z rytmu biologicznego istnienia”. Więźniowie bali się umierać, bo nie wiedzieli, kiedy umrą, na co i gdzie. Zapewniali się wzajemnie, że zawiadomią najbliższych, gdy któryś z nich umrze pierwszy. Nieznajomość miejsca pochówku budziła lęk przed całkowitym zapomnieniem. Obozy sowieckie pozbawiały więźniów jedynego przywileju ludzi wolnych – jawności śmierci i pragnienia, aby nie zostać zapomnianym.

W sztukach plastycznych XX wieku, nie wiele możemy zobaczyć dzieł przedstawiajacych obozy masowej zagłady czy życie społeczeństwa w tamtym okresie.

?????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????

Tu obraz Andrzeja Wróblewskiego „Rozstrzelanie V”

Jest to cykl obrazów powstałych po wojnie. Malarz ukazuje na nich sceny egzekucji ulicznych, rozstrzeliwań ludzi. W uproszczony oszczędny sposób wyraża masowość i anonimowość śmierci, bezradność ludzi wobec wojny totalnej. Dominuja tu ciemne barwy, wyróżnia się kolor niebieski który może oznaczać mimo wszystko nadzieje.

Obraz „Tusza wołowa w rzeźni" Rembrandta z XVII wieku ukazuje zabitego pozbawionego wnętrzności woła. Jest już tylko wiszącym na haku w rzeźni mięsem, które zostanie poćwiartowane. Mimo iż obraz powstał kilka wieków temu, nasuwa skojarzenia z ludobójstwem z czasów II wojny światowej, kiedy zabijano ludzi jak zwierzęta. Mięso w rzeźni występuje jako towar, towarem dla hitlerowskich oprawców byli ludzie.

W mojej pracy starałam się wykazać, że śmierć w literaturze i sztuce postrzegana bywa różnie. Często wynika ona z założeń samej epoki i tendencji pisarskiej bądź malarskiej. Ale wszystkie utwory, o których wspomniałam w pracy mają również wspólne elementy. Dotyczy to grozy, strachu i nieuchronności towarzyszącej zjawisku śmierci.