10. MIĘDZYWOJENNA POWIEŚĆ HISTORYCZKA

W latach 20. powieść historyczna nie była dominującą odmianą w ówczesnej prozie. Sytuacja zmieniła się w następnej dekadzie. Wtedy też otrzymaliśmy szereg utworów zajmujących znaczące miejsce w dwudziestowiecznej literaturze. Często nawiązywały one do wydarzeń z historii powszechnej. Wizjom historiofilozoficznym towarzyszyła też ambicja wykorzystania zdobyczy prozy psychologicznej. Nie brakowało przy tym propozycji bardziej konwencjonalnych, kontynuujących tradycję dziewiętnastowiecznej epiki historycznej. Na szczególną uwagę spośród nich zasługują po­wieści Zofii Kossak-Szczuckiej. Jej najwybitniejszym dziełem jest cykl poświęcony wyprawom krzyżowym (Krzyżow­cy, Król trędowaty. Bez oręża). Pełna dramatyzmu, wydarzeń ilustrujących zarówno małość, jak i wielkość człowieka, walka i odzyskanie Grobu Świętego stanowi dla autorki niejako wzorzec całej historii ludzkości, która — mimo grze­chów i zwątpień — próbuje odnaleźć własny sens i zrozumieć siebie, realizując w ten sposób plan Opatrzności. Sukces poczynaniom bohaterów może zapewnić przede wszystkim zawierzenie lasce Bożej. Ciekawie w tej zbudowanej po­dług tradycyjnych recept trylogii wypada również konfrontacja mentalności i kultur Zachodu, Bizancjum i świata mu­zułmańskiego. Za zamknięcie okresu Młodej Polski zwykło się uważać powieść Żywe kamienie (191 S) Wacława Be-renta. której ranga artystyczna znacznie jednak wykracza poza takie historyczno-literackie usytuowanie. Związki z modernizmem uwidaczniają się tu za sprawą kunsztownego, poetyckiego stylu, licznych partii lirycznych, estetycznej funkcji archaizacji. Dla kompozycji utworu znamienne jest — skądinąd typowe dla prozy Berenta — mistrzowskie operowanie narracją z punktu widzenia postaci, monologiem wewnętrznym i wypowiedzianym, przy ciągłej zmianie bohaterów występujących w roli narracyjnego medium. Mimo sugestywnie odtworzonego klimatu duchowego, ide­owego i artystycznego XIII-wiecznej Europy, celem pisarza była uniwersalizacja opowiedzianej historii, zbliżenie utworu do przypowieści. Świat przedstawiony stanowi swoistą sumę średniowiecznej kultury, ze szczególnym uwzględnieniem tych jej elementów, które fascynowały intelektualistów początku XX wieku (mity arturiańskie, trady­cja goliardowska — w narrację wplecione zostały liczne cytaty i parafrazy średniowiecznej literatury, mistycyzm). Fabułę powieści Berent oparł na micie św. Graala. Paraboliczny wymiar utworu każe przy tym widzieć w motywie poszukiwania istotę kondycji ludzkiej, a zwłaszcza — losu artysty (także współczesnego).

Inaczej zbudowane zostały utwory Berenta z lat 30., składające się na cykl Opowieści biograficznych. Sylwetki wybit­nych postaci sceny politycznej i świata kultury polskiej przełomu XVIII i XIX wieku są tu materiałem do analizy no­woczesnej tożsamości Polaków. Służą też przypomnieniu dokonań generacji, która usiłowała sprostać potrzebie stwo­rzenia nowej koncepcji narodu. Berent połączył w cyklu narrację, często inkrustowaną cytatami bądź parafrazami źró­deł, z refleksją eseistyczną, stając się prekursorem techniki związanej z eseizacją prozy fabularnej, która ujawniła się w twórczości wielu prozaików powojennych.

Znaczące miejsce w prozatorskim dorobku Jarosława Iwaszkiewicza zajęła powieść Czerwone tarcze, osnuta wokół losów księcia Henryka Sandomierskiego. Utwór można określić jako psychologiczne studium osobowości o Hamle-tycznych rysach, wahającej się między dążeniem a zaniechaniem.: Wieloletnie podróże bohatera pozwalają mu skon­frontować kulturową różnorodność i urodę świata z bezwzględnością politycznego działania. Dlatego Henryk odrzuca ofertę cesarza Fryderyka Barbarossy, proponującego mu koronę i współdziałanie w budowie uniwersalnego państwa. Rozterki i zagubienie Henryka zmagania z pokusą władzy „silnej ręki", fascynacja pięknem świata i życia któremu zagraża polityka , historia - dla wielu krytyków były; dylematami współczesnego intelektualisty ukazanymi Iwaszkiewicza.; w kostiumie przeżyć dwunastowiecznego bohatera.

W latach 30. debiutowali pisarze, którzy z czasem mieli się okazać odnowicielami gatunku - Hanna Malewska i Teodor Parnicki. Już w pierwszych książkach odeszli oni od modelu dziewiętnastowiecznej powieści historycznej, korzvstając raczej ze wzorów modnej ówcześnie zbeletryzowanej biografii. Przykładem Żelazna korona Malewskiej (głównym bohaterem utworu jest cesarz Karol V) czy Aecjusz — Ostatni Rzymianin Parnickiego. Autorzv podjęli tzw. polemikę z wizją silnego władcy, z mitem wodza, ukazywali też konflikt między politycznym pragmatyzmem a racja­mi etycznymi. Efektownie w obu wymienionych powieściach wypadł bogaty i złożony obraz czasów historyczno-kulturowego przełomu, choć Malewska i Parnicki stronili od dziewiętnastowiecznej malowniczości wywodzącej się z tradycji. Waltera Scotta, a zwracali uwagę na intelektualną i ideową problematykę danej epoki Ważną rolę odegrały u obojga pisarzy inspiracje personalistyczne, a u Parnickiego również freudyzm, dzięki czemu portrety ich bohaterów zyskały na psychologicznej głębi.