MIĘDZYWOJENNA POWIEŚĆ HISTORYCZNA

1918 – 1932

W tych latach powieść historyczna straciła na znaczeniu. Fascynacja nowoczesnością, niepodległym państwem i wielkimi wydarzeniami historii dnia wczorajszego nie sprzyjała zagłębianiu się w przeszłość odległą. Tematyka historyczna nie była jednak całkiem obca powieściopisarzom. Jawiła się na pograniczach i marginesach ówczesnej prozy fabularnej. Często była też traktowana jako oscylująca pomiędzy po trosze baśniową stylizacją a literaturą dla młodzieży.

• WIATR OD MORZA STEFAN ŻEROMSKI (1922)

Zbiór kilkunastu opowiadań. Autor ukazuje w wybranych epizodach dzieje Pomorza polskiego od czasów zamierzchłych po współczesność. Elementem wiążącym jest postać Smętka (zainteresowanie polskich pisarzy folklorem i demonologią), który na skutek swej stałej obecności stal się symbolem tragizmu historii. Kompozycję całości i poszczególnych utworów oparł autor na dramatycznej opozycji dwu ścierających się przez wieki porządków moralnych: nienawiści i agresji, które przynoszą na tę ziemię najeźdźcy – wikingowie, Krzyżacy, Niemcy, oraz spokojnej pracy, prawa i sprawiedliwości, które usiłuje tu utrwalić ludność słowiańska. W ostatnim utworze zbioru Smętek opuszcza ziemię pomorską na zawsze (udaje się do Anglii), sądząc, iż Niemcy złagodnieli. To symboliczne zdarzenie zdaje się oznaczać początek nowej epoki. Książka wprowadziła morze i wybrzeże polskie w krąg literatury i świadomości narodowej. Jest to nurt archaizująco-poetyzacyjnej stylizacji. Temat historyczny jest bezpośrednio uwarunkowany współczesną sytuacją polityczną.

• ŻYWE KAMIENIE WACŁAW BERENT (1918)

Powieść o średniowiecznych artystach wędrownych z przełomu XIII i XIV w., którzy wkraczają w miasto pogrążone w maraźmie, w dosycie materialnym, w stanie otępienia, bierności, w „chorobie duszy” zwanej acedią. Wejście gromady wagantów z
poetą-goliardem na czele powoduje wstrząs w życiu mieszkańców miasta. Wraz z przybyszami przeciwstawiają się acedii starzy mistrzowie: płatnerz, twórca zbroi i spiżowych posągów rycerzy, franciszkanin Łukasz – iluminator rękopisów, oraz uczony przeor franciszkanów. Łączy ich twórczy niepokój ducha, idea wiecznego dążenia, którego symbolem jest święty Graal, marzenie błędnych rycerzy. Acedii obca jest również skoczka – wcielenie dionizyjskiej radości życia, i lekarz – wyznawca hasła „probate omnia” (wszystko sprawdzajcie). „Żywe kamienie” to postacie z posągów, legend i pieśni średniowiecznych. Powieść ukazuje zmierzch teokratycznej kultury średniowiecza i tragicznych samotników, świadomych tego przełomu. Z goliardem umiera poezja czysta, odważna, bezinteresowna. Płatnerz kończy życie w poczuciu, że mieszczaństwu trzeba innej sztuki niż ta, którą n uprawiał. Przeor i Łukasz reprezentują idee franciszkańskie, skierowane ku przyszłości. Lekarz i skoczka wchodzą w nowy nurt jako afirmatorzy życia. Gromadę młodych wagantów-artystów, po śmierci goliarda zarabiających „igrą na chleb powszedni”, pisarz potraktował wyrozumiale, ważniejszy jest jednak dorobek twórczy tych, którzy odeszli. Ideały goliarda winny się odradzać w duszach następców. W tym wskazaniu tkwi aluzja do współczesnej pisarzowi rzeczywistości, co podkreślił on też w posłowiu. Idealizm i zmysłowa konkretność średniowiecza zostały w tym utworze wyrażone w prozie archaizowanej, już to uroczystej, już rubasznej. W tok epicki wkrada się epika, elementy dramatu i tragedii. Średniowieczna alegoryczność sąsiaduje z nowoczesną symboliką.

• ZOFIA KOSSAK-SZCZUCKA

  • BEATUM SCELUS (1924) - niefranciszkański i sarmacki model katolicyzmu

  • Z MIŁOŚCI (1926) – rzecz o św. Stanisławie Kostce

  • SZALEŃCY BOŻY (1929)

• KUŹNIA PIOTR CHOYNOWSKI (1919)

Znakomicie oddana atmosfera przedpowstaniowych manifestacji i przygotowań. Odznacza się dbałością o wierność historyczną. Trzeźwa w ocenie ówczesnej sytuacji rzecz o latach 1861 – 1863, kończąca się w przededniu wybuchu powstania.

• NAD JEZIOREM ANIELA GRUSZECKA (1921)

Powieść o polskim średniowieczu, stylizacja archaizacyjna, koncentrująca się na dialogach.

• DUCISSA CUNEGUNDIS STANISŁAW WASYLEWSKI (1921)

Powieść o polskim średniowieczu. Rzecz o bł. Kindze. Pochwała franciszkanizmu i prostej, pokornej religijności, wiąże się z ówczesnymi nurtami prymitywistycznymi. Ze względu na tematykę hagiograficzną, sąsiaduje z ówczesną literaturą legendowo-religijną w wersji historycznej.

1932 – 1939

Historia powróciła do powieści w całym swoim dostojeństwie. Szukano w niej odpowiedzi na podstawowe pytania egzystencjalne i historiozoficzne, a także – argumentów w walce politycznej. Coraz bardziej dbano o wierzytelność: dążenie do redukowania fikcji na rzecz autentyku. Głównymi bohaterami są wielkie postacie historyczne. Dominują dwa nurty tematyczno-problemowe: europejski (pisarze powracają do problemu europejskiego uniwersalizmu) i rodzimy (pisarze skupiają się na jednym z najburzliwszych okresów polskiej historii – wojny napoleońskie i utrata niepodległości).

NURT EUROPEJSKI (świadectwo poczucia wolności od narodowych obowiązków narzucanych literaturze w latach niewoli, uwaga pisarzy oscylowała wokół problemu Europy jako całości, politycznej i kulturowej, pozostającej w opozycji, bądź zagrożonej przez „innych”):

• KRZYŻOWCY ZOFIA KOSSAK-SZCZUCKA (1935)

Kompozycja epicka poprzedzona źródłowymi studiami, poświęcona pierwszej wyprawie krzyżowej na przełomie XI i XII w. Akcja rozpoczyna się w 1905r. w Polsce, kiedy rycerze śląscy Strzegoni wyruszają na pielgrzymkę do Prowansji i następnie przyłączają się do mającej właśnie wyruszyć krucjaty. Powieść przedstawia obszerne tło historyczne zwołania pierwszej wyprawy i tragiczny przebieg wcześniejszej krucjaty ludowej. Dzieje wielkiej wyprawy rycerskiej pod przewodnictwem biskupa Ademara obfitują w niezwykle dramatyczne wydarzenia: bitwy, męczeńską przeprawę przez pustynię, głód, choroby, ciężkie oblężenia Nicei i Antiochii, zakończone zdobyciem Jerozolimy i wyborem króla Godfryda Lotaryńskiego. Epilog rozgrywa się znów na Śląsku,dokąd powracają polscy uczestnicy krucjaty. Powieść kontynuuje tradycje wielkiej epiki historycznej XIX w. Wielowątkowa fabuła, obfitująca w partie o napięciu niemal przygodowo-sensacyjnym, nakreślona jest na tle obrazu epoki, odmalowanego z gruntowną erudycją w zakresie wydarzeń politycznych i stosunków społecznych, bogatego w szczegóły obyczajowe. Duże znaczenie mają plastyczne opisy przyrody i sceny batalistyczne. Realistyczna motywacja zdarzeń łączy się z fantastyczno-legendową. Autorka przedstawia krucjaty jako dzieło Boskie i ludzkie zarazem. Swoje credo zawarła w Zakończeniu,wkładając ocenę wyprawy w usta papieża Urbana II. Dopełnieniem utworu są dalsze powieści z dziejów krucjat: KRÓL TRĘDOWATY (1936) i BEZ ORĘŻA (1937).

• CZERWONE TARCZE JAROSŁAW IWASZKIEWICZ (1934)

Utwór osnuty wokół biografii ks. Henryka Sandomierskiego (ok. 1132-66) i jego zabiegów politycznych mających na celu restytucję Królestwa Polskiego. Syn Bolesława Krzywoustego, świadomy historycznej konieczności, jaką jest rozdrobnienie feudalne, przekonany też, że wśród książąt polskich nie ma indywidualności tak silnej, która by dzieło pierwszych królów – uniezależnienie od Niemiec i nadanie jej buty historycznego – mogła kontynuować, wbrew rozsądkowi politycznemu podejmuje trud scalenia ziem polskich, niesiony irracjonalnym, mistycznym pięknem samej idei. Podróże po Niemczech i Włoszech, wyprawa do Ziemi Świętej są dla Henryka szkołą politycznej mądrości w analizowaniu współczesnej sytuacji europejskiej i wnikaniu w tajniki rządzenia. Odsłaniają zarazem kontemplacyjno-refleksyjną naturę bohatera, mniej zdolnego do działania, a bardziej do odczuwania zmysłowej urody świata. Po powrocie do kraju Henryk, wiodąc żywot dzielnicowego władyki, wierność dla idei przejawia w gromadzeniu bogactw i orędzia, które mają mu posłużyć do podporządkowania sobie braci. Jednakże w sytuacji zagrożenia ze strony cesarza Fryderyka Barbarossy – zamiast skorzystać z osłabienia braci – przychodzi z pomocą Bolesławowi Kędzierzawemu, przeżywa wraz z nim klęskę krzyszkowską (1157) i odmawia przyjęcia korony z rąk niemieckiego cesarza. Decyzja bohatera jest rezultatem wyboru między wprowadzeniem Polski w świat cywilizacji zachodniej za cenę uzależnienia jej od Niemiec a zachowaniem niezawisłości narodowej. Nowatorstwo Iwaszkiewicza polega na tym, że pokazuje, iż kształt dziejów zależy od człowieka, a nie jest wynikiem fatalistycznego poddania się biegowi historii. Sprzeciw bohatera wobec uniwersalistycznych planów Fryderyka Barbarossy to ostrzeżenie przed agresją hitlerowskich Niemiec.

• ŻELAZNA KORONA HANNA MALEWSKA (1937) – o trudzie panowania

• AECJUSZ, OSTATNI RZYMIANIN TEODOR PARNICKI (1937) – o zdobywaniu władzy i grze politycznej

NURT RODZIMY:

• KORDIAN I CHAM LEON KRUCZKOWSKI (1932)

Powieść zamierzona jako próba zasadniczej rewizji mitów narodowych utrwalonych w polskiej świadomości przez literaturę romantyczną i oficjalną historiografię, zawiera klasową, opartą na założeniach materializmu historycznego interpretację doniosłego momentu dziejowego, jakim było przygotowanie i wybuch powstania listopadowego. Przeciwstawiając się „wielkim sugestiom poezji romantycznej” i nawiązując do Żeromskiego (Popioły, Turoń), pisarz podjął zadanie zobrazowania stosunku szlachty i chłopstwa do walki niepodległościowej i do pojęcia ojczyzny, a zwłaszcza określenia uwarunkowań determinujących obojętną postawę chłopów wobec powstania. Autor twórczo wykorzystał relacje pamiętnikarskie, badania historyków oraz materiały archiwalne i zbudował powieść w poetyce montażu dokumentalnego. Akcja ogniskuje się wokół losów Deczyńskiego, nauczyciela wiejskiego, który występując w obronie chłopów z rodzinnej wsi, wpada w konflikt z dzierżawcą dóbr, szlachcicem Czartkowskim, zostaje podstępem wcielony do armii, i uświadamiając sobie stopniowo klasową istotę panujących stosunków społecznych – odmawia wzięcia udziału w powstaniu. Oszczędnie fabularyzując przekazy historyczne, pisarz zarysował wyraziste sylwetki bohaterów, a całość wydarzeń powieściowych przyporządkował celom ideowym: uwydatnienia istoty społecznych konfliktów szlachecko-chłopskich i związanego z nimi poczucia „dwóch ojczyzn”. Romantycznej koncepcji bohatera szlacheckiego przeciwstawiona została szeroko uargumentowana wizja chłopskiej rewolucji społecznej.

• „OPOWIEŚCI BIOGRAFICZNE”(to nie tytuł!) WACŁAWA BERENTA

NURT (1934), DIOGENES W KONTUSZU (1937), ZMIERZCH WODZÓW (1939)

Cykl obejmuje epokę od czasów stanisławowskich po powstanie listopadowe. Są wyrazem żywego zainteresowania życiorysami wybitnych postaci historycznych, przejawiającego się w tych latach.

• RUMIEŃCE WOLNOŚCI (1937) i UROKI (1938) TADEUSZ KUDLIŃSKI

Panorama kościuszkowsko-napoleońskiej epoki polskich walk wyzwoleńczych.

• NIEMCEWICZ OD PRZODU I TYŁU (1939) KAROL ZBYSZEWSKI

Rzecz o Niemcewiczu na tle Polski XVIII w.