Symbolika tańca w literaturze polskiej.

Taniec pełnił w dziejach świata (szczególnie w antyku) istotną rolę. Taniec sakralny u Greków wy- powiadał gestami i ruchami ciała, rytmem i muzyką to, co w misteriach było tajemnicą boskiego porząd- ku kosmicznego, kierującego "tańcem gwiazd", które- go cudowną wzniosłość naśladowali tancerze w świę- tym korowodzie. Taniec w świątyniach przedstawiał mimiczne sceny z życia bogów i herosów, w starożyt- nym Izraelu zaś wyrażał wdzięczność za otrzymane od Boga łaski, modlitwę, radość z pomyślnych wydarzeń. "Gdy Dawid wracał po zabiciu Goliata, wyszły nie- wiasty (...) śpiewając i tańcząc z bębnami wesela i z gąślami", "a kiedy przenoszono Arkę Przymierza na Syjon, Dawid tańczył przed Panem z wszystkiej mocy". Taniec nieodłącznie wiąże się z ludzkim ży- ciem i ma on wiele znaczeń, np. może symbolizować kult słońca, deszcz, wyzwolenie, wzniosłość, dzięk- czynienie, modlitwę, radość, poezję, zmysłowość, płodność, małżeństwo, a nawet wojnę, przekleństwo czy żałobę. Istnieje również taniec śmierci (dance macabre). Był on tematem średniowiecznych moralite- tów dydaktycznych, powstałych prawdopodobnie pod wpływem epidemii czy wojen. Później motyw ten sta- nowił treść malowideł ściennych we Francji i Niem- czech, przedstawiających korowód taneczny wszys- tkich stanów, prowadzony do grobu przez uosobienie śmierci. "Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią" ma ulubioną w średniowieczu formę dialogu, a raczej sporu między Śmiercią a mistrzem Polikarpem. Ta pierwsza przechwala się swoją wszechmocą, panowa- niem nad wszystkim. Upersonifikowana Śmierć jest postacią groźną, nie mającą litości. W jej dosadne i celne wypowiedzi nieznany autor wplótł satyryczne charakterystyki przedstawicieli średniowiecznego społeczeństwa: oszukujących kupców, lekarzy, niemo- ralnych mnichów. Bardzo dobitnie akcentuje on rów- ność ludzi wobec śmierci. Na nic zdają się człowie- kowi zaszczyty i bogactwa, gdyż to, co ziemskie, jest marnością i musi przeminąć. "Rozmowa..." posiada związki ze średniowiecz- nymi utworami i ikonografią - tzw. "tańcami śmier- ci" (dance macabre). W tych tańcach ze śmiercią występują przedstawiciele wszystkich stanów uszere- gowani wg ściśle określonej hierarhii. Autor pol- skiego poematu nie zachował jej, aby podkreślić równość wszystkich wobec śmierci i uwypuklić pogląd o nicości zaszczytów i bogactwa. Wynika z tego, że wszyscy ludzie muszą kiedyś "pójść w tany" ze śmiercią. Motyw tańca pojawia się również w trzeciej części "Dziadów" Adama Mickiewicza. Utwór ten przedstawia różnorodne antagonizmy: między Rosją a Polską, despotyzmem a wolnością, dobrem a złem. Po- eta ukazał w tym utworze martyrologię polskiej mło- dzieży, metody działania carskich urzędników oraz scharakteryzował społeczeństwo polskie pod względem poglądów i postawy wobec ojczyzny. Tej charakterys- tyce służą m.in. sceny: "Salon warszawski", "Salon wileński" i "Bal". Omówię tę ostatnią, gdyż ona wiąże się z tematem. Fragment ten rozpoczyna się od krótkiego opisu tańczącego senatora. Dama mówi o nim, że się "łasi", "wije", "sapie", "strzyże oczy- ma", że "wczora mordował i katował (...), dzisiaj pazury schował". Nowosilcow, tańcząc z Gubernatoro- wą, wyznaje jej, że chciałby "zrobić znajomość" u Starosty, gdyż ten ma piękną żonę i córkę. Guberna- tor obiecuje, iż przedstawi ich sobie. On i jego małżonka to służalcy senatora, chcą mu się przypo- dobać. Zupełnie inny typ Polaka przedstawia Staros- ta, który mówi: "w trumnach siedzi młodzież nasza, nam każą iść na bal". Adam Mickiewicz wyjaśnia, że zaproszenie na urzędowy bal w Rosji to rozkaz. Taka zabawa jest potem opisywana w gazetach jako przyk- ład nieograniczonej miłości poddanych ku najlepsze- mu i najłaskawszemu gospodarzowi przyjęcia (może być nim car lub jakiś wysoki urzędnik). Starosta, będąc patriotą, nie chce, aby jego żona i córka przebywały w towarzystwie znienawidzonego Nowosil- cowa i dlatego przyszedł na bal sam. Znajduje się tam za to pałający nienawiścią do Senatora Justyn Pol. Ten młody człowiek pragnie zabić tyrana. Jego zapał ostudza jednak Bestużew - postępowy Rosjanin, solidaryzujący się z polskimi patriotami. Mówi on, że zgładzenie Nowosilcowa niczego nie poprawi, a wręcz pogorszy sytuację wielu ludzi. Ma on zapewnie na myśli prawdziwych Polaków, a nie tych, którzy w scenie "Bal" usytuowani są po lewej stronie. Ta bo- wiem zachwyca się samym senatorem, jego wyglądem i wystrojem domu. Prawa strona to ludzie podobni do Starosty i J. Pola. Z ich ust padają pod adresem Nowosilcowa i jego świty takie słowa jak: "szelmy, łotry, łajdaki, żeby was piorun trzasł". Tak więc scena "Bal" przedstawia obraz społe- czeństwa polskiego. Nie było ono całkowicie jedno- lite. Przeważali w nim patrioci, ale znajdowali się też kosmopolici, całkowicie obojętni na los ojczyz- ny, wyzbyci moralnych zasad, goniący za łaską sena- tora, a nawet pogodzeni z władzą cara w Polsce. Dziełem, które podobnie jak "Dziady" powstało w popowstaniowym okresie twórczości A. Mickiewicza, jest "Pan Tadeusz". Poeta zaczął je pisać w szczy- towym dla swej twórczości roku 1832. Utwór zamie- rzony był początkowo jako sielanka opiewająca życie szlacheckie na wsi, a rozrósł się w epopeję. Wpły- nęły na to zarówno tęsknota za krajem, jak i bliż- sze zetknięcie się z bardziej niż Litwa zaawansowa- nymi w rozwoju cywilizacji krajami zachodnioeuro- pejskimi. To również pomogło uzmysłowić poecie fakt, że świat szlachty odchodzi w bezpowrotną przeszłość (czemu daje on wyraz w polonezie z XII księgi "Pana Tadeusza"). Epopeja jest jak gdyby rozstaniem się z dawną Polską, jej obyczajami i światem pojęć. Swojego znaczenia nie zawdzięcza ona fabule, gdyż dotyczy spraw zwyczajnych. Ani akcja, ani intryga w "Panu Tadeuszu" nie zawierają żadnych nadzwyczajnych wydarzeń. Są w nim za to potoczne rozmowy o prostych sprawach i normalna krzątanina przeciętnej szlachty wokół codziennych obowiązków. Jest w utworze opromieniona miłością dawna Polska z jej wszystkimi zaletami i wadami, które dzięki og- lądaniu się w przeszłość zdają się być błahe i nie- dokuczliwe. Arcydzieło to zawiera odwieczne dążenie Polaków do odzyskania własnego państwa. Jest w nim ukazany kraj w momencie przełomu, kiedy to zaczyna się wyłaniać nowocześnie pojęty naród. Właśnie od- chodzenie szlachty w bezpowrotną przeszłość symbo- lizuje polonez z XII księgi "Pana Tadeusza". W pierwszej parze idzie z Zosią Podkomorzy. Z jego "każdego kroku, każdego ruszenia można tancerza myśli i czucia wyczytać". Wszystkie pary ustawione są według godności i wieku. Nikt nie śmie dorównać w tańcu Podkomorzemu. Wszyscy "ustępują mu z drogi" i idą za nim, co symbolizuje zgodę narodową. Urody i blasku "ostatniemu polonezowi" dodaje przyroda. Dzięki niej i tańcowi Mickiewicz ukazał swój senty- ment do odchodzącej w przeszłość Polski. Historię dalekiej, ukochanej ojczyzny ukazał poeta w "Koncercie Jankiela". Ten Żyd - patriota rozpoczął granie od "Poloneza 3 maja" symbolizującego roz- paczliwą próbę ratowania Polski przed rozpadem. W dźwiękach melodii wyczuwalna jest atmosfera sali sejmowej, gdzie uchwalane były niezbędne reformy. Jednak nad "zbawcami" kraju gromadzą się chmury, płynące znad Targowicy. Jankiel ukazuje to poprzez złowieszcze, fałszywe akordy. Ale oto muzyk znów zmienia tony. Teraz słychać hałasy, wojnę, atak, jęk dzieci, płacz matek. Tak właśnie Jankiel przed- stawia powstanie kościuszkowskie i rzeź Pragi. Po chwili jednak pojawia się "żałosna nuta" sławnej piosenki o żołnierzu tułaczu, wędrującym z Napoleo- nem przez świat, a nie mogącym dotrzeć do ojczyzny. Lecz nagle "mistrz tony wznosi, natęża" i grając "Jeszcze Polska nie zginęła" wzywa Dąbrowskiego do zmobilizowania sił i poprowadzenia Legionów do uciemiężonej ojczyzny. W tak piękny sposób - za po- mocą muzyki - przedstawił w ogromnym skrócie a. Mickiewicz dzieje swego ukochanego kraju. Często mówi się o analogiach powstania "Pana Tadeusza" i "Wesela". A. Mickiewicz chciał począt- kowo napisać sielankę szlachecką, a powstała epope- ja narodowa. Stanisław Wyspiański zaś "zamierzał napisać złośliwy pamflecik na znajomych (...); w trakcie pisania ściany bronowickiego domu rozrosły się w symbol współczesnej Polski". Źródłem inspiracji do napisania "Wesela" stał się autentyczny fakt - ślub poety Lucjana Rydla z wiejską dziewczyną, Jadwigą Mikołajczykówną. Zabawa weselna, a jednocześnie i taniec, na którą zjechały się znane w Krakowie osoby, łącząc gości miejskich z chłopskimi uzyskiwała znaczenie ideowe i symbo- liczne - przymierza stanów. Utwór Wyspiańskiego od- powiada na pytanie, czy ówczesne społeczeństwo zdolne jest podjąć walkę narodowo - wyzwoleńczą. Metaforą pokolenia Młodopolan marzącego i nie pot- rafiącego zdobyć się na jakiekolwiek działanie jest muzyka Chochoła. Jego taniec i "zaczarowany" ruch wszystkich ludzi w takt muzyki zamyka "Wesele". Sam motyw nie dającego się zatrzymać w obrotach błędne- go koła taneczników sięgał pradawnej tradycji fol- klorystycznej. Wyspiański zaczerpnął go z dwóch obrazów zatytułowanych "Melancholia" i "Błędne ko- ło". Jednak nadał mu na tle rozległej panoramy pos- taw społecznych i przeprowadzanego rozrachunku z ciążonymi na nich mitami nową treść. Za pomocą "chocholego tańca" autor charakteryzuje polską in- teligencję, która rezygnowała z działania i nie potrafiła zdobyć się na żaden krok w kierunku odzyskania niepodległości. Pokolenie Młodopolan umie tylko marzyć, nie istnieje możliwość jego zjednoczenia. Scena z Chochołem jest pełna tragiz- mu. Wyspiański stworzył ją, aby ukazać społeczeń- stwu jego marazm i unaocznić, że jeżeli najpierw nie wyzwoli się ono z uśpienia, to nie będzie w stanie oswobodzić kraju. Jak gdyby powtórzeniem "chocholego tańca" jest tango argentyńskie tańczone przez Edka z wujem Eu- geniuszem. Znajduje się ono w "Tangu" Sławomira Mrożka. W samym zaś dramacie w sposób groteskowy zaprezentowana została rodzina, której członkowie posiadają dość znamienne cechy charakteru. Wyraźnie zdeformowanymi postaciami są: Stomil, Eleonora, Eu- genia i Eugeniusz, Ala i Edek. Artur zaś chce po- prawić sytuację w domu, w którym nie obowiązują żadne konwencje, w którym panuje marazm, gdzie wszyscy oprócz niego fascynują się Edkiem. Ten os- tatni zaś nie ma żadnej godności ani intelektu. Je- go atutem jest silny cios i spryt, co wystarcza, aby zapoczątkował on epokę swoich rządów, epokę mocnej ręki i prymitywnej siły. Dlatego też w utwo- rze odzywają się takty tanga (kilka kroków w przód, kilka w tył). Edek jest prymitywną postacią, która na razie wszystkich tyranizuje, później zabija Ar- tura i staje się władcą. Jego końcowy taniec z wu- jem jest groteskowy. Edek - zero moralne, osoba bez zasad, pełni tu rolę błazna, chochoła narzucającego rytm. Pomiata Eugeniuszem, a on - stary człowiek - podporządkowuje się nowemu tyranowi. Wnioski z "Tanga" są pesymistyczne: intelektualiści nie nada- ją się do władzy, zwycięża prymitywna siła. To, że tańczone jest na końcu utworu tango argentyńskie, wskazuje na zmierzch wartości, nie tylko w Polsce. W rytmie tanga bowiem (kilka kroków w przód, kilka w tył) porusza się szeroko rozumiane współczesne społeczeństwo. We wstępie wymieniłem kilka znaczeń symbolu "taniec". Po omówieniu fragmentów "Rozmowy...", "Dziadów cz. III", "Pana Tadeusza", "Wesela" i "Tanga" część z nich się potwierdziła, a część jest zupełnie nowa. Motyw ten można spotkać jeszcze w kilku innych utworach. Ze średniowiecznym "dance macabre" łączy się wiersz "Menuet" Grochowiaka. W "Chłopach" W. Reymonta taniec występuje w trakcie wesela Boryny. W "Popiele i diamencie" znajduje się polonez tańczony przez pijane kreatury, a w zakoń- czeniu "Nad Niemnem" znajduje się piękna rzeka tań- ca na łodziach. Tak więc motyw ten dość często po- jawia się w polskiej literaturze, a, jak wynika z omówionych tekstów, sam taniec ma dość duże znacze- nie dla ich wymowy.