1. ROZWÓJ MYŚLENIA wg J. PIAGETA
Koncepcja Jeana Piageta – szwajcarskiego biologa i psychologa / 1896 – 1980/
|
INTELIGENCJA funkcjonuje według : |
|
- zasady organizacji (przyjmuje postać różnych struktur poznawczych) |
|
- zasady adaptacji (przystosowania do otoczenia) |
Adaptacja, czyli przystosowanie przebiega w postaci uzupełniających się procesów asymilacji i akomodacji. Rezultatem asymilacji jest zmiana ilościowa schematów, akomodacji – jakościowa.
ASYMILACJA – to włączanie otoczenia do naszych struktur poznawczych, dopasowanie go do naszego rozumienia, interpretowanie go. Jest procesem poznawczym, dzięki któremu nowe treści są włączane do istniejących schematów.
AKOMODACJA – dopasowanie organizmu do otoczenia, dostosowywanie struktur do otoczenia, zmieniamy nasze rozumienie świata, ludzi, zdarzeń.. To tworzenie nowych schematów lub modyfikacja starych. Skutkiem jest rozwój struktur poznawczych.
ZRÓWNOWAŻENIE - konieczna jest równowaga między akomodacją a asymilacją
Dla Piageta równowaga to samoregulujący się mechanizm, który zapewnia rozwijającemu się człowiekowi efektywne interakcje z otoczeniem.
SCHEMAT – to struktura poznawcza, umysłowa, dzięki której jednostka przystosowuje się intelektualnie do otoczenia i organizuje je Jest to podstawowa jednostka wiedzy, która porządkuje nabyte doświadczenia i przygotowuje ramy rozumienia przyszłych doświadczeń (Mietzel, 2002).
FAZA I
Myślenie sensoryczno – motoryczne /od urodzenia do 2 r. ż./
Stadium I. Aktywność odruchowa (ćwiczenie odruchów) (przypada na 1 miesiąc życia).
Stadium II. Rozwijanie schematów (do 4 miesiąca).
Stadium III. Odtwarzanie interesujących zdarzeń (odkrywanie procedur) (4 – 8 miesiąc).
Stadium IV. Koordynacja schematów (intencjonalne zachowania) ( 8 – 12 miesiąc)..
Stadium V. Wykrywanie nowych sposobów (nowość i eksploracja). ( 12 – 18 miesiąc).
Stadium VI. Reprezentacje umysłowe (18 – 24 miesiąc życia).
Reakcje okrężne
I rodzaj – reakcje okrężne pierwotne (między 1 a 4 miesiącem) to czynności związane z ciałem dziecka, np. nawyk ssania kciuka. Początkowo ruchami dziecka kieruje przypadek, czasami ręka wchodzi w kontakt z wargami, co dostarcza przyjemności i jest powtarzane.
II rodzaj – reakcje okrężne wtórne (między 4 a 8 miesiącem), związane z przedmiotami, polegające na powtarzaniu czynności, które wywołują określone efekty w otoczeniu, np. uderzenie przedmiotem w łóżeczko, w dzwonek, efekt jest głośny, ciekawy i dziecko aktywność powtarza.
III rodzaj – reakcje okrężne III rzędu (między 12 a 18 miesiącem życia), dziecku nie wystarcza powtarzanie przypadkowo odkrytych efektów, teraz chciałoby samo odkryć, jak i dlaczego występuje dane zdarzenia. Zaczyna eksperymentować, np. w czasie kąpieli uderza w wodę na różne sposoby, intencjonalnie różnicuje
NIEZMIENNIKI - coś zostaje takie samo w obliczu ciągłych zmian.
Kształtuje się pojęcie stałości kształtu i wielkości. Pojawia się wiedza o niezmienności pewnych elementów świata. Kształtuje się pojęcie stałości przedmiotu ( około 12 miesiąca) – to wiedza o tym, że przedmiot istnieje niezależnie od tego, czy go postrzegamy, czy nie. Pojawia się w stadium III i wyraża w tym, że dzieci aktywnie poszukują przedmiotu, który zniknął im z oczu. Przedmioty zaczynają egzystować również poza doświadczeniem zmysłowym. Według Piageta jest to początek myślenia symbolicznego. Symbol występuje zastępczo zamiast rzeczy.
FAZA II
Myślenie konkretno – wyobrażeniowe (przedoperacyjne, prelogiczne) /między 2 a 7 r. ż./
Obserwuje się znaczące postępy w rozwoju funkcji symbolicznej.
Ma miejsce przyspieszenie tempa myślenia.
Myślenie ma charakter transdukcyjny.
Myślenie ma charakter magiczny.
Myślenie jest egocentryczne.
W myśleniu ma miejsce centracja.
Brak odwracalności myślenia. Brak przechodniości. Brak pojęć stałości.
NIEZMIENNIKI
Tożsamość jakościowa, czyli wiedza o tym, że jakościowa natura rzeczy nie jest zmieniona przez zmianę w jej wyglądzie.
FAZA III
Myślenie operacyjne, konkretne /między 7 a 11/12 r. ż./,
czyli okres operacji konkretnych
Myślenie staje się w pełni symboliczne.
System myślenia jest powiązany z doświadczeniami konkretnymi.
Pojawia się odwracalność i związane z nią pojęcia stałości (kolejne NIEZMIENNIKI): pojęcie stałości liczby – 6 – 7 lat; pojęcie stałości masy – 7 – 8 lat; pojęcie stałości ciężaru – 9 – 10 lat; pojęcie stałości objętości – 12 lat.
Doskonali się operacja grupowania (kategoryzacja). Doskonali się porządkowanie.
Inkluzja klas – wiedza, że podklasa może zawierać więcej elementów niż klasa nadrzędna, która ją zawiera. Jest to osiągnięcie okresu operacji konkretnych.
FAZA IV
Myślenie abstrakcyjne. Operacje formalne /od 11/12 lat/
Uwolnienie myślenia od bezpośredniego doświadczenia
Zdolność do śledzenia formuły dowodu i budowania hipotez nie wymagająca doświadczania konkretnych obiektów czy sytuacji.
Rozumowanie dedukcyjne (od przesłanek do konkluzji, od ogółu do szczegółu.).
Rozumowanie na symbolach.
Rozumowanie kombinatoryczne
Pojęcie prawdopodobieństwa
___________________________________________________________________________
PODSUMOWANIE
1. Rozwój obrazów umysłowych to przejście od obrazów:
Statycznych do kinetycznych;
Reprodukcyjnych do antycypacyjnych;
Pojawienie się obrazów transformacyjnych;
To dorastanie dziecka do posługiwania się w pełni dojrzałymi, logicznymi strukturami myślenia, dzięki którym może budować w pełni logiczną wiedzę.
2. Rozwój polega na przechodzeniu z poziomu wiedzy proceduralnej do wiedzy deklaratywnej.
3. Wraz z rozwojem kształtuje się dziecięca „teoria umysłu”, czyli spójny system przyczynowo-skutkowy pozwalający dziecku przewidywać i wyjaśniać swoje i cudze zachowania poprzez odnoszenie się do nieobserwowalnych stanów umysłu, takich jak: przekonania, pragnienia, emocje, wrażenia. W diagnozie używa się testów fałszywych przekonań:
test niespodziewanej zmiany;
test zwodniczego pudełka;
test pozór – rzeczywistość.
_______________________________________________________________
Źródła:
Białecka – Pikul, M. (2002). Co dzieci wiedzą o umyśle im myśleniu. Kraków: Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Brzezińska, A., Lutomski, G. (1994). Dziecko w świecie ludzi i przedmiotów. Poznań: Zysk i S-ka.
Wadsworth, B. J. (1998). Teoria Piageta. Poznawczy i emocjonalny rozwój dziecka. Warszawa: WSiP.
2. ROZWÓJ MORALNY
KONCEPCJA J. PIAGETA
|
Realizm moralny to tendencja dziecka, by traktować obowiązki i związane z nimi wartości jako istniejące same w sobie, niezależnie od świadomości i narzucające się przymusowo , bez względu na to, w jakie okoliczności jest uwikłana jednostka. |
|
Autonomia moralna istnieje wtedy, gdy ideał / norma/ są traktowane przez świadomość jako coś koniecznego, niezależnego od jakiejkolwiek presji zewnętrznej. |
Do autonomii prowadzi: współdziałanie i zrozumienie stosunku wzajemności, traktowanie innych tak, jak sami chcielibyśmy być traktowani.
MORALNOŚĆ kształtuje :
Moralny przymus dorosłych, który najpierw prowadzi do heteronomii moralnej, a potem do realizmu.
Współdziałanie prowadzące do autonomii.
Stadium anomii / stadium przedmoralne/ (trwające mniej więcej przez pierwsze 2- 4 lata życia) charakteryzuje się amoralizmem poznawczym, czyli brakiem jakichkolwiek motywacji moralnego zachowania.
Stadium heteronomii moralnej (obejmujące wiek od 5 do 7 / 9/ 10 lat ) charakteryzuje się traktowaniem norm moralnych jako narzuconych przez starszych i obowiązujących w zasadzie tylko wtedy, gdy jest się pod tych starszych kontrolą.
W stadium tym można wyróżnić:
fazę egocentryzmu (od 3 do 5 roku życia)
fazę konformizmu (od 5 do 9/10 roku życia).
UWAGA! Dla realizmu moralnego charakterystyczne są:
Dobro określa się przez posłuszeństwo.
Istotne jest przestrzeganie litery, a nie ducha prawa.
Obiektywistyczna koncepcja świadomości.
Poczucie immanentnej sprawiedliwości
Stadium socjonomii (od 9 do 13 lub 14 roku życia) charakteryzuje się konwencjonalizmem moralnym, czyli dążeniem do zgodności własnego postępowania z tym, co ogólnie przyjęte i oczekiwane (moralność taka zwana jest partykularystyczną, grupową).
Stadium autonomii moralnej (od 14 (15) do 21 (22) roku życia) charakteryzuje się interioryzacją (uwewnętrznieniem) norm moralnych. Początkowo normy uznawane za własne są traktowane jako jedynie słuszne i niepodważalne (takie przekonanie o nienaruszalności norm nazywa się pryncypializmem). Z czasem jednak pojawia się zrozumienie, że w pewnych sytuacjach konieczne bywa odstępstwo od normy, o ile pozwoli ono wywołać bardziej pożądane następstwa niż bezwzględna z nią zgodność. Ta faza nazywana jest relatywizmem moralnym albo racjonalizmem. Kulminacją rozwoju moralnego człowieka jest faza idealizmu. Stosunek jednostki do norm staje się coraz bardziej świadomy i refleksyjny. Nie dąży już ona do samej zgodności z nakazami moralnego postępowania, ale stara się wywoływać moralnie pożądane stany rzeczy. Kieruje się swoim własnym systemem wartości, uwzględniającym dobro własne i dobro drugiego człowieka.
3. ADOLESCENCJA /od 11/12 do 20/23 r.ż./
Jest to okres przejściowy, w którym dziecko pod względem fizycznym, umysłowym i emocjonalnym zmienia się w dorosłego człowieka. Okres burzy i naporu (Sturm und Drang).
Rozwój płciowy (pokwitanie)
Zmiany hormonalne,
Skok pokwitaniowy,
Nieterminowość i jej konsekwencje.
RYTUAŁY
Wypchnięcie dziecka z rodziny.
Tabu nagości.
Rytuały inicjacyjne.
Rozwiązania prawne.
MITY i PRAWDA
Nieśmiałość, lęk społeczny.
Poczucie samotności.
Uczucia wyższe.
W aspekcie rozwoju woli można mówić o przekorze młodzieńczej.
Pojawienie się buntu, jako aktu ostatecznej reakcji na frustracje w kontakcie z dogmatycznym, sztywnym społeczeństwem.
Dążenie do przygody, wyczynu związane z potrzebą samopotwierdzenia, ale również z dużym zapotrzebowaniem na stymulację.
Kształtowanie własnego charakteru. Praca nad sobą. Sprawdzanie siebie. Podejmuje się postanowienia, poważne i zabawowe.
Kryzys autorytetu rodziców.
Rośnie rola młodzieżowych grup odniesienia
Konformizm wobec rówieśników i nonkonformizm wobec pokolenia schodzącego.
Rozwój światopoglądu.
NIHILIZM.
CYNIZM.
WYBUCH RELIGIJNOŚCI. Albo bunt religijny. Odrzucenie obrzędowości.
ROMANTYZM. Pragnienie wzruszeń, piękna.
PRAGNIENIE WIELKICH CZYNÓW.
ŚCIEŻKA DO UZALEŻNIEŃ.
MOTYWY UCIECZKOWE
Nuda, monotonia – szarzyzna. Dzień podobny do dnia. A jest przecież bardzo duże zapotrzebowanie na stymulację.
Syndrom spadłego liścia – młodzi czują się niepotrzebni.
Konformizm wobec grup rówieśniczych (bo szuka się ich akceptacji).
MOTYWY POSZUKIWANIA
Motywy ciekawości (podążanie za nowością), hedonistyczne (do radości, zabawy), prestiżowe (bo chce się być dorosłym), snobistyczne (chce się być ważnym, wyróżniającym od przeciętnej).
4. WCZESNA DOROSŁOŚĆ – wiek 23/25 lat – 35 lat
Dorosłością nazywa się okres, w który wkracza człowiek po gwałtownych zmianach rozwojowych prowadzących do dojrzałości biologicznej i społecznej, wyrażającej się w zdolności do prokreacji, oraz odpowiedzialnego podejmowania ról społecznych związanych z zakładaniem rodziny, rodzeniem i wychowywaniem dzieci, podejmowaniem i rozwijaniem aktywności zawodowej, a przede wszystkim w autonomicznym kierowaniu własnym życiem.
Są dwa obrazy starzenia:
pierwotny obraz starzenia – badanie ludzi wolnych od wszelkich schorzeń; tylko to co powszechne, typowe.
wtórny obraz starzenia – produkt działania środowiska, nawyków, chorób, nie jest nieunikniony ani powszechny. Daje się cofnąć.
ROZWÓJ FIZYCZNY
Wydolność organizmu (mierzona maksymalnym zużyciem tlenu) jest największa u kobiet między 22 a 30 r. ż.; i u mężczyzn między 27 a 35 r. ż. Jest to okres optymalnej zdolności do pracy i wydolności (siedzący tryb życia ją obniża);
Wzrok – pogorszenie, zwłaszcza w zakresie zdolności akomodacji, około 40 lat;
Słuch – około 50-60 lat, utrata zdolności słyszenia tonów bardzo wysokich i bardzo niskich. Między 20 a 30 r. ż. najlepsza sprawność słuchu;
Powonienie – po 40 r.ż. coraz gorsza zdolność rozróżniania zapachów;
Smak – brak zmian;
Mięśnie – od 50 r. ż. utrata tkanki mięśniowej, zwłaszcza włókien odpowiedzialnych za szybkie, energiczne ruchy;
Kości – około 30 lat zaczyna się utrata wapnia, stawy – pogorszenie po 60 r. ż.
Serce i płuca – pogorszenie około 35 – 40 lat; szczególnie dotyczy to sytuacji pracy fizycznej i ćwiczeń;
Układ nerwowy – stopniowo, przez całe życie – redukcja gęstości połączeń dendrytowych, utrata neuronów mózgu, dane niejasne, niezgodne;
Układ immunologiczny – od okres dorastania(stres ważny);
Układ rozrodczy – istnieje pogląd, że optymalne warunki do przekazywania informacji genetycznej u kobiet to wiek 25 – 30 lat, u mężczyzn – 30 – 35 lat.
Elastyczność komórek – stopniowe obniżenie;
Wzrost – ściśnięcie dysków kręgowych powoduje stopniowy spadek;
Waga- zależność nielinearna, stopniowa utrata w wieku podeszłym;
Skóra – około 40 lat - utrata elastyczności;
Włosy – około 50 lat stają się cieńsze i siwieją,
Ryzyko chorób psychicznych – wzrasta, być może z uwagi na stres i obciążenia tego okresu,
ZADANIA ROZWOJOWE
Pojęcie to wprowadził do psychologii R. J. Havighurst (developmental tasks) w swojej koncepcji biegu życia ludzkiego, zgodnie z którą rozwój realizuje się w trakcie rozwiązywania problemów typowych dla danego okresu życia.
Zadania rozwojowe wynikają:
- z dojrzewania fizycznego;
- z nacisków kulturowych;
- z indywidualnych aspiracji i wartości.
Zadanie te to:
wybór małżonka;
uczenie się współżycia z nim;
założenie własnej rodziny;
wychowywanie dzieci (imperatyw rodzicielski);
prowadzenie domu;
rozpoczynanie pracy zawodowej (obrana i ustabilizowana ścieżka kariery).
podjęcie obowiązków obywatelskich;
znalezienie pokrewnej grupy społecznej.
DOJRZAŁOŚĆ PSYCHICZNA wg Z. Chlewińskiego
Autonomia – możliwość realizowania własnych podmiotowych działań niezależnie od czynników, które mogłyby je determinować. Realizowania wizji własnego życia.
Wgląd we własne motywy. Samowiedza.
Stosunek do innych - odpowiedzialny i pełen szacunku. Niezależność od innych.
Cechy osobowości Wielkiej Piątki są stabilne. Zmiany dotyczą niezależności, pewności siebie, asertywności.
5. ŚREDNIA DOROSŁOŚĆ – 35 – 55/60 LAT
Jest to:
Okres przekwitania ) – około 50 r. ż. Klimakterium – 2-5 lat poprzedza przekwitanie. Menopauza przedwczesna – przed 40 r. ż.; większość – 40 – 60 lat.
Praca zawodowa – z jednej strony wypalenie (burnout); z drugiej - okres osiągnięcia pozycji, pogodzenia się z myślą, że dalej się nie dojdzie (etap ten później następuje u kobiet, które z uwagi na wychowywanie dzieci miały opóźniony start zawodowy).
Osiąganie mistrzostwa – kompetencja w wąskim zakresie, procesy poznawcze w określonej sferze, sprawność intelektualna w treściach związanych z zawodem.
Funkcjonowanie poznawcze – spada w warunkach działań na czas, maksimum produktywności – około 40 r. ż., ale stabilizuje się do 60 r. ż.
Małżeństwo – gdy dzieci nadal mieszkają z rodzicami liczba problemów jest większa (ten okres małżeński Sternberg nazywa pozbawionym życia, to okres miłości towarzyskiej – intymność i zaangażowanie, ale bez namiętności. Wsparcie w obie strony – w stronę rodziców i w stronę dzieci, dlatego nazywa się ludzi w tym wieku sandwich generation (pokolenie okresu ściśnięcia). W fazie porodzicielskiej wyrównaniu ulega udział obu małżonków w pracach domowych. Hipoteza „pustego gniazda” nie do końca potwierdza się, bo jest to raczej pozytywne doświadczenie, pozytywny punkt zwrotny. Gniazdo zagracone – dzieci się nie wyprowadzają albo wracają, jest to nieprogramowa zmiana ról.
Dziadkowanie Wyróżnia się: związki zdystansowane; związki towarzyskie; związki zaangażowane.
Osobowość – spada wytrwałość w dążeniu do celu, ale wzrasta elastyczność (Jochen Brandtstadter). Mechanizmy obronne stają się coraz dojrzalsze (Georgie Vailant). Pojawia się zainteresowanie własnym wnętrzem, myślenie o innych (troska o przekazanie pałeczki).
6. PÓŹNA DOROSŁOŚĆ
Badania nad starością mają długą europejską tradycję, zwłaszcza w kręgu niemieckojęzycznym.W Europie do lat 60 ukazało się najwięcej prac z tego zakresu. Pionierami badań byli Jung, C. Buhler, a w Polsce – S. Szuman, J. Pieter, W. Szewczuk.
W obszarze angloamerykańskim jest to dyscyplina stosunkowo młoda. Jej początek datuje się na r. 1969, kiedy to na Uniwersytecie w zachodniej Wirginii zorganizowano pierwszą konferencję pod hasłem life-span.
„Zjawisko siwienia społeczeństw” – efekt „baby boom”, czyli nadmiaru urodzeń roczników powojennych wybuchnie w 2010 roku. Według WHO starość zaczyna się w 60 r.ż. Gerontolodzy wyróżniają:
- młodszych starszych – 60 – 75 lat;
- starszych starszych – 75 – 85 lat;
- najstarszych starszych – pow. 85 lat.
Specyfika starzenia się:
Dla różnych kategorii zachowań przebieg rozwoju jest różny;
Bardzo ważna jest rola osobistego wpływu jednostki.
Obserwuje się trend sekularny polegający na opóźnieniu procesu starzenia o około 10 lat w XX wieku.
Wyróżnia się w przypadku człowieka starego trzy kategorie wieku: wiek biologiczny, wiek chronologiczny, wiek psychologiczny.
Teorie starzenia się
Naprawa materiału genetycznego.
Łączenie krzyżowe.
Wolne rodniki..
Granice genetyczne (granica Hayflicka, powyżej której komórki zatracają już zdolność właściwego dzielenia się.)
Zmiany w zakresie: wzroku, słuchu; bólu; smaku, węchu, snu, samoobsługi, aktywności seksualnej.
Otępienie starcze (demencja). Przyczyny:
Choroba Alzheimera (gen ApoE4);
Porażenia (zawały mózgu);
Depresja;
Zaburzenia metaboliczne;
Parkinson;
Niedoczynność tarczycy;
Wielokrotne urazy głowy;
Nowotwory;
Niedobory witaminy B12;
Anemia;
Choroba alkoholowa.
Mnoga patologia – po 65 r. ż. wzrasta prawdopodobieństwo występowania wielu chorób naraz, w tym chorób psychicznych.
Psychospołeczny wymiar starości – pojęcie straty lub kosztów starzenia się. Starość tworzy zdarzenia krytyczne (kryzysogenne): utrata zdrowia, kondycji i urody; utrata bliskich osób; utrata statusu społecznego i ekonomicznego; utrata poczucia przydatności i prestiżu; zbliżająca się perspektywa śmierci.
Teorie adaptacji do starości.
1. Teoria aktywności.
2. Teoria wycofania. Styl życia wynikający z tej potrzeby nazwano stylem bujanego fotela (rocking chair style).
3. Teoria stresu starości (rekapitulacja cyklu rozwojowego, najważniejsze staje się to, co we wczesnym dzieciństwie, czyli dobrostan fizjologiczny i psychologiczny (potrzeba bezpieczeństwa) oraz potrzeba ogólnej stymulacji. Metafora windy : piętro w górę, piętro w dół.
Dla efektywnego radzenia sobie ze starością konieczne jest:
optymalizacja funkcji psychicznych;
podejmowanie działań kompensacyjnych;
utrzymywanie optymizmu niezależnie od kosztów starzenia się.
Materiał przygotowany m. in. na podstawie:
H. Bee (2004). Psychologia rozwoju człowieka. Poznań: Zysk i S-ka.
Harwas-Napierała, B., Trempała J. (red.). (2000, 2004). Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.