Renesans i manieryzm w Polsce

Przebywający na dworze króla Węgier i Czech Władysława Jagiellończyka, Zygmunt I przyszły król Polski zetknął się ze sztuką renesansowa. Węgry szybciej przejęły ten prąd ze względu na ożywione stosunki z Włochami. Właśnie z tego kraju pochodziło większość artystów tworzących na dworze Węgierskim. Po roku 1506, kiedy Zygmunt I wstąpił na tron, włoscy twórcy przybyli do Polski. Bona Sforza, żona Zygmunta, stała się kolejnym łącznikiem pomiędzy renesansowymi Włochami a Polską.

Renesans w sztuce polskiej przypada na lata 1500-1650. Po roku 1550 zaczynają być widoczne głębokie wpływy niderlandzkie, aby ostatecznie po 1600 roku mówimy już o sztuce manierystycznej. Mecenat opierał się głównie o króla, magnaterię, wyższe duchowieństwo i bogatsze mieszczaństwo. Największy wkład w tworzenie dzieł w Polsce mieli zagraniczni artyści, Polacy nie tworzyli szkół artystycznych, nie podróżowali i utrzymywali nadal organizacje cechowe. Sztuka renesansu najprężniej rozwinęła się w architekturze.

Architektura

Za początek architektury renesansu w Polsce przyjmuje się datę 1504, kiedy to zaczęto odbudowę zamku na Wawelu. Kierownikiem został Włoch Franciszek Florentańczyk, później Bartolomeo Berecci, finalnie czołowym architektem został nasz rodak Benedykt z Sandomierza. Zamek decyzją króla miał być wybudowany w nowym stylu. W tym okresie budowle były wznoszone na wzór konstrukcji antycznych , na planie figur geometrycznych , kwadratu , lub koła.

Zamek na Wawelu posiada charakterystyczny arkadowy dziedziniec z krużgankami. Wyróżnia się także stromizną dachów i potężnymi kominami. Zróżnicowanie architektury poprzez wprowadzenie murów skarpowych i innych elementów a także doskonałe proporcje budowli są czynnikami które sprawiają, ze całokształt nie jest ciężki pomimo monumentalności budynku. Fasada jest wyznacznikiem spokoju i harmonii, jako gładkie ściany przerywane są tylko dużymi oknami. Przestronne amfiladowo ułożone wnętrza zwieńczone belkowanym stropem i kasetonami oraz ukłon w stronę gotyku w portalach dłuta Benedykta z Sandomierza są kolejnym nowatorskim rozwiązaniem. Kiedyś ostro polichromowane mury zewnętrzne są aktualnie bezbarwne.

Na miejsce gotyckiej kaplicy grobowej została wybudowana koło katedry Wawelskiej nowa kaplica gdzie pochowany został Zygmunt I. Jej twórcy: Bartłomiej Berecci, Jan Maria Padovao, Santi Gucci i Jan Cini, mogą pochwalić się stworzeniem arcydzieła światowej klasy. Budynek na planie sześcianu przechodzi ośmiokątnym bębnem w kopułę zwieńczoną latarnią. Kopuła jest złożona z kasetonów o motywach kwiatonu, ściany zewnętrzne zdobione są żłobkowanymi pilastrami. Ten detal architektoniczny występuje także na narożach tambura zdobionego kolistymi oknami. Wnętrze jest bogate jednak zachowany zostaje umiar. W niszach jednej ze ścian znajdują się sarkofagi, na przeciwległej ścianie- ołtarz ze srebrnym tryptykiem, mniejsze nisze wypełniają rzeźby. Relief stanowiący dopełnienie dekoracji ma charakter groteski Gzyms oddziela ściany od kopuły na żaglach.

1550-1600 rok to rozszerzenie renesansu w architekturze na całą Polskę, częste staje się wznoszenie ratuszów, kamienic i pałaców. Charakterystyczną formą architektoniczna w Polsce staje się attyka zastosowana po raz pierwszy przez Jana Marię Padovano przy przebudowie Sukiennic. Attyka jest bardziej rozbudowana niż w sztuce włoskiej. Modne stają się modele miast idealnych. Jednym z przykładów jest Zamość- miasto ma plan centralny, jego ulice przecinają się pod kątem prostym, ma dwie osie wschód- zachód, północ- południe. Kościoły budowane są na planie podłużnym o sklepieniu kolebkowym, z płaszczyznowym stiukowym i geometrycznym ornamentem. Typowe są kolegiaty w Zamościu i Pułtusku. Ratusze bogate są w szerokie okna, renesansowe portale i attyki oraz galerie arkadowe. Jednym z najpiękniejszych przykładów jest zbudowany przez Jana Baptystę Quadro z Lugano w latach 1550-1560 ratusz w Poznaniu. Wykształca się też zamek o charakterze i funkcji obronnej. Jest to budowla na palnie czworoboku z basztami na narożach i wewnętrznym dziedzińcem. Dwa takie zamki projektu Santi Gucciego znajdują się w Książu Wielkim i Baranowie.

Trzeci okres datowany na 1600-1650 jest wzorowany na Niderlandach, jest też schyłkiem renesansu. Staje się okresem wprowadzenia do przepychu. Kamienice braci Przybyłów w Kazimierzu, słyną właśnie z ogromnego przepychu w zdobnictwie jednej kondygnacji attyki. Kamienica Celejowska jest urządzona z większą oszczędnością, subtelne obramowania portali i okien dodają lekkości formy. Schyłek epoki wróży także Kaplica Myszkowskich w Krakowie. Jej wystrój staje się dostojny poprzez połączenia ciemnego marmuru, białego stiuku i blado różowych kolumn. Cała architektura jest wzorowana na włoskiej w szczytowym okresie zyskuje jednak wiele cech indywidualnych. Charakterystyczne są krużganki, attyki, a poza tym smukłość kamienic, trójkątne szczyty, antyczne ornamenty, spadziste dachy i ogromne kominy.

Rzeźba

Rzeźby tworzone są w drewnie, kamieniu i brązie.

Najlepszym mistrzem rzeźby działającym na terenie renesansowej Polski był Bartłomiej Berrecci.

Był mistrzem nagrobka przyściennego , przedstawiającego zmarłego w pozie człowieka śpiącego wspartego na ramieniu. Na tej zasadzie został stworzony nagrobek Zygmunta I , Barbary Tarnowskiej , Nagrobek Janów Tarnowskich. Innym mistrzem nagrobku był Jan Maria Padovano , jego dłuto stworzyło nagrobki Jana Tarnowskiego w Tarnowie , Piotra Gamrata w Katedrze Wawelskiej. Schyłek epoki reprezentuje rzeźbiarz Santi Gucci, który stworzył nagrobki Anny Jagiellonki i Stefana Batorego.

Wyróżnia się także polski artysta Benedykt z Sandomierza twórca wymienionych już wcześniej portali wawelskich. Nazwany najwybitniejszym polskim rzeźbiarzem jest jednak Jan Michałowicz z Urzędowa autor nagrobków Andrzeja Zebrzydowskiego i Filipa Padniewskiego w katedrze Wawelskiej. Znany jest z syntetycznej czystej i czytelnej bryły, postaci zmarłych są bardzo realistyczne nabierają charakteru psychologicznego.

Jednym z najsłynniejszych przykładów rzeźby renesansowej są drewniane głowy , przedstawiające ludzi różnych stanów , znajdujące się w kasetonach stropowych sali Poselskiej na Wawelu . Ich autorem wrocławski artysta jest Sebastian Tauerbach .

Rzeźba manierystyczna wykształciła nowego rodzaju zdobienia , bardziej fantazyjne , bogate w ornamentykę.

Malarstwo

Silnie zakorzenione tradycje gotyckie objawiają się przede wszystkim w sztuce miniatur. Nowością staje się wprowadzenie pejzażu, próby ujęcia perspektywy linearnej, oddalenie od złotego tła. Nadal podejmowane są jednak tematy i symbole gotyckie. Przykładami dzieł tego czasu są miniatury Kodeksu Baltazara z Behema, Graduału Jana Olbrachta, Pontyfikału Erazma Ciołka. Znanym twórca jest Stanisław Samostrzelnik z Mogiły, jego autorstwa obrazy to Modlitewnik Zygmunta I, Modlitewnik Krzysztofa Szydłowieckiego, Księga żywotów arcybiskupów gnieźnieńskich, Ewangeliarz Piotra Tomickiego i jego fresk Ukrzyżowanie z klasztoru w Mogile. Słabo rozwinięte malarstwo sztalugowe znajduje swojego przedstawiciela w Marcinie Koberze, który sportretował Stefana Batorego i Annę Jagiellonkę. Oprócz polskich przedstawicieli warto wyróżnić dekoratora Wawelu Hansa Durera i Hansa Suessa z Kulmbachu (Poliptyk św. Katarzyny w Krakowie).