Echa powstania styczniowego w opowiadaniu Orzeszkowej „Gloria victis”.

"Gloria victis" to echo powstania styczniowego, walki i tragedii bohaterów. Nowela jest utworem z najpóźniejszego okresu twórczości Orzeszkowej. Wydanie książkowe noweli ukazało się w 1910 roku. Najważniejsza akcja utworu toczy się podczas powstania styczniowego na Podlasiu. Wydarzenia rozgrywają się w lasach horeckich. Tragedię bohaterów opowiadają drzewa, co dodaje oryginalności kompozycji noweli. Orzeszkowa oparła się też na własnych wspomnieniach o partyzanckich bojach na Litwie. Słuchaczem drzew jest wiatr. Powstańcy są pochowani w lesie, dowodził nimi Romuald Traugutt. Był dyktatorem powstania styczniowego, przygotowywał żołnierzy do złożenia ofiary z własnego życia, wiedział, że walka będzie przegrana. Ofiarą złożoną za wolność ojczyzny stanowiło kilkuset młodych chłopców, którzy chcieli stawić opór wojskom rosyjskim. Doszło do krwawej walki, podczas której zginął główny bohater. Przez kolejne lata niewoli on i jego koledzy byli wzorami do naśladowania, stracili życie w walce o wolność ojczyzny. Mogiłę powstańca odwiedza Aniela, jego siostra. Zostawiła na mogile mały krzyżyk. Wiatr, który głosił dzieje powstańców, zaczął ogłaszać:"gloria victis". Łacińskie słowa znaczą: "chwała zwyciężonym" i są zaprzeczeniem rzymskiego "vaevictis"("biada zwyciężonym"). Pochwałę bohaterstwa powstańców wygłasza wiatr. Powstańcy są postaciami tragicznymi, od samego początku mieli świadomość zagłady. Polegli, śladem po ich wielkim czynie pozostałą leśna mogiła. Ofiara powstańców stanie się wzorem dla przyszłych pokoleń. Zatem nie "vae victis", ale "gloria victis". A naród powinien uczcić wielki czyn przodków, bo powstańcy byli odważni, wierni narodowej idei i walczyli w słusznej sprawie. Główny bohater utworu Marian Tarłowski postanowił przyłączyć się do walki, bo uważał to za swój patriotyczny obowiązek. Pozostawał patriotą, uważał, że nie może postąpić inaczej, wykazał się bohaterstwem. Zginął męczeńską śmiercią. Orzeszkowa tak wypowiadała się o swoim utworze:

"Jeżeli powieść jest zwierciadłem, w którym człowiek, pokolenie, ludzkość, przejrzeć się mogą i z zewnątrz, i z wewnątrz, od stóp do głowy, to nowelę można poczytywać za taki ułamek zwierciadła, w którym odbija się tylko jeden uśmiech, jedna łza, jeden grymas twarzy , jedno poruszenie duszy. I kiedy w zwierciadle powieści wszystkie szczegóły, związane z sobą w rozległą i harmonijną całość, odbijają się długo i aż do najdalszej swej głębi, szczególik przez zwierciadełko noweli ukazywany przemyka szybko, zręcznie, jak najwykwintniej, pozostawiając wrażenie czegoś zaczętego, a nie dokończonego, ciekawego, a nie uzupełnionego."

Autorka powraca w noweli wspomnieniami do wydarzeń z 1863 roku. Narratorem utworu jest przyroda: wiatr, drzewa oraz kwiaty. Przyroda jest świadkiem historii. Drzewa opowiadają historię powstańców, których oddział został rozbity w okolicach Kobrynia na Podlasiu. Nowela ma prostą, wyrazistą fabułę i zaakcentowany punkt kulminacyjny. Orzeszkowa wykorzystała w utworze własne wspomnienia, obudowując je treściami symbolicznymi i metaforycznymi. Nowela napisana jest prozą poetycką z partiami realistycznymi, narracja jest utrzymana w konwencji baśni. Język utworu jest patetyczny. Utwór został skomponowany na zasadzie paralelizmów oraz kontrastów, występują rozbudowane opisy przyrody i symbolika. Dzieło mówi o powstaniu styczniowym, ale odwołuje się także do zagadnień uniwersalnych, takich jak: życie, śmierć, miłość, ofiara i cierpienie. Utwór pisarki pozytywizmu powstał już w okresie Młodej Polski. Pisząc w 1907 roku nowelę "Gloria victis", autorka nie musiała się już zmagać z problemem cenzury, która została złagodzona. O wydarzeniach z 1863 roku mogła mówić nie posługując się aluzjami, jak to czyniła we wcześniejszych utworach. Nie musiała używać szyfrów językowych, mogła mówić wprost o narodowej historii, nie kamuflowała jakichkolwiek treści. O powstaniu styczniowym autorka pisała również w powieści "Nad Niemnem".