WCZESNA LITERATURA HUMANISTYCZNA

Trudno wyznaczyć granicę między średniowieczem a renesansem ze wględu na ewolucyjny charakter przemian koncepcji człowieka i stopniowe przekształcenia języka jako tworzywa artystycznego.Także ciężko określić,kto był w Polsce pierwszym pisarzem renesansowym.Jednak stosunkowo łatwo jest wyznaczyć początki poezji humanistycznej w języku łacińskim.

System metryczny antycznej poezji łacińskiej poprzez zanik poczucia iloczasu uległ znacznym przekształceniom.Najczęściej stosowaną formą wiersza łacińskiego w okresie późnego średniowiecza były leoniny,czyli wiersze rymowane,zwykle heksametry z pentametrami,które dzieliły się na dwie części,półwersy o zrymowanych wygłosach-przedśredniówkowym i końcowym.Posługiwali się nimi Gall Anonim i Stanisław Ciołek.

Wraz ze studium antyku humanisci włoscy podjęli trud rekonstrukcji prozodyjnego systemu łaciny starożytnej,która umożliwiła im bezbłędne posługiwanie się wierszem metrycznym,respektującym właściwości iloczasu,przez co można stwierdzić,że pierwszym poetą nowołacińskim był Filip Buonaccorsi (1437-1496),zwany Kallimachem.

Artysta napisał utwór pochwalno-penegiryczny: „Życie i obyczaje Grzegorza z Sanoka” w 1476r.

Bardzo prawdopodbne,że był autorem „Rad Kallimachowych”,które były znamiennym śladem mysli politycznej bliskiej koncepcjom włoskiego renesansu.Napisał też „Pieśń saficką o życiu przesławnego męczennika św. Stanisława” oraz mnóstwo epigramów i elegii miłosnych.

Typowym dla XV w. wędrownym humanistą-poetą był Konrad Celtis (1459-1508).Komentator Platona,Cycerona i Horacego oraz tragedii Seneki,autor „Ars versificandi et carminum”-1486r.

Głosił powrót do natury i naturalnych obyczajów.Pisał głównie ody,elegie i epigramy.

Podobnym typem poety był Paweł z Krosna (ok.1470-1517),u którego przeważała tematyka chrzescijańska ujęta w wersyfikację i schematy stylistyczne oraz próba włączenia średniowieczno-chrezścijanskiej tradycji w obieg kultury humanistycznej.Jego uczniem był Jan z Wiślicy (ok.1485-ok.1520),w 1516 roku wydał poemat pt.”Wojna pruska”,który zawierał próby epicko-batalistyczne.Dośc oryginalna jest „Pieśń o żubrze”-Mikołaja Hussowczyka vel Hussowskiego.poemat ten jest dowodem opanowania języka i metryki łacinskiej,a zarazem interesującym przykładem umiejetności pisania na egzotyczny temat bez antykizowania i mitologizowania.

Pierwsi poeci humaniści pochodzili z warstw nieszlacheckich.O Andrzeju Krzyckim można powiedziec,ze był poetą dworzaninem.Waspierał autorytet króla penegirykami,ale uprawiał również satyrę,pamflet oraz epigramaty,w których ludzie i przedmioty nabierają indywidualnego kształtu.

Autorem hymnów koscielnych i elegii,które zawierają fakty historyczne i zdarzenia rzeczywiste,pozwalające identyfikowac podmiot liryczny z autorem,jest Jan Dantyszek.

Poetą,pod którego piórem język i temat osiągnął punkt najwyższej sprawności,był Klemens Janicki.Napisał m.in.”Żywoty arcybiskupów gnieźnieńskich”,w których występuje jako „chwalca czasów minionych”,co jest dość częstą postawą poetów renesansowych.

Dzieło sztuki w okresie renesansu nabiera nabiera wartości,kiedy podlega publicznej ocenie i kiedy wchodzi w obieg informacyjny.Zarówno autor jak i odbiorca,adresat przestaje być anonimowy.Dzieło sztuki nie tylko wyraża więzy osobiste,ale je stwarza.To co prywatne,staje się własnością publiczną poprzez fakt literackiego wyznania.Janicki jest autorem „Elegii o sobie samym do potomności”,której kształt zapewnia wzniosłość i nie zawiera topiki antykizującej.Znajdują się w niej dane topograficzne oraz nazwiska protektoró,przyjaciół i lekarzy,przebieg choroby-wszystko to układa się w relację typu pamiętnika i curriculum vitae.Janicki osiągnął w języku łacińskim wysoką sprawność poetycką.Reguły zostały opanowane,a mozliwości kombinatoryczne wyczerpane.

Na obraz kultury humanistycznej w Polsce,składają się nie tylko utwory pisarzy polskich,ale wszelkie fakty kulturowe,które można nazwać wykonaniem,czyli wystawieniem dramatu na scenie i druk w oficynach polskich.Odbiorcza strona kultury może niejednokrotnie okazać się ważniejsza od nadawczej.Przed rokiem 1543 wyszło w Polsce kilkanaście wydan Terencjusza,”Hekuba” i „Ifigenia w Aulidze”-Eurypidesa,3 komedie Plauta i w 1513 roku ukazał się Seneka.

Obok dramatu antycznego pojawia się współczesny dramat humanistyczny.Pochodzący z Lipska Krzysztof Hegendorfin (1500-1540),napisał komedię „O dwu młodzieńcach”,która jest typowym przykładem humanistycznej „komedii uczonej”.Charakterystyczny jesdt bezinteresowny humor i żart pozbawiony moralizatorstwa.

Dość wyjątkowe miejsce we wczesnej poezji humanistycznej zajmuje Stanisław z Bochni Gąsiorek ,zwany Kleryką.Jego poezja jest dworsko-panegiryczna,a zarazem obywatelska.Kleryka ma poczucie taktu językowego.W 1531 roku ukazał się utwór zat.”Fortuna”-zbiór czterowersowych wróżb z rzutów kostką.Jest on pierwszym znanym przekazem odmiany wierszy wróżebnych.

Literatura renesansowa była na ogół anonimowa,ponieważ wszelka literatura porachunkowa i okolicznościowa była niechetnie podpisywana.Wiek XVI odziedziczył po poprzednim stuleciu dwa rodzaje wiersza: 1.asylabiczny,zdaniowo-rymowy, 2.sylabiczny.Asylabiczny był zazwyczaj wierszem stychicznym,przeznaczonym do recytacji i tematu epicko-narracyjnego.Sylabiczny zas był wierszem pieśni i dzięki swym związkom z muzyką zachował nie tylko ścisły rozmiar,lecz także uzgodniony z taktem melodii rytm,skutkiem czego był wierszem właściwie sylabotonicznym.Ogromną rolę w dalszym rozwoju wiersza odegrało dokładne rymowanie.Wiersz polski przestał być wierszem intonacyjnym,a stał się wierszem sylabicznym oraz dokładnie rymowanym.Twórczość Kleryki ukazuje etap przejściowy między sylabizmem względnym a sylabizmem ścisłym.