S. Borawski „Wprowadzenie do historii języka polskiego”.

Rozdz. II. 3. B. Ogólna charakterystyka źródeł do studiów nad wzorami językowych zachowań.

Źródła prymarne – bezpośrednie dokumenty językowej przeszłości; teksty będące zapisami dawnych komunikatów, zawierające wzory lub realizacje wzorów zachowań językowych uznawanych za właściwe w różnego rzędu wspólnotach komunikatywnych.

Źródła sekundarne – dostarczają wiedzy nie wynikającej bezpośrednio ze źródeł prymarnych, lecz niezbędnej dla możliwie pełnego zrozumienia zawartości tych pierwszych.

Są to głównie opracowania przygotowane przez historyków narodu, państwa, polityki, kultury (szczególnie historii literatury), stosunków gospodarczych i społecznych, instytucji i organizacji, kultury materialnej, stosunków etnicznych i demograficznych, obyczaju, techniki i cywilizacji.

S. Borawski twierdzi, iż do studiów nad wspólnotami komunikatywnymi i ich środkami komunikatywnymi klasyfikowanie i charakterystyka źródeł sekundarnych nie jest konieczna, gdyż mogłoby to niepotrzebnie zawęzić granice badanej dyscypliny.

Natomiast bardzo użyteczna i konieczna jest klasyfikacja i charakterystyka źródeł prymarnych. I tu najbliższa jest Borawskiemu klasyfikacja dokonana przez autorów Chrestomatii staropolskiej.

Klasyfikacja źródeł prymarnych

wg autorów Chrestomatii staropolskiej, W. Wydry i W. Rzepki:

1. Teksty rękopiśmienne:

a) teksty prozaiczne: Bulla protekcyjna z 1136r., modlitwy, modlitewniki, przekłady Biblii, kazania, proza hagiograficzna, lit. o cechach apokryficznych i apokryfy, proza refleksyjna i moralistyczna, reguły i statuty zakonne, najdawniejsze zdania polskie, teksty prawnicze, ustawodawcze i urzędowe (z wyodrębnieniem statutów i norm prawnych [tu grupy: przekłady statutów ziemskich, ortyle magdeburskie, artykuły prawa magdeburskiego i najstarsze konstytucje sejmowe], akt, rot sądowych oraz formul przysiąg), glosy zabytki leksykograficzne, recepty lekarskie, teksty epistolograficzne (tu podział na: listy i listy miłosne), świecka proza powieściowa i nowelistyczna.

b) teksty wierszowane: Pieśni religijne, poezja hagiograficzna, poezja religijno-dydaktyczna, poezja społeczno-obyczajowa, okolicznościowa i religijno-polemiczna, poezja miłosna, wiersze mnemotechniczne, eksplicyty.

2. Teksty drukowane:

Podane w porządku chronologicznym, ale można wyodrębnić dwie grupy:

a) najstarsze użycia druku do tekstów polskich;

b) wybór druków z nastawieniem na zilustrowanie szybko narastającego dokumentowania drukiem różnych form życia duchowego, nauki, polityki, kultury, obyczajów i gospodarki.

Wg Borawskiego klasyfikacja tekstów drukowanych zawarta w Chrestomatii staropolskiej jest trafna jedynie dla dzieła dokumentacyjnego, obejmującego czasy do 1543 r.

Źródła prymarne stanowią obszerny i skomplikowany zbiór tekstów i przysparzają wielu trudności podczas klasyfikacji. Dobrym rozwiązaniem jest stosowanie podziałów ogólnych, jednak w praktyce lepiej sprawdzają się klasyfikacje, które analizują dany zbiór pod kątem zestawu cech wyróżniających. Takie ogólne i różne co do istoty klasyfikacje źródeł znajdujemy w pracach Z. Klemensiewicza.

Klasyfikacja źródeł prymarnych

wg Z. Klemensiewicza

Właściwe źródła językowe - korzysta się z nich przy opisie wewnętrznego procesu historycznojęzykowego.

Źródła pomocnicze - wyzyskuje się je przy ustalaniu faktów i procesów zewnętrznej historii języka.

1. Właściwe źródła językowe o charakterze dokumentacyjnym (eksploracyjne) :

a) Dokumenty języka literackiego – dorobek piśmiennictwa w różnych dziedzinach: artystycznej, naukowej, dydaktyczno-normatywnej od czasów najdawniejszych do współczesności.

b) Dokumenty języka mówionego – dla celów historycznych zaczerpnięte z dokumentów pisanych. Szczególnie wartościowe są „dokumenty językowe zawarte w listach, pamiętnikach, zapiskach”.

c) Dokumenty języka regionalnego:

• nieliczne utwory całościowe, a głównie „izolowane wtręty, głosy”,

• stan gwar ostatnich stu kilkudziesięciu lat.

d) Dokumenty stylów zawodowych.

e) Słowniki.

2. Właściwe źródła językowe o charakterze interpretacyjnym:

a) Dawne „prace gramatyczne, ortograficzne, poradniki itp.”

b) Opracowania naukowe historycznogramatyczne oraz historycznoleksykologiczne i historycznoleksykograficzne.

c) Nowoczesne, istniejące już „w nauce polskiej historycznojęzykowe opracowania syntetyczne (Brückner, Baudouin de Courtenay, Słoński, Lehr-Spławiński) i monograficzne, np. studia nad językiem XVI w. (Rospond, Kuraszkiewicz, Urbańczyk, Hrabec, Ostrowska i in.), studia nad językiem autorów, np. Kochanowskiego (Słoński, Rospond), Potockiego (Stieber, Brückner), poetów kresowych (Hrabec), Staszica (Szober), Chodźki (Turska), Jeża (Doroszewski)”.

3. Źródła pomocnicze:

a) Historia literatury.

b) Wiedza o książce, jej produkcji i obiegu.

c) Historia kultury i myśli.

d) Historia oświaty i szkolnictwa.

Istotnym czynnikiem warunkującym zakres i wyniki badań archiwaliów nazwanych przez Z. Klemensiewicza właściwymi źródłami dokumentacyjnymi jest ich dostępność oraz odpowiedni dobór. W tym temacie wypowiada się H. Wiśniewska.

e) Historia polityczna, społeczna, gospodarcza.

Dostępność źródeł archiwalnych a wynik badań

wg H. Wiśniewskiej

Ilość i rodzaj materiałów do badań determinuje:

• rodzaj analizy – czego badania będą dotyczyły np. systemu języka, stylu wypowiedzi, teorii komunikacji, itp.

• szczegółowość analizy – analiza może dotyczyć całego podsystemu lub tylko jego składników, może mieć zakres szeroki lub wąski

• możliwość porównań i interpretacji – badania mogą mieć charakter syntetyczny i odkrywczy, gdy ilość porównywanych tekstów jest duża, lub być pionierskie, bo odosobnione

• wyniki badań – mogą być inspiracja dla kolejnych badań, potwierdzać lub dokonywać syntezy wcześniejszych.