Uniwersytet A
ódzki
Wydział Nauk O Wychowaniu
Instytut Psychologii
Rok I
Semestr I
Elementy Logiki
[do egzaminu]
Dr Janusz Maciaszek
- LOGIKA -
I. PYTANIA OPISOWE
1. Scharakteryzować podział semiotyki wg Morrisa i Carnapa.
Semiotyka
Syntaktyka Sematyka Pragmatyka
Syntaktyka  relacje znaków ze znakami w ramach pewnego systemu (w praktyce zajmuje
się np. składnią języka polskiego)
Sematyka  relacje między znakiem a oznaczanym stanem rzeczy (np. teoria modeli w
matematyce)
Pragmatyka  relacja między znakiem a u\
ytkownikiem, czyli u\
ycie znaków przez
u\
ytkownika (np. teorie aktów mowy  działanie przez język, a nie tylko
opisywanie rzeczywistości)
2. Co to jest eksplikacja, podąć fazy eksplikacji i przykład eksplikacji?
Eksplikacja  procedura, której celem jest nadanie ścisłego znaczenia niejasnym terminom
potocznym i włączenie ich do języka teorii naukowej.
Fazy eksplikacji:
1) Wybór explicandum (termin potoczny o niejasnym znaczeniu), w oparciu o potrzeby konkretnej
nauki
2) Wstępna analiza explicandum
3) Ścisłe zdefiniowanie explicatum (termin będący efektem eksplikacji, ścisły termin naukowy).
4) Włączenie explicatum do języka teorii naukowej.
Przykład: Zdanie zawierające spójnik  i ,  a ,  ale , lub  lecz nazwano koniugacją, budując
dla niej konkretną tabelkę wartości logicznej.
Z Z Z i Z
1 2 1 2
1 1 1
1 0 1
0 1 0
0 0 0
3. Opisać krótko trzy rodzaje definicji perswazyjnych i podać przykłady.
Argumentacja  ciąg rozumowań, którego celem jest przekonanie oponenta do naszych racji;
mo\
e być racjonalna (odwołująca się do tez, które uznaje oponent)
lub perswazyjna (odwołująca się do ładunku emocjonalnego zawartego w
słowach; u\
ywa się wtedy definicji perswazyjnych).
Definicja perswazyjna:
1) zmiana zakresu definiendum  przeniesienie ładunku emocjonalnego
ze starego zakresu na nowy
2) zmiana ładunku emocjonalnego słowa
3) zastąpienie terminu o niepo\
ądanym ładunku emocjonalnym, terminem
o po\
ądanym ładunku emocjonalnym
Przykład:  puszysty w znaczeniu  otyły ;  prawdziwy Polak jako  prawdziwy patriota;
 wojna jako  dalszy ciąg polityki zagranicznej, prowadzony środkami militarnymi
1
4. Charakterystyka języków naturalnych jako systemów znaków.
Język naturalny  język etniczny, nie naukowy, rodzaje:
1) \
ywe (dzieci uczą się ich jako pierwszych języków, np. polski, angielski)
2) wegetujące (nie są pierwszymi językami, ale istnieją ludzie, którzy się nim
posługują, najczęściej do celów naukowych lub liturgicznych, np. łacina)
3) martwe (ich znajomość zanikła, np. sumeryjski)
Język naturalny:
system znaków umownych
diakrytowy =dwustopniowy
(ma dwa stopnie organizacji: fonologiczny i gramatyczny)
samozwrotny
(język mo\
e opisywać nie tylko rzeczywistość pozajęzykową, ale równie\
sam siebie)
produktywny= wyuczalny
(ka\
dy jest w stanie wypowiadać i rozumieć zdania, których nigdy wcześniej nie słyszał)
5. Przejawy niejednoznaczności w języku naturalnym (wymienić i krótko
scharakteryzować).
Polisemia  wiele znaczeń jednego słowa (np. zamek budowla i mechanizm do zamykania)
Homonimia  wspólne miano, wspólna nazwa
1) całkowita - słowa mają ró\
ną etymologię, ale przypadkiem brzmią identycznie
(np. piłka  do gry albo do piłowania)
2) częściowa  jedna z form gramatycznych słowa jest jaka jak inne słowo (np. pierze
 na ptaku albo forma czasownika  prać )
Homofonia częściowa  słowa ró\
nią się tylko pisownią, brzmią tak samo (np. morze i mo\
e)
Okazjonalność  niektóre słowa (np. zaimki), czy konstrukcje gramatyczne (np. czas teraz
niejszy)
mają sens tylko w konkretnej sytuacji i w konkretnym czasie, bez kontekstu
tracą sens
Wyra\
enie okazjonalne  wyra\
enie, którego odniesienie jest wyznaczane przez kontekst
wypowiedzenia.
Niejednoznaczność gramatyczna  nie która zdania poprzez niedoskonałość zasad gramatyki nie
są jednoznaczne, nawet jeśli są wypowiedziane bezbłędnie
(np. Jaś jez
dzi na nartach.  nie wiadomo czy robi to w tym
momencie, czy po prostu umie jez
dzić na nartach)
2
6. Wymienić podstawowe rodzaje wypowiedzi nie dosłownych, podać przykłady.
Metafora (przenośnia)  przeniesienie nazwy z jednej rzeczy na drugą, pod warunkiem
zachodzenia między tymi rzeczami podobieństwa lub analogii
(np. Ty ośle!)
Skrócone (eliptyczne) porównanie  pominięcie oczywistej części wyra\
enia (np. Julia jest jak
słońce  Julia jest słońcem)
Hiperbola  wyolbrzymienie (np. przelać morze łez)
Litota  przeciwieństwo hiperboli (np. wyjść na sekundę)
Synestezja  odbieranie pewnych bodz
ców przy u\
yciu niewłaściwego zmysłu (np. słodka
muzyka)
Metonimia  przeniesienie nazwy jednej rzeczy na drugą, dla słów między którymi zachodzi
relacja silnego związku bliskości (np. Kossak wisi na ścianie)
Synekdocha  (*nasza ulubiona wypowiedz
niedosłowna ;D) szczególny rodzaj metonimii,
przeniesienie całości na część lub części na całość (np. Naprawiłem
samochód)
Aluzja  zdanie prawdziwe, które nie musi być odczytane dosłownie, najczęściej zale\
y
od kontekstu
Ironia  niesie treść przeciwstawną do wypowiedzianej dosłownie, jest pewnym oczywistym
fałszem
7. Omówić krótko podstawowe teorie metafory.
Teorie metafory:
1) poznawcze  metafory dą\
ące do zrozumienia rzeczywistości, całe grupy metafor
przenoszone są z jednej domeny rzeczywistości na drugą
(np. niziny społeczne, wysoka jakość)
2) komunikowania metaforycznego  celem u\
ycia metafory jest zakomunikowanie pewnej
treści, a zadaniem słuchacza jest odgadnięcie tego komunikatu
3) niekomunikatywna  celem u\
ycia metafor jest wpływanie na słuchacza poprzez
np. prowokowanie do myślenia, snucia domysłów, szukania podobieństw
między rzeczami
8. Podział definicji nominalnych ze względu na zadania (przykłady).
Definicja sprawozdawcza  definicja, która wskazuje jakie znaczenie ma, czy miał, definiowany
wyraz w danym języku, składa sprawozdanie z tego, jak pewna grupa ludzi
posługuje się pewnym wyrazem, mo\
emy przypisać jej prawdziwość lub
nieprawdziwość, podajemy ją komuś kto nie zna ustalonego ju\
w danym
języku znaczenia wyrazu
Definicja projektująca  definicja, która ustala znaczenie słowa na przyszłość, w projektowanym
sposobie mówienia, ustala regułę znaczeniową, która ma być nadawana
pewnemu słowu
Definicja konstrukcyjna (swobodnie projektująca)  rodzaj definicji projektującej, która ustala
znaczenie pewnego wyrazu na przeszłość, nie licząc się z jego
dotychczasowym znaczeniem (jeśli takowe posiadał); nie mo\
na przypisać
jej prawdziwości ani fałszywości; pojawa się przede wszystkim, gdy zjawia
się potrzeba wprowadzenie nowego wyrazu do języka
Definicja regulująca  rodzaj definicji projekcyjnej, który ustala na przyszłość wyraz
nie znaczenie
pewnego wyrazu, licząc się jednak z dotychczasowym, niedostatecznie
określonym jego znaczeniem; jeśli odbiegamy od dotychczasowego,
intuicyjnego rozumienia słowa w formułowaniu definicji, zmieni się ona
z regulującej w konstrukcyjną
3
9. Błędy w definicjach równościowych (warunki poprawności definicji równościowych) 
przykłady.
Ignotus per ignotus (nieznane przez nieznane)  nieprzystosowanie definicji do słownika osoby,
dla której definicja jest przeznaczona; np. polopiryna to kwas
acetylosalicylowy, podczas tłumaczenia dziecku
Idem per idem (to samo przez to samo)=błędne koło bezpośrednie  wyraz definiowany
występuje w części stanowiącej definiens; np. logika to nauka o myśleniu
zgodnym z prawidłami logiki
Błędne koło pośrednie  błąd ten nie dotyczy poszczególnych definicji lecz całego ich zespołu;
wyraz A definiujemy u\
ywając wyrazu B, wyraz B za pomocą wyrazu C,
a okazuje się, \
e do wyraz C jest definiowany przez wyraz A; np. wyrok
sądowy to decyzja sędziego co do istoty sprawy sądowej, a sędzia to osoba
uprawniona do wydawania wyroków
Definicja za szeroka lub za wąska - zakres definiendum i definiens nie są zamienne.
Przesunięcia kategoryczne  wykluczanie się zakresów definiendum i definiensu, kategorie
bytowe.
10. Omówić klasyfikacje pytań i odpowiedzi wg Ajdukiewicza. (???)
11. Omówić krótko podstawowe koncepcje znaczenia.
Teorie znaczenia:
1) Teoria asocjacjonistyczna (Locke, Hume)
- znaczeniem nazwy jest idea, czyli wyobra\
enia oznaczanej rzeczy (np. człowiek 
wyobra\
enie człowieka, jakie mamy w głowie, wyobra\
enie kojarzone ze słowem)
2) Teoria John ST. Milla
- znaczenie nazwy uto\
samiane z konotacją (konotacja  zbiór tych cech desygnatów
danej nazwy, ze względu na które to cechy mo\
na je tę nazwą oznaczyć)
3) Teoria Gottlob a Frege go
- co oznaczają zdania oznajmujące? Traktował je jako nazwy jednostkowe; mogą
oznaczać 2 przedmioty: prawdę lub fałsz; (np. zdanie prawdziwe  nazwa prawdy,
ró\
nią się tym, co oznaczają)
4
12. Omówić implikacje konwersacyjna Grice a. Podać przykłady.
Implikacja konwersacyjna - sens niedosłowny i niekonwencjonalny pewnych wypowiedzi.
Sygnałem pojawienia się implikatury jest naruszenie przez jednego
z uczestników komunikacji reguły konwersacyjnej. Wypowiedz

wyłamująca się z reguł konwersacji, jeśli jest taka intencjonalnie
(a nie jest wynikiem pomyłki bądz
nieporozumienia), niesie
ze sobą szczególne, aluzyjne znaczenie (właśnie implikaturę), które
odbiorca powinien potrafić rozszyfrować.
Na przykład w wymianie zdań: - Chciałbym wyjechać na Teneryfę.
- A ja chciałbym dostać Nagrodę Nobla. Drugie zdanie zawiera
implikowane znaczenie  twój wyjazd na Teneryfę jest marzeniem,
którego nie da się zrealizować .
Grice wyró\
nił dwa typy implikatur:
1) implikatury ogólne
- do ich zrozumienia nie jest potrzebna znajomość
kontekstu (wystarczy świadomość, \
e mamy
do czynienia z implikaturą)
2) implikatury szczegółowe
- do ich zrozumienia konieczna jest znajomość
kontekstu, w jakim zostały wypowiedziane
(np. zdanie  W zeszłym tygodniu odpoczywałem.
W dialogu: - Czy przeczytałeś ju\
"Wojnę i pokój"? -
W zeszłym tygodniu odpoczywałem.)
13. Omówić krótko klasyfikacje rozumowań.
Klasyfikacja rozumowań:
" Rozumowanie przez analogię
- na podstawie identyczności lub podobieństwa niektórych cech dwóch obiektów
lub zjawisk wnosimy o podobieństwie innych cech tych obiektów lub zjawisk
" Rozumowanie statystyczne
- na podstawie opisu pewnej próbki formułuje się hipotezę dotyczącą całej populacji,
następnie hipoteza jest testowana. Celem testowania hipotezy jest obliczenie
prawdopodobieństwa popełnienia błędu. Nale\
y pamiętać, \
e statystka
matematyczna jako dział matematyki wykorzystuje jedynie rozumowanie dedukcyjne.
5
16. Trzy stylizacje definicji (przykłady).
Stylizacja słownikowa  definicja głosi, \
e pewien wyraz ma takie samo znaczenie jak drugi
wskazywany wyraz, nie ma wątpliwości do definicyjnego charakteru
wypowiedzi, forma nieco sztuczna; najczęstszy zwrot łączący,
to  znaczy tyle, co ; np. wyraz  ustawa znaczy tyle, co wyra\
enie
 zbiór przepisów prawnych uchwalonych jako całość przez parlament .
Stylizacja semantyczna  definicja głosi, \
e pewien wyraz oznacza takie a takie przedmioty
lub odnosi się do pewnych cech, zdarzeń czy stosunków, tylko
definiendum wyraz
nie odznaczone; najczęstszy zwrot łączący,
to  oznacza ; np. wyraz  słód oznacza wszelkie zbo\
e sztucznie
kiełkowane
Stylizacja przedmiotowa  definicja wskazuje znaczenie wyrazu definiowanego, mówiąc
o cechach tego, do czego wyraz definiowany się odnosi
albo wymieniając gatunki przedmiotów, które obejmuje dany rodzaj;
najkrótsza forma definicjo równościowej, ale mo\
e powodować
nieporozumienia; najczęstszy zwrot łączący, to  jest to ;
np. popielniczka jest to naczynie przeznaczone do zbierania popiołu
i niedopałków papierosa
17. Zale\
ność między relacją wynikania logicznego a tautologicznością.
Tautologia to funkcja logiczna, która przy dokonaniu wszelkich składnych podstawień
za występujące w niej zmienne jest prawdziwa
Prawda o postaci implikacji gwarantuje, \
e jeśli jedno z tych zdań jest prawdziwe
to drugie nie jest fałszywe. Stąd prawda logiczna formalnie zawiera du\
ą liczbę informacji
o stosunkach wynikania logicznego zachodzących między zdaniami.
Wniosek wynika z przesłanek wtedy i tylko wtedy, gdy implikacja, której poprzednikiem
jest koniunkcja przesłanek a następnikiem tautologia
6
II. WYJAŚNIĆ ZNACZENIE POJ
Ć
1. Błąd ekwiwokacji (podać przykłady).
- powstaje kiedy pewna osoba w jednym i tym samym rozumowaniu kilkakrotnie u\
ywa
pewnego słowa wieloznacznego w ró\
nych znaczeniach, sądząc błędnie, i\
u\
ywa tego
słowa jednoznacznie (AK tego wymaga poprawność rozumowania); np.  Ka\
dy metal
jest pierwiastkiem. Mosiądz jest metalem, a więc jest pierwiastkiem. ,  Ka\
dy jest
kowalem swojego szczęścia. Są ludzie, którzy nie mają szczęścia. Wynika więc, \
e to ich
własna wina
2. Błąd amfibologii (podać przykłady).
- powstaje, kiedy ktoś wygłasza wypowiedz
wieloznaczną ze względu na składnię, nie
zdając sobie z tej wieloznaczności sprawy; np.  Zginął piesek z zakręconym ogonkiem,
do którego była bardzo przywiązana jego właścicielka. ,  Poszukiwanie z
ródeł zakazu
zabijania mo\
e wytłumaczyć, na czym polega jego zło
3. Nazwa
- wyraz albo wyra\
enie rozumiane jednoznacznie, które nadaje się na podmiot
lub na orzecznik orzeczenia imiennego w zdaniu
4. Desygnat
- desygnat nazwy to przedmiot, którego dana nazwa jest znakiem
5. Zakres.
- zbiór wszystkich desygnatów nazwy
6. Podział (podać przykłady).
- wskazanie dwóch lub więcej nazw (członów podziału), których zakresy są podrzędne
względem zakresu dzielonego (całości dzielonej), a które w sumie dają cały zakres
dzielony, czyli wskazać mniejsze klasy w obrębie poddanego podziałowi zakresu nazwy;
np. podział zakresu nazwy  człowiek na  osoba płci męskiej i  osoba płci \
eńskiej ,
podział nazwy  kręgowiec na nazwy:  ryba ,  płaz ,  gad ,  ptak ,  ssak , podział
nazwy  student na  student dzienny , student wieczorowy i  student zaoczny .
7. Typologia (podać przykłady).
- rozwa\
ania w jakim stopniu przedmioty z pewnego zbioru mają cechy zbli\
one
do przedmiotu o interesujących nas cechach (do przedmiotu wzorcowego), przedmioty
mało odró\
niające się nazywamy przedmiotami typowymi lub w tym samym typie
8. Definicja realna.
- zdanie podające taką charakterystykę pewnego przedmiotu czy te\
przedmiotów
jakiegoś rodzaju, którą tym i tylko tym przedmiotom mo\
na przypisać; \
ąda się by
ujmowała istotę tych przedmiotów, twierdzenie informujące o cechach wspólnych
jakichś uprzednio wydzielonych przedmiotów, formułowana w języku pierwszego
stopnia
9. Definicja nominalna.
- wyra\
enie podające informację o znaczeniu jakiegoś słowa czy słów, formułowane
w języku drugiego stopnia
10. Semiotyka.
- nauka o znakach
11. Syntaktyka.
- nauka o relacjach znaków ze znakami w ramach pewnego systemu
12. Definicja przez postulaty.
- tzw. definicja aksjomatyczna; wyraz definiowany umieszczany jest w zdaniu lub w kilku
zdaniach, w których inne wyrazy mają znane nam ju\
znaczenie i na podstawie
przykładu posługiwania się wyrazem definiowanym w tych zdaniach pozwalamy się
innym domyślać jakie znaczenie nadajemy temu wyrazowi
7
13. Definicja klasyczna.
- definicja polegająca na wskazaniu treści nazwy; by zdefiniować nazwę A porównujemy ją
z zakresem ogólniejszej nazwy B, ograniczonym przez dodanie cech C, które nale\
ycie
zawę\
ają ten zakres
14. Definicja nieklasyczna.
- definicja poprzez wskazanie zakresu nazw, które w sumie dają zakres nazwy
definiowanej
15. Relacja wynikania logicznego.
- relacja, która zachodzi między przesłanką a wnioskiem, to relacja zachowania prawdy
z konieczności
16. Relacja równowa\
ności logicznej zdań.
- zachodzi pomiędzy Z1 i Z2 , je\
eli zdanie Z1 wynika logicznie ze zdania Z2 i jednocześnie
Z2 wynika logicznie ze zdania Z1, a zdanie o schemacie : Z1 Z2 , jest prawdą logiczną.
Mówimy wówczas, \
e Z1 jest logicznie równowa\
ne z Z2.
17. Sprzeczny zbiór przesłanek.
- taki zbiór zdań, którego koniunkcja jest fałszem logicznym (sprzeczność zbioru ujawnia
się, u\
ywając dowodu  nie wprost ).
18. Tautologiczność zdań (logiczna prawdziwość zdań).
- wyłącznie prawdziwy schemat zdania wyra\
onego w języku rachunku zdań. O jego
prawdziwości rozstrzygamy poprzez podstawienie w miejsca zmiennych zdaniowych
jedynek (wartości prawdy), oraz zer (wartości fałszu), we wszystkich mo\
liwych
kombinacjach.
19. Znak w szerokim sensie.
- dowolny stan rzeczy, który zastępuje  oznacza inny  ró\
ny od niego stan rzeczy
20. Znak w wąskim sensie.
- znak okaz (niepowtarzalny obiekt fizyczny) lub znak typ (obiekt abstrakcyjny,
uto\
samiany ze zbiorem znaków okazów, które pozostają ze sobą w relacji
podobieństwa)
21. Oznaka.
- znak naturalny (np. gorączka jako oznaka choroby)
22. Znak ikoniczny.
- znak pozostający w relacji podobieństwa z oznaczamy stanem rzeczy
(np. znaki drogowe)
23. Metafora (przykład).
 przeniesienie nazwy z jednej rzeczy na drugą, pod warunkiem zachodzenia między tymi
rzeczami podobieństwa lub analogii (np. Ty ośle!)
24. Metonimia (przykład).
- przeniesienie nazwy jednej rzeczy na drugą, przy czym między rzeczami zachodzi relacja
ścisłego związku, bliskości pełnionej funkcji; rodzaj skrótu myślowego (np. nazwę
pojemnika przenosi się na jego zawartość  Pies zjadł puszkę.)
25. Akt lokucyjny.
- tworzenie i artykułowanie wypowiedzi
26. Akt illokucyjny.
- intencjonalność wypowiedzi, obecny np. w obietnicach, ostrze\
eniach, prośbach.
27. Akt perlokucyjny.
- dodatkowe, wtórne oddziaływanie na odbiorcę; obecny , gdy wypowiedz
wywołuje
u odbiorcy jakiś efekt (reakcja emocjonalna, wykonanie pewnej czynności).
28. Performatyw wyraz
ny (podać kilka przykładów).
- czasowniki, których wypowiedzenie w pierwszej osobie czasu teraz
niejszego jest aktem
działania językiem; np.  oceniam Panią/Pana na ocenę dostateczną ,  nazywam&  ,
 charakteryzuję&  ,  definiuję& 
8