III SKAA
Y POCHODZENIA ORGANICZNEGO
I CHEMICZNEGO
(a)
�� wapienie ą� skały pochodzenia organicznego, które wytworzyły się
głównie z nagromadzonych na dnie morza skorupek, szkieletów
wapiennych, mięczaków, otwornic. (pochodzenia organicznego)
Główne minerały wchodzące w skład tych skał to: kalcyt i dolomit
Wyróżniamy następujące rodzaje wapieni:
- muszlowe (muszlowce, zlepy muszlowe)  zbudowane ze skorup
małżów lub szczątków innych szkieletów organizmów,
scementowane spoiwem kalcytowym, skład chemiczny to CaCO3
w ilości ponad 90%
- rafowe  powstają z osiadłych organizmów o szkieletach
wapiennych tj. korale, gąbki, glony, barwa jasna, żółtawa, CaCO3
w formie kalcytu (np. Giewont zbudowany w wapienia rafowego)
- jeziorne (kreda jeziorna)  tworzą się ze szczątków organizmów
słodkowodnych
�� dolomity ą� główny składnik to dolomit CaMg(CO3)2, minerały ilaste;
pierwotnie wytrącony z wody morskiej (występuje w Karpatach,
Pieninach, Tatrach) (pochodzenia chemicznego)
(b)
wapienne skały przejściowe (margle, opoki)
�� margle ą� skały wapienne z duża domieszką minerałów ilastych,
zawierają dużo kalcytu ok. 50-70%, domieszki SiO2, Al2O3, barwa
szara, żółtawa
�� opoka ą� skała wapienna zawierająca krzemionkę rozproszoną
wśród składników węglanowych zawiera ok. 50% kalcytu,
skrytokrystaliczna, barwa jasna, biała, żółtawa
1
(c)
skały krzemionkowe: krzemienie, opoka lekka, gezy ą� powstają przez
wytracanie się krzemionki z roztworu w wyniku procesów chemicznych.
(pochodzenia chemicznego)
�� opoka lekka ą� powstaje w wyniku odwapnienia opoki - zwykłej skały
wapiennej, skała ta zawiera szkielet krzemionkowy;
cechy: silnie porowata, dobre właściwości sorpcyjne, chłonie wilgoć
�� gezy ą� zawierają krzemionkę detrytyczną oraz krzemionkę
pochodzenia organicznego (tzn. igły gąbek, radiolarie, okrzemki itp.);
budowa: ok. 50% CaCO3, minerały ilaste, tlenki żelaza, fosforany
�� krzemienie ą� zbudowane głównie z chalcedonu
(d)
ewaporaty morskie: skały gipsowe, sól kamienna, sole potasowe ą� to skały
osadowe (skały gipsowe i solne) należące do grupy skał chemicznych,
powstałe w zbiornikach wodnych przez wytrącenie się i osadzenie związków
mineralnych na skutek odparowania, czyli ewaporacji wód morskich (z
płytkich lagun i zatok lub słonych jezior)
�� skały gipsowe ą� skład mineralny: 99% gips, domieszki kwarcu,
kalcytu, dolomitu, minerały ilaste; barwa - biały, przezroczysty, szary,
�� sól kamienna ą� skład mineralny: halit (NaCl), domieszki minerałów
(gips, anhydryt, polihalit); barwa: bezbarwna, przezroczysta, połysk
szklisty, charakterystyczny słony smak (występowanie: w okolicach
Inowrocławia oraz Bochni i Wieliczki
�� sole potasowe ą� zbudowane z sylwinu i halitu
2
(e)
skały żelaziste: rudy darniowe i bagienne ą� jest to grupa skał
wzbogaconych w tlenki i sole żelaza; przyjmuje się, iż zawartość żelaza
niezbędna do zakwalifikowania skały do tej grupy wynosi 15%.
�� rudy darniowe i bagienne ą� osady te tworzą się zwykle w glebach
pod podmokłymi łąkami i na bagnach w strefie klimatu umiarkowanego;
są to utwory wykształcone w postaci konkrecji lub warstw o barwie
brunatnej i ziemistym wyglądzie.
(f)
fosfaty: fosforyty konkrecjowe i pokładowe ą� skały fosforanowe zawierające
dużą zawartość P2O5 zawierają apatyt
�� fosforyty: (występują na Wyżynie Lubelskiej)
- konkrecjowe  zawierają dużo fosforanów, które występują w
postaci lepiszcza w formie tzw.  buły
- pokładowe  fosforany zlepiają dodatkowo okruchy miedzy tzw.
 bułami tworząc charakterystyczne pokłady, warstwy
(g)
torfy: wysokie, niskie i przejściowe ą� skały pochodzenia organicznego
powstałe w wyniku nagromadzenia się w zbiornikach wodnych obumarłych
szczątków roślinnych w warunkach nadmiernego uwilgocenia, słabego
natlenienia oraz w wyniku zarastania jezior;
występowanie: na terenie Polski dość powszechne, choć występują
jedynie lokalnie; największe obszary zajmują w dolinach rzek (oraz ich
dopływów): Narwi, Biebrzy Noteci, Obry i u ujścia Odry.
3
�� torfy niskie ą� utwory te powstają zwykle w dolinach rzek i jezior przy
udziale wód przepływowych; wykazują one znaczny stopień zamulenia,
ciemnobrunatną lub czarną barwę i dość zbitą konsystencję; ich geneza
związana jest z roślinami takimi, jak pałka wodna, tatarak, olchy itp.; w
zależności od stopnia rozkładu zawierają mniej lub bardziej widoczne
szczątki roślinne; odczyn torfów niskich jest najczęściej mniej kwaśny
od pozostałych, gleba zasobna
�� torfy przejściowe ą� utwory te charakteryzują się cechami pośrednimi
pomiędzy torfami wysokimi a niskimi; w ich podłożu zalega zazwyczaj
torf niski
�� torfy wysokie ą� torfy wysokie tworzą się w zagłębieniach
bezodpływowych, wodach opadowych przy udziale wody ubogiej w tlen
i związki mineralne; powstają one przede wszystkim w wyniku
nagromadzenia szczątków roślin tj. mchy, rosiczka, sosna karłowata; od
torfów niskich odróżnia je jasnobrunatna barwa, słaba spoistość i
obecność słabo rozłożonych szczątków roślinnych, torfy te mają
zazwyczaj silnie kwaśny odczyn
(h)
gytie ą� tworzą się w spokojnych zbiornikach wodnych jako materiał
organiczny dostarczany z lądu bądz
przez obumarłe organizmy; wyróżniamy
gytie: ilastą, węglanową, detrysutową
4
SKAA
Y METAMORFICZNE ą� PRZEOBRAŻONE
Skały metamorficzne powstają z przeobrażenia skał magmowych lub
osadowych, w wyniku procesów metamorfizmu
* Metamorfizm ą� zespół procesów geologicznych zachodzących w obrębie
skorupy ziemskiej, powodujący zmiany składu chemicznego i mineralnego
oraz struktury i tekstury jej skał. Są to skały o strukturze krystalicznej,
posiadające zwykle tekstury bezładne lub linijne (zorientowane w jednym
kierunku).
Ze względu na rodzaj metamorfizmu, którego działaniu zostały poddane skały
pierwotne, wyróżnia się trzy grupy skał metamorficznych tzn.:
1) powstałe w wyniku procesów metamorfizmu dyslokacyjnego
(dynamicznego)
2) powstałe w wyniku procesów metamorfizmu kontaktowego (charakter
bardzo lokalny)
3) powstałe w wyniku procesów metamorfizmu regionalnego (w obrębie
dużych mas skalnych) są to m.in. marmury, łupki, gnejsy.
Skały metamorficzne należą do słabo rozpowszechnionych w przyrodzie.
Za najważniejsze uznać należy: marmur, kwarcyt, gnejs, serpentynit, łupki
i inne tj. eklogity, amfibolity.
�� marmury ą� utwory te powstają we wszystkich strefach metamorfizmu
z przeobrażenia skał węglanowych (tj. marmury kalcytowe i
dolomitowe); struktura marmurów jest krystaloblastyczna, tekstura zaś
bezładna; barwa skał jest zróżnicowana: od białej, przez żółtawą,
różową, aż po czarną; wietrzenie marmurów prowadzi do powstania
płytkich, gliniastych gleb, o wysokiej zawartości wapnia, zwanych
rędzinami; w Polsce marmury występują w Sudetach, głównie w
okolicach, Głuchołazów i Kamiennej Góry.
5
�� kwarcyty ą� skały te złożone są w 99% a nawet i więcej z ziaren
kwarcu bardzo ściśle do siebie przylegających; bywają jasno szare,
szaro niebieskie, brązowe lub żółto czerwone; budowa ich jest zbita,
(nie zobaczymy  gołym okiem oddzielnych ziaren kwarcu); powstają
przeważnie z przeobrażenia piaskowców kwarcowych lub mułowców; w
Polsce kwarcyty i łupki kwarcytowe występują licznie w Sudetach, np. w
okolicach Stronia Śląskiego i Jagiełowej koło Strzelina.
�� gnejsy ą� skały warstwowane, powstały w średniogłębokich strefach
metamorfizmu, w wyniku przeobrażenia skał magmowych; w ich
składzie mineralogicznym zawsze występują skalenie i kwarc, którym z
reguły towarzyszą łyszczyki, rzadziej amfibole; w zależności od
składników (dominujących lub rzadszych) nadaje się gnejsom nazwy
specjalne, np. gnejs oligoklazowy, gnejs biotytowy, gnejs
hornblendowy itd.;
wietrzenie gnejsów prowadzi do powstania lekkich, zasobnych w potas
gleb, wykazujących niedobór wapnia, magnezu i fosforu; w Polsce skały
gnejsowe występują w Sudetach, w Górach Izerskich, Sowich, w
masywie Śnieżnika oraz w Tatrach Zachodnich.
�� serpentynity ą� utwory te powstają w wyniku płytkiej metamorfozy
magmowych skał ultrazasadowych; są one skałami monomineralnymi,
zbudowanymi wyłącznie z minerałów z grupy serpentynu, a także
chlorytu, talku, magnezytu, syderytu, magnetytu, hematytu; struktury
skał - są drobnoblastyczne, tekstury zaś bezładne lub łupkowe; barwa
zmienia się od zielonej do czarnej z białymi, żółtymi, czerwonawowymi,
brunatnymi plamami; powstają z nich płytkie, silnie szkieletowe gleby o
bardzo dużej zawartości magnezu; w Polsce serpentynity występują na
Dolnym Śląsku w pobliżu góry Ślęży, w Górach Sowich oraz w
okolicach Ząbkowic Śląskich
6
�� łupki ą� utwory te stanowią obszerną grupę skał metamorficznych
powstających w płytkich w strefach metamorfizmu, o różnym składzie
mineralnym i wyraz
nie zaznaczonej teksturze łupkowej; w ich składzie
dominuje zazwyczaj jeden minerał, decydujący o ich właściwościach i
nadający im nazwę, np. łupek grafitowy, serycytowy, talkowy,
chlorytowy, mikowy np.:
a) łupek grafitowy ą� powstaje w wyniku przeobrażenia skał osadowych
bogatych w substancje organiczne węgiel lub bituminy. Zawartość grafitu jest
zazwyczaj niewielka, lecz jego duże rozproszenie nadaje skale czarną barwę.
A
upki grafitowe występują w Sudetach, między innymi w okolicach Stronia
Śląskiego.
b) łupek talkowy ą� składa się głównie z talku, który decyduje o jego
właściwościach: białej lub lekko zielonawej barwie oraz miękkim i tłustym
dotyku. Skały talkowe typu łupków występują w okolicy Ząbkowic Śląskich.
c) łupek mikowy ą� powstaje w głębszych strefach metamorfizmu niż skały
wymienione powyżej. Głównymi składnikami są tu miki, obok których
występują zwykle kwarc plagioklazy, chloryty, niekiedy także granaty.
Z łupków krystalicznych tworzą się różne gleby, których zasobność zależy od
ich składu mineralnego.
7