P A R T N E R D O D A T K U
PRZED
70. ROCZNIC

WOA
YC
1943
ZBRODNI
SOBOTA 22 CZERWCA 2013 REDAKTOR PROWADZ
CY MIROSA
AW MACIOROWSKI DODATEK DO  GAZETY WYBORCZEJ
Rana,którawciążkrwawi
70 lat temu na Wołyniu i w Galicji Wschodniej ukraińscy nacjonaliściwymordowali według niektórych szacunków
nawet 100 tys. Polaków. W odwecie śmierć poniosło kilkanaście tysięcy Ukraińców
Przygotowania do pogrzebu we wsi A
odzina koło Sanoka. Upowcy doszczętnie ją spalili i zamordowali dziewięciu mieszkańców,wśród ofiar byli zarówno Polacy,jak i Ukraińcy
Grzegorz Hryciuk* rego użyto m.in. siekier, odbiła się na siadujących ze sobą wsi  Ostrówek sione w wyniku odwetu były wiele- z uwagi na negatywne reperkusje pro-
Wołyniu szerokim echem. i Woli Ostrowieckiej, w których wy- kroć niższe. pagandowe wołyńskiej rzezi nie sta-
Wołyń, choć we wspomnieniach wie- Kolejne miesiące przyniosły nasi- mordowano niemal wszystkich 1100 wiano już zadania fizycznego unice-
Odpłata za Wołyń
lu Polaków jawił się jako arkadia, tak lenie ataków na ludność polską, a ra- mieszkańców. stwienia całej ludności polskiej. Nie-
naprawdę nigdy nią nie był. Konflikt dykalny wzrost liczby mordów nastą- Choć można by sądzić, że ekster- Wieści o mordach na Wołyniu wraz mniej jednak do połowy 1944 r. liczba
narodowościowy tlił się tam już przed pił po zasileniu oddziałów Ukraińskiej minacja Polaków była samowolą lub z dziesiątkami tysięcy uciekinierów do- ofiar po stronie polskiej sięgnęła
1939 r. Wzmagany biedą, krótko- Powstańczej Armii przez policjantów nadinterpretacją rozkazów kierow- tarły latem 1943 r. do Galicji Wschodniej 10-12 tys., a 300 tys. osób przed terro-
wzroczną polityką władz, oddziaływa- ukraińskich zbiegłych z formacji po- nictwa OUN, to w rzeczywistości spo- i na Lubelszczyznę. Na południu wzbu- rem OUN-UPA uciekło na zachód.
niem ksenofobicznych, integralnych mocniczych w służbie okupanta. Wnie- tkała się z jego aprobatą. Szczególnie dziły przerażenie, za Bugiem zaowoco- Po przejściu frontu, już  za drugie-
nacjonalizmów zyskał na sile w pierw- śli oni do UPA doświadczenie zdoby- gorącym jej zwolennikiem był nowy wały akcjami zbrojnymi polskiego pod- go Sowieta , napady na wsie polskie
szych latach II wojny światowej. te w akcjach masowego mordowania krajowy przywódca OUN Roman Szu- ziemia przeciwko ludności ukraińskiej. nie ustały. Na początku 1945 r. nasiliły
Żydów, które zlecali im niemieccy chewycz. Choć przypadki zabójstw policjan- się na Podolu. Akcje, przedstawiane
Lachów wyganiać! Opornych
zwierzchnicy. tów i ukraińskich działaczy politycz- w meldunkach UPA jako zwycięskie
likwidować!
nych i społecznych zdarzały się tam już boje z polskimi oddziałami w służbie
Karczujcie nawet polskie
Tworząc jesienią 1942 r. własną armię wcześniej, to do liczniejszych ataków NKWD, uderzały z reguły w bezbron-
WASYL SYDOR,  SZEA
EST , dowódca
drzewa!
partyzancką, Organizacja Ukraiń- na wsie ukraińskie doszło póz
nym la- nych  starców, kobiety i dzieci. Ogó-
UPA-Zachód, w lipcu 1944 r.
skich Nacjonalistów (odłam Stepana To doświadczenie  wskazujące na tem 1943 i na początku 1944 r. Ofiarą łem od 1943 do 1946 r. w Galicji Wschod-
RozkazujÄ™ nieustannie
Bandery) stanęła przed perspekty- bezkarność i skuteczność tej meto- ich padło kilka tysięcy Ukraińców, a nie- niej mogło zostać zamordowanych od
uderzać w Polaków
wą walki z trzema wrogimi siłami: dy eliminacji ideologicznego wroga które z polskich działań odwetowych 30 do 40 tys. Polaków.
Związkiem Radzieckim, III Rzeszą  mogło wpłynąć na decyzję dowód- aż do wyniszczenia ich miały znamiona zbrodni wojennych. Koniec antypolskiej akcji na Kre-
i Polakami. Słabość tych ostatnich cy zbrojnego ramienia OUN-UPA Wraz z przybyciem ze wschodu od- sach Wschodnich nastąpił w połowie
do ostatniego z tych ziem&
zrodziła pokusę radykalnego, zgod- Dmytra Klaczkiwskiego,  Kłyma działów UPA w 1944 r. wojna party- 1945 r. wraz z przyśpieszeniem tem-
nego z przedwojennymi pomysłami Sawura , o przystąpieniu do fizycz- zancka nabrała bardziej zaciekłego cha- pa przesiedleń ludności polskiej. Czyst-
rozwiązania polsko-ukraińskiego kon- nej likwidacji polskiej ludności rakteru, a towarzyszyły jej równie czę- ka dokonana przez OUN-UPA przy-
f liktu granicznego. Decyzja o usu- Wołynia. Likwidacja ludności polskiej ma- sto mordyna polskiej ludności cywilnej. czyniła się do tego, że Wołyń i Galicja
nięciu Polaków z terenów spornych Apogeum tej  akcji antypolskiej jąca znamiona ludobójstwa była pierw- Wschodnia stały się niemal homoge-
Likwidować  aktywnych
zapadła zapewne w czasie narady re- nastąpiło w lipcu 1943 r. 11 i 12 lipca do- szym etapem depolonizacji Wołynia. nicznie ukraińskie.
Polaków
ferentów wojskowych OUN w paz
- szło do napadów na blisko 200 miej- Jesienią 1943 r. kierownictwo OUN wy- Zagłada ludności żydowskiej, mor-
dzierniku 1942 r. we Lwowie. Ludność scowości zamieszkanych przez Pola- dało rozkazy dotyczące niszczenia ma- W 1944 r. metody zastosowane na Wo- dy, ucieczki i wysiedlenia Polaków
polska miała zostać wygnana z nich ków. Oprócz formacji UPA brały w niej terialnych świadectw obecności Pola- łyniu OUN przeniosła do Galicji przyniosły kres fenomenowi różno-
siłą, a opierających się zamierzano fi- udział bojówki Służby Bezpieczeń- ków na Wołyniu  karczować miano Wschodniej. W dyrektywach i rozka- języcznej, wielowyznaniowej, multi-
zycznie likwidować. stwa OUN oraz zmobilizowana, nie- nawet drzewa, które mogłyby świad- zach nakazywała zmuszać Polaków do kulturowej wspólnej małej ojczyzny
Do pierwszego masowego mordu kiedy zachęcona perspektywą gra- czyć o istnieniu tam niegdyś polskich ucieczki i likwidować ich  aktywny kilku narodów.
na Polakach doszło w lutym 1943 r. bieży, ludność wiejska. wsi. element  przede wszystkim męż-
w Parośli. Zbrodnia ta była dziełem Następna fala masowych mordów Planowa czystka etniczna prze- czyzn. Zalecenia te jednak były po- *Prof. Grzegorz Hryciuk pracuje na Uniwer-
oddziału zbrojnego OUN Hryhorija przetoczyła się przez zachodnie po- prowadzona przez ukraińskich na- wszechnie lekceważone. sytecie Wrocławskim, zajmuje się m.in. histo-
Perehijniaka,  Dowbeszki-Korobki . wiaty Wołynia w sierpniu 1943 r. Do cjonalistów przyniosła 40-60 tys. pol- Ze względu na siłę polskiego pod- rią Europy Wschodniej i stosunkami polsko-
1 Wyjątkowa brutalność mordu, do któ- rangi symbolu urastają losy dwóch są- skich ofiar. Straty ukraińskie ponie- ziemia i liczebność ludności, a także -ukraińskimi
Z ARCHIWUM MUZEUM HISTORYCZNEGO W SANOKU
Sobota 22 czerwca 2013 Gazeta Wyborcza
wyborcza.pl
2
1
WOA
YC
1943
W 70. ROCZNIC
ZBRODNI
Prawda, pamięć, pojednanie
Nienawiśćbie
A
UKASZ
spotkań w ramach tej wizyty po- kiemdo zbliżenia musi byćotwar-
KAMIC
SKI znała podstawowe fakty o wyda- te opisanie historii, nawet najbo-
rzeniach sprzed 70 lat. Stan świa- leśniejszej. Dlatego w 70. rocznicę
NiewinięUkraińców,niewinięnawetOUNiUPA
PREZES
domościprzeciętnegomieszkańca IPN skupił się na upowszechnie-
INSTYTUTU
Ukrainy jest zapewnejeszczesłab- niu wiedzy o zbrodni wołyńskiej.
PAMI
CI
tokompromitacja.Winiędowódcówwołyński
NARODOWEJ
szy niż przedstawicieli mediów. Organizujemy konferencje, wy-
Brak wiedzy to problem nie stawy, pokazy filmów dokumen-
iedemdziesiąt lat temu, tylko ukraiński. Zbrodnia wołyń- talnych, przygotowaliśmy portal w80.rocznicęWołyniabędziemywtym
11 lipca 1943 r., swoje naj- ska przez wiele lat pozostawała na internetowyorazmateriałydlana- ROZMOWA Z samym miejscu co dzisiaj.
większe natężenie osiąg- marginesie polskiej pamięci. Nie uczycieli. Poznaniu trudnej prze- prof. Władysławem Filarem* Dlaczego?
Snęły ataki Ukraińskiej Po- zmieniły tego także obchody jej szłości służy także ten dodatek.  Bo polityka wtrąca się do historii.
wstańczej Armii na polskie miej- 60. rocznicy w 2003 r. Mimo zain- Dziś oceny polskich i ukraiń- Daleko mi do spiskowej wizji dziejów,
scowości na Wołyniu. Napadnię- teresowania mediów i ważnych skich historyków są często dia- alecorazczęściejmyślę,żemożekomuś
to na 99 z nich, zginęły tysiące deklaracji polityków po pięciu la- metralnie odmienne, brakujezgo- na tym zależy, żeby skłócić Polaków
osób. Liczbę ofiar ludobójstwa, tach stan wiedzy o Wołyniu zna- dy nawet co do wielu faktów. Mo- i Ukraińców. Po obu stronach głos za-
nie tylko na Wołyniu, szacujemy cząco się pogorszył. Jedynie co giły większości ofiarpozostają nie- bierały siły ekstremalne, niechętne zgo-
dziÅ› na 100 tys. Tragiczny obraz trzeci z ankietowanych przez oznaczone, wznosi siÄ™ zaÅ› pomni- dzie.
przeszłości dopełnia około 10 tys. CBOS w2008r. byłw stanieodpo- kisprawcomzbrodni.Nie oznacza Skąd się biorą te skrajności?
ukraińskich ofiar polskiego od- wiedzieć na pytanie, kto padł ofia- tojednak,żeniemamożliwościdia-  Niektórych trzeba zrozumieć, choć
wetu. Mimo podejmowanych rą zbrodni. Tylko co piąty uczest- logu. Pierwszym krokiem na dro- nie trzeba przyznawać im racji. Jeśli
prób politycznego i religijnego po- nik sondażu był w stanie wskazać dzedopoznaniaprawdyjestopisa- ktoś kieruje się tylko własną pamięcią
jednania zbrodnia wołyńska po- jej sprawców. Tegorocznych wy- nie losu ofiar. Każda z nich, nieza- lub opowieściami najbliższych, widzi
zostaje z
ródłem napięć między ników badań jeszcze nie opubli- leżnie od narodowości, zasługuje PAWEA
SMOLEC
SKI: 10 lat temu, wycinek, a nie całość. Lecz formułuje
Polakami i Ukraińcami. kowano,trudnojednakoczekiwać, na przypomnienie z imienia i na- w 60. rocznicę wydarzeń na Wołyniu, wnioski o wszystkim. Gdybym myślał
Kilka dni temu miałem okazję by były one znacząco odmienne. zwiska,atakżenagodnypochówek. w Porycku Aleksander Kwaśniewski o wydarzeniach wołyńskich przez pry-
do rozmowy z grupą młodych Pojednanie między narodami Pamięć o zbrodniach nie jest i Leonid Kuczma  ówcześni prezydenci zmat moich przeżyć z rodzinnych Iwa-
ukraińskich dziennikarzy. Uczest- nie jestmożliwe,jeślinieznająone łatwa. Przezwyciężenie trudnej Polski i Ukrainy  odsłonili pomnik upa- nicz z lata 1943 r. i z konspiracji w wo-
niczyli oni w wyjedzie studyjnym przeszłości, o którą toczy się spór. przeszłości jest jednak niemożli- miętniający wymordowanych Polaków. łyńskiej AK,nosiłbym w sobie tylko nie-
poświęconym zbrodni wołyńskiej Bezszerszegozaangażowaniaspo- we bez zmierzenia się z nią. War- PROF. WA
ADYSA
AW FILAR: I był to bardzo nawiść i strach. Miałem wówczas 19 lat,
zorganizowanym przez IPN i Mi- łecznegonawet najpiękniejsze de- to przejść przez ten bolesny pro- dobry,symboliczny początekzmierzają- w środku nocy wpada do domu za-
nisterstwo Spraw Zagranicznych. klaracje polityczne czy religijne ces. Jego efektem będzie praw- cy ku pojednaniu Polaków i Ukraińców. krwawiony, przerażony człowiek i krzy-
Większość znichdopieropodczas zawisnąwpróżni.Pierwszymkro- dziwe pojednanie. Sześć lat temu prezydenci Lech Ka- czy: Uciekajcie,nasjużmordują! .Ukry-
czyński i Wiktor Juszczenko jednali się wają mnie ukraińscy sąsiedzi, lecz
pod pomnikiem pomordowanych Ukra- w środku nocy do obejścia zachodzą lu-
ińców w podprzemyskiej Pawłokomie. dzie z bronią, więc wyskakuję przez
Jednali się przedstawiciele Kościołów okno iwnogi.Uciekamprzez pole, wpa-
obu narodów,o wzajemnym wybaczaniu dam do jakiegoś rowu, gubię się w zbo-
Skończmy wojnę na monologi
win bez przerwy mówił Jan Paweł II. żu, a na właściwy kieruneknaprowadza
 A my ciągle jesteśmy na początku mnieszczekanienaszegopsa Miśka.Ale
JAROSA
AW
dobójstwowedług Lemkinowskiej nie modlić się do Boga słowami: drogi, a może nawet się cofamy. Po Po- do domu już nie wejdę, bo boję się tak
KURSKI definicji. Lepiej, by o tym, co jest  Odpuśćnamnaszewiny,jakoimy ryckuoczekiwałem, że powstaniewspól- strasznie, że trudno sobie wyobrazić.
ludobójstwem, orzekały trybu- odpuszczamy naszym winowaj- nyzespółhistorykówwspieranychprzez NastacjikolejowejwIwaniczachtłum
nały, a nie politycy czy historycy. com .Otoproszę zakończyłprze- oba państwa i wyjaśni zbrodnię wołyń- ludzi ze spalonych polskich wiosek. Je-
Następuje zrównanie tego, co mówienie prezydent Kaczyński. ską do końca. Wypracuje stanowisko, dziemy pociągiem towarowym do Wło-
GAZETA
WYBORCZA
uczyniliUkraińcy wobecPolaków, Pojednanie między zwaśnio- które będzie do przyjęcia przez Ukrainę dzimierza Wołyńskiego.Miasteczkojest
z tym, czego dopuścili się Niemcy nymi narodami, tak jak w przy- i przez Polskę. Niech pan sobie wyobra- otoczonełunamipożarów,słychaćstrze-
ie będzie pojednania pol- wobec Żydów. Paralela wątpliwa padku Francji i Niemiec oraz Nie- zi, w jakim bylibyśmy miejscu, gdyby to laniny.Wieluuciekinierówszalejezprze-
sko-ukraińskiego, jeśli nie tylko z historycznego punktu miec i Polski  to nie jest akt jed- się stało. Tymczasem nie zrobiliśmy nic. rażenia. Takie przeżycia zostają w gło-
dialog zastąpią jedno- widzenia. Jaką korzyść niesie ta- norazowy. To proces naznaczony Przecież o Wołyniu od dawna wiadomo wie na zawsze. Doświadczyłem praw-
Nstronne nacjonalistycz- ki język prócz politycznej korzy- nazwiskami Jana Pawła II, Gie- wszystko. dziwej grozy, widziałem niewiarygod-
ne monologi. Nacjonaliści po obu ści tych, którzy się nim posługu- droycia, Jasienicy, Kuronia, Osad-  Telewizja pokazała program  Za- ne rzeczy.
stronach Sanu nie są zaintereso- ją? Skutek może być tylko jeden czuka, Kuczmy, Huzara, Kwa- pomniana zbrodnia . Jak to zapo- Ale pamiętam, że mojej rodzinie
wani zbliżeniem, bo nawzajem  koniec pojednawczego dialogu, śniewskiego, Kaczyńskiego, Ko- mniana? Przecież nikt poważny nie za- i mnie ocalili życie Ukraińcy, którzy
żywią się swymi antagonizmami. awzamian wojna monologów. morowskiego i wielu innych. przecza faktom, że na Wołyniu doszło udzielili nam schronienia i pilnowali,
Nacjonaliści ukraińscy żywią się Właśnie tego chciał uniknąć pre-  Gazeta od początku jest orę- do zbrodni. Chodzi o jej kontekst, in- żebyśmy bezpiecznie dotarli na stację
antypolonizmem  bagatelizując zydent Lech Kaczyński, który downikiem dialogu i pojednania terpretację, ułożenie zdarzeń w czasie kolejową. Zdaje mi się, że byli wśród
lub wręcz negując rozmiary wo- w maju 2006 r. wraz z prezyden- w duchu orędzia Jana Pawła II i historycznej przestrzeni. Zresztą nie nich zaprzysiężeni członkowie UPA.
łyńskiej rzezi i gloryfikując przy tem Wiktorem Juszczenką upa- z 2003 r.:  Nowe tysiąclecie wy- spodziewałem się cudów. Nie wyobra- Ale nie było morderców i zbrodniarzy.
tym UPA. Polscy nacjonaliści chcą miętnił we wsi Pawłokoma na maga, aby Ukraińcy i Polacy nie żam sobie, że polski i ukraiński pod- Niektórzy Ukraińcy noszą w sobie
ustanowienia 11 lipca specjalnym Chełmszczyz
nie polskie ofiary pozostawali zniewoleni swymi ręcznik historii będą brzmieć tak samo, podobną pamięć, bo przecież były pol-
dniem męczeństwa Kresów, tak UPA i 360 ukraińskich ofiar akcji smutnymi wspomnieniami prze- bo różne są nasze punkty widzenia. Ale skieodwety.Najwięcejukraińskichofiar
jakby krzywdy z rąk ukraińskich AK.  Nie możemy zmienić prze- szłości (...). Zachęcam oba bratnie kompromis można osiągnąć, tak jak la- byłowśródludzi,którzymyślelitak: Ży-
były ważniejsze od zadanych szłości, ale możemy sprawić, by Narody, by niezmiennie i wy- ta temu z Niemcami. A przecież Wołyń łem dobrze z Polakami, nie zrobiłem im
przez Sowietów i niemieckich na- niedeterminowałaprzyszłości(...). trwale dążyły do poszukiwania i zbrodnie niemieckie to rzeczy niepo- nic złego, więc nie będę uciekać .
zistów lub były ich zwieńczeniem. Nieśmy  Polacy i Ukraińcy  to współpracy i pokoju . równywalne. No i najpewniej skrajny sposób my-
Mamy eskalację słów: czystka dziedzictwo, zawsze odnajdujmy Nasza wspólna publikacja Były usiłowania kompromisu, po- ślenia reprezentują ci, którzy dopusz-
etniczna; zbrodnia o znamionach w sobie to, co najlepsze. Umiejmy z IPN właśnie temu celowi jednania, wybaczania zarówno z pol- czali się zbrodni. Jedni i drudzy.
ludobójstwa; wreszcie samo lu- z miłosierdziem i odwagą wspól- służy. skiej, jak i z ukraińskiej strony. T też Wiemy z całą pewnością, że chcia-
eraz
zdarzą się takie próby, lecz boję się, że no usunąć Polaków z Wołynia, a naj-
+
Marzec-kwiecień 1943 r. dezercja ze służ- w lipcu zginęło co najmniej 10 tys.Polaków.Ak- lonizacji tych obszarów. Rozpoczął się kolpor- +
9-10 marca 1944 r.  uderzenie Armii Kra-
KALENDARIUM
by niemieckiej około 5 tys. ukraińskich poli- cje banderowców objęły cały Wołyń. taż ulotek skierowanych do Polaków, w któ- jowej i Batalionów Chłopskich na posterunek
WYDARZEC
cjantów uczestniczących wcześniej w ekster- +
28-31 sierpnia 1943 r.  ataki UPA na rych Ukraińcy nakazywali im opuszczenie Ga- ukraińskiej policji pomocniczej w Sahryniu koń-
minacji Żydów i przejście ich do partyzantki 85 miejscowości,głównie w powiatach kowel- licji Wschodniej pod groz
bą śmierci, a na- czy się wymordowaniem kilkuset Ukraińców
banderowskiej. Nasilenie zbrodni UPA w po- skim, włodzimierskim oraz lubomelskim,m.in. stępnie przystąpiono do realizacji tych zapo-  policjantów i cywilów.
+ +
1941-42 r.  zaczynają powstawać ukraiń- wiatach sarneńskim, kostopolskim i krzemie- na Ostrówki i Wolę Ostrowiecką. wiedzi. Marzec-kwiecień 1944 r.  oddziały UPA
+ +
skie oddziały zbrojne na Wołyniu, m.in. party- nieckim. Lipiec-sierpień 1943 r.  najsilniejsze ataki Luty 1944 r.  ostatnia fala napadów UPA wkroczyły na Lubelszczyznę. Powstał polsko-
zantka dowodzona przez Tarasa Borowcia  Bul- +
26-27 marca 1943 r. oddziały UPA podle- UPA na bazy polskiej samoobrony,m.in.w Hu- na wsie polskie na Wołyniu, m.in. na klasztor -ukraiński front.Wzajemne napady na wsie,
bę , przed wojną związanego z orientacją pet- głe Iwanowi A
ytwyńczukowi   Dubowemu wy- cie Stepańskiej zniszczonej 18 lipca 1943 r. w Wiśniowcu. w walkach zginęło kilka tysięcy Polaków i Ukra-
lurowską, nosząca nazwę Ukraińska Powstań- mordowały co najmniej 179 mieszkańców Lip- oraz 30 sierpnia 1943 r. na Przebraże k. A
uc- +
1943-44 r. pierwsze mordy zbiorowe na Po- ińców.
+
czaArmia (UPA). nik. ka, gdzie ataki zostały odparte. lakach w Galicji Wschodniej dokonane przez 15 marca 1944 r. 33 Polaków zostało za-
+
Koniec 1942 r.  konferencja banderow- +
22-23 kwietnia 1943 r. oddziały UPA  Du- +
1943-44 r.  kolejna fala napadów UPA na UPA, m.in. w Kruhowie i Markowej. mordowanych na stacji kolejowej w Gozdowie
+
skiej frakcji OUN we Lwowie. Zdecydowano, bowego spaliły wieś Janowa Dolina, mordu- polskie miejscowości w powiatach: rówieńskim, Luty 1944 r.  nasilenie napadów UPA na przez miejscową bojówkę OUN złożoną z by-
że należy przystąpić do tworzenia oddziałów jąc ok. 600 Polaków. łuckim, kowelskim i włodzimierskim. osiedla polskie,zwłaszcza w województwie sta- łych policjantów w służbie niemieckiej.
partyzanckich majÄ…cych w odpowiednim mo- +
Maj-czerwiec 1943 r. rozszerzenie anty- +
I połowa 1944 r. rozpoczęcie koncentracji nisławowskim i tarnopolskim,m.in.na wsie Ha- +
Kwiecień 1944 r.  ataki UPA na Polaków
mencie zainicjować ogólnonarodowe po- polskiej akcji przez UPA na powiaty dubieński, polskich oddziałów, ok. 6,5-tysięczne zgrupo- naczów, Berezowica i Korościatyn. obejmują całą Galicję Wschodnią, liczba ofiar
+
wstanie. Ustalono także, że przed jego wybu- łucki, zdołbunowski. wanie żołnierzy przyjęło nazwę 27.Wołyńskiej 28 lutego 1944 r.  tragedia mieszkańców sięga 8 tys.
+ +
chem należy pod groz
bą śmierci wysiedlić Kwiecień 1943 r.  wydanie przez Dmytra Dywizji Piechoty AK.Toczyła ona walki z od- Huty Pieniackiej  4. pułk policji SS złożony 9-10 kwietnia 1944 r. UPA morduje miesz-
z ziem ukraińskich wszystkich Polaków i Ży- Klaczkiwskiego,  Kłyma Sawura , rozkazu wy- działami ukraińskimi i Niemcami.W lipcu 1944 r. z ochotników do dywizji SS Galizien wymordo- kańców wsi na linii od Hanaczowa na północy
dów, a tych, którzy nie zechcą wyjechać do- mordowania polskiej ludności Wołynia. została zmuszona do przebicia się na Lubelsz- wał około 600 mieszkańców wsi. aż po woj. stanisławowskie na południu, m.in.
+ +
browolnie, zabić. 11-12 lipca 1943 r.  apogeum pierwszej czyznę. 11 marca 1944 r.  oddział UPA wymordo- w Tomaszowcach spalono 300 gospodarstw
+ +
1942-43 r.  na Wołyniu powstają oddziały fazy terroru ukraińskiego wobec Polaków na Połowa 1943 r. pojedyncze zabójstwa Po- wał (prawdopodobnie wspierany przez ochot- i zabito 40 Polaków,spalono też Pniaki,Soko-
partyzanckie tworzone przez OUN-B,które uży- Wołyniu.11 lipca nastąpiło równoczesne ude- laków w Galicji Wschodniej. ników do SS Galizien) Polaków w klasztorze Do- łów, Zady.
+ +
wają popularnej nazwy UPA. rzenie UPA na 99, a 12 lipca na 50 polskich Koniec 1943 r.  zapadła decyzja central- minikanów w Podkamieniu. 12 kwietnia 1944 r.  UPA wymordowała
+ +
9 lutego 1943 r. wymordowanie przez od- wsi, m.in.na Poryck,Sądową, Zagaje, Kisielin. nego kierownictwa OUN-B i UPA na terenie Marzec 1944 r.  fala zbrodni dochodzi do około 100 mieszkańców Huciska.
dział UPA Hryhorija Perehijniaka,  Dowbeszki- + +
Lipiec-sierpień 1943 r. największa fala na- Galicji Wschodniej, na którego czele stał Ro- województwa lwowskiego, UPA napada m.in. Maj-sierpień 1944 r. ataki UPA na miesz-
-Korobki , wsi Parośle  ponad 155 ofiar. padów UPA na polskie miejscowości  tylko man Szuchewycz  Taras Czuprynka , o depo- na Hutę Wierchobuzką,Wołczków,Wasylów. kańców m.in.w Bryńcach Zagórnych,gdzie zgi-
WOJCIECH OLKUÅšNIK
SA
AWOMIR KAMIC
SKI
PAWEA
KISZKIEL
Sobota 22 czerwca 2013 Gazeta Wyborcza
wyborcza.pl
3
1
WOA
YC
1943
POLSKO-UKRAIC
SKI SPÓR O HISTORI

dą rodzinę w tym regionie). Wśród
ofiar komunistów ponad 150 tys. sta-
RÓŻNIE
nowili zabici i zamordowani.
erzesięzniewiedzy
Zkoleizukraińskichpublikacji,by-
PATRZYMY
najmniej nie pisanych przez nacjona-
listów, wyłania się obraz dość odległy
A,boniektórzyzichprzywódcówmówili,żezbrodnienaPolakach
NA WOA
YC

od tego, który jest dziełem polskich
badaczy. Większość ukraińskich au-
ejUPAzarozkazczystkietnicznejiichchorynacjonalizm
DR HAB. torówuważa,żeantypolskieakcjeUPA
GRZEGORZ miały na celu przymusowe wysiedle-
ców. Winię wojnę i wojenne zbydlęce- MOTYKA nie Polaków i z reguły poprzedzały je
nie, a więc również nazizm i sowiecki ostrzeżenia przed atakami. W dodat-
komunizm. ku według nich jeszcze przed czystką
INSTYTUT STUDIÓW
Jeśli mam pretensje do dzisiejszego POLITYCZNYCH PAN na Wołyniu doszło do wielu anty-
państwa ukraińskiego, to za pobłażliwe ukraińskich akcji polskiego podzie-
tolerowanie nacjonalistycznych skraj- Od upadku ZSRR polscy i ukraiń- mia na Lubelszczyz
nie, które stały się
ności. Do państwa polskiego, polskich scy historycy mogą dyskutować ze so- bezpośrednią przyczyną operacji de-
autorytetów moralnych, do polityków bą  jak wolni z wolnymi, jak równi polonizacji (zaznaczmy, iż w polskiej
mam żal o to samo: na okoliczność Wo- zrównymi .Dziękitemuwciąguostat- ocenie działania przeciwko Ukraiń-
łynia można u nas powiedzieć i uchwa- nich 20 lat w wielu sprawach doty- com na Lubelszczyz
nie miały fak-
lić wszystko. Nie ma polityków jak Ja- czących oceny przeszłości udało się tycznie miejsce, lecz dopiero po roz-
cek Kuroń, który stawał na głowie, żeby naukowcom osiągnąć wyraz
ne zbli- poczęciurzeziUPAnaWołyniu).Ukra-
dokonało się polsko-ukraińskie pojed- żenie stanowisk. Niestety, nie dotyczy ińscy historycy kwestionują też pol-
nanie, prawdziwe, oparte na prawdzie. to kwestii antypolskich czystek doko- skie wyliczenia liczby ofiar. Wśród
No i pomogło mi to, że ojciec wy- nanych przez OUN i UPA w latach nich rozpowszechniona jest opinia, że
chowywał nas w tolerancyjnej atmos- 1943-45. W tym wypadku mamy do  najprościej mówiąc  Polaków zgi-
ferze, miał przyjaciół Ukraińców, więc czynienia z głębokim polsko-ukraiń- nęło mniej, a Ukraińców więcej, niż
w szkole ja też miałem ukraińskich ko- skim konfliktem pamięci, niezwykle podaje się w polskich opracowaniach.
legów. Za sowieckiej okupacji po 1939 r. utrudniającym proces pojednania. Tego typu różnice pozornie mogą
z moimi ukraińskimi przyjaciółmi Polscy historycydość zgodnieoce- wyglądaćjakodrugorzędnyspórofak-
ukradkiem śpiewałem ukraiński hymn. niająantypolskieakcjeUPAjakozbrod- ty, który niebawem rozwiążą dalsze
Z tamtych czasów znam na pamięć Ta- nicze i niczym nieusprawiedliwione, badania historyków. Tyle że prowa-
rasaSzewczenkę,naspotkaniachzukra- wręcz ludobójcze. Choć spierają się dzą one prostą drogą do twierdzenia,
ińskimi historykami często okazywało o skalę i charakter polskich akcji od- iż w latach 1943-44 na Wołyniu i w Ga-
się, że oni umieją wyrecytować jedną wetowych, to jednocześnie przeciw- licji Wschodniej doszło do krwawej,
zwrotkę, a ja trzy. stawiają się stawianiu znaku równo- okrutnej wojny pomiędzy Polakami
Pan o poezji, kiedy jest mowa o Wo- ści pomiędzy nimi a działaniami UPA. iUkraińcami,awjejwynikuucierpiała
łyniu. Nie można bowiem uznawać za toż- ludność cywilna obu narodów, przy
 Bo ja, proszÄ™ pana, doskonale ro- same pojedyncze wypadki zbrodni czym liczba ofiar jest rzeczÄ… drugo-
Siedemnastoletni Władysław Filar (z lewej) ze swoim ukraińskim kolegą zumiem ukraińskie dążenie do niepod- wojennych popełnionych przez szu- rzędną. W 1943 r. mielibyśmy zatem
Wasylem Martyniukiem. Wołyń,1943 r.
ległości. Nawet w mojej wołyńskiej mło- kających ślepej zemsty lokalnych par- do czynienia z wojną, w której obie
dości je rozumiałem. Wszystko to jakoś tyzanckich komendantów z odgórnie stronypopełniły liczneiwgruncierze-
prostszym sposobem były pacyfikacje szą wołyńską książkę, miałem w ręku zastygłowczasachkomunizmu,booWo- zorganizowanąakcjąeksterminacyjną. czy porównywalne zbrodnie.
i masowemordy. Wiemy, żeArmia Kra- odbitkę słynnego zdjęcia dzieci powie- łyniu nie wolno było wówczas mówić. Wświetle badań widać bowiem, iż Dobrze ten pogląd ilustrują słowa
jowa nie wydała żadnego rozkazu, by szonych na drucie kolczastym. Jeszcze Potem odtajało, bo Wołyń to dla mnie Polacy starali się ograniczać odwet do emigracyjnego historyka Wołodymy-
mścić się na ukraińskich cywilach, choć wówczas nie było wiadomo, że to foto- sprawa wciąż żywa, niezamknięta. minimum, choćby z powodu nega- ra Kosyka:  O tzw. rzezi Polaków na
mimo to dochodziło do zemsty. Pisa- grafia z 1923 r. przedstawiająca ofiary Pamiętam moje Iwanicze, strach, łu- tywnych reakcji opinii światowej. In- Wołyniu w latach 1943-44 można mó-
łem o tym wiele razy, wygłaszałem re- szaleństwa, choroby psychicznej. Dzi- ny wokół Włodzimierza i uciekinierów aczej postąpili Ukraińcy, którzy dążyli wić długo, ale przede wszystkim trze-
feraty o ukraińskiej czystce etnicznej, siajjestemdumny,żeodłożyłemtozdję- oszalałychzbólupoutracienajbliższych. dopozbyciasięPolakówzewszystkich ba podkreślić, że nie było jakiejś jed-
która byÅ‚a zbrodniÄ… przeciwko ludzko- cie. A odÅ‚ożyÅ‚em, bo chciaÅ‚em pisać hi- WalczyÅ‚em z UkraiÅ„cami w woÅ‚yÅ„skiej ziem uznawanych za ukraiÅ„skie, przy nostronnejrzezi«,leczbyÅ‚awzajemna
ści, a niektóre jej elementy nosiły cechy storię, a nie epatować okrucieństwem. dywizji AK, ale też stacjonowałem czym na Wołyniu dowództwo UPA przemoc i zniszczenie. Przyczyny by-
ludobójstwa. Lecz nie powtarzałem te- Kilka lat temu zaprojektowano pomnik w ukraińskich wsiach, gdzie kobiety da- podjęło decyzję o fizycznej likwidacji ły różne, ale najważniejsza, że Polacy
go co drugie zdanie, bo nie o to chodzi. ofiar Wołynia nawiązujący do tej foto- wały nam jeść. ludności polskiej. chcieli, aby ziemie ukraińskie należa-
Licytacja w cierpieniach nic nie wnosi. grafii. Pokazuje się ją w telewizji z in- Miałem nadzieję, że kogoś przeko- Słabością wielu polskich prac jest ły do Polski. Jeśli Polacy mówią, iż
Zajmuję się historią, nie jestem sędzią. formacją, że mówi o ukraińskich zbrod- nam, i czasami mi się udawało.Lecz, ge- sprowadzenie historii UPA do anty- rzez
«byÅ‚azorganizowanaprzezukra-
Zmienił pan zdanie o Wołyniu? niach. Przecież od takiej głupoty, nie- neralnierzeczbiorąc,przegrałem.Zmar- polskich czystek. Ich lektura skłania ińskichnacjonalistów,totrzebastwier-
 Niezmieniłemzdaniaozbrodniach godziwości włos jeży się na głowie. nowaliśmy tak wiele czasu. do nieodpartego wniosku,że dla ukra- dzić,żewobecUkraińcówbyłaonaor-
i zbrodniarzach, ale nie zatrzymałem Nie winię Ukrainy i Ukraińców za Co robić,by go więcej nie marnować? ińskich nacjonalistów mordowanie ganizowana przez polskich nacjona-
się na osobistych przeżyciach, choć Wołyń, choć już nigdy póz
niej nie wi-  Powołać komisję historyków, któ- Polaków to niemal jedyny obszar ak- listów .
mógłbym z tego powodu być zawzięty, działem rodzinnego domu. Nie winię ra będzie rozmawiać, ale bez chęci po- tywności. W ten sposób polskiej opi- T
egotypuujęcieproblemujestkwe-
zatrzasnąć się, nie szukać prawdy w do- państwa ukraińskiego za czystkę et- niżenia, do momentu, aż się dorozma- nii publicznej umyka to, iż ukraińska stionowane przez polskich uczestni-
kumentach. Na emeryturze zająłem się niczną, bo go wtedy nie było. Nie winię wia. Oddać hołd ofiarom, ale nikogo nie partyzantka prowadziła też działania ków dyskusji, jego akceptacja ozna-
studiowaniem z
ródeł. Dowiedziałem nawet całej Organizacji Ukraińskich Na- zmuszać, by przed nami klękano. Mó- przeciwko Niemcom i Sowietom. An- czałaby bowiem postawienie znaku
się więcej, niż dała mi historia oglądana cjonalistów i UPA, bo wiem z doku- wić prawdę, nie jątrzyć. Rozumieć i szu- tykomunistyczne podziemie na Ukra- równości między zorganizowaną ak-
na własne oczy albo relacje spisane kil- mentów, że niektórzy przywódcy obu kać dobrego. inie Zachodniej przetrwało jako zor- cją eksterminacyjną a pojedynczymi
kadziesiąt lat po wydarzeniach. organizacji mówili w oczy innym:  UPA ganizowana struktura do 1954 r., wypadkami zbrodni wojennych. Tak
Skrajności biorą się również z nie- skompromitowała się zbrodniami na *Prof. Władysław Filar  historyk, ur. a ostatnia pojedyncza zbrojna grupa dramatycznie odmienne ujmowanie
wiedzy, a tej nie usprawiedliwiam, bo Polakach, a OUN  współpracą z Niem- w 1926 r. w Iwaniczach na Wołyniu, żołnierz zostałatamzniszczona przezKGBdo- przeszłości sprawia, że kwestia rzezi
jeśli ktoś się chce dowiedzieć, to się do- cami . 27. Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK. Autor piero w 1960 r. I to pomimo niezwy- wołyńsko-galicyjskiej zapewne jesz-
wie. No i z języka, jakim opisuje się daw- Winię dowódców wołyńskiej UPA kilku książek o zbrodni wołyńskiej. W latach kle brutalnych sowieckich represji, cze długo, niestety, pozostanie bole-
ne zdarzenia, a to już cecha charakteru. za rozkaz czystki etnicznej, za chory na- 1996-2005 organizował seminaria historycz- które ogarnęły 450-500 tys. Ukraiń- sną raną we współczesnych relacjach
Gdylatatemuwydawałemswojąpierw- cjonalizm. I poszczególnych morder- ne dotyczące stosunków polsko-ukraińskich cówzzachodniejUkrainy(niemalkaż- polsko-ukraińskich.
nęło ponad 120 osób, i na pasażerów pociągu
Sprawiedliwi Ukraińcy
w Zatylu.
granica Polski z 1939 r.
+
Koniec lipca 1944 r.  po zdobyciu Lwowa Wielu Polaków, którzy przeżyli rzezie, Ze świadectw wynika, że ukraiń-
granica Polski z 1945 r.
przez wojska radzieckie i oddziałyArmii Krajowej zawdzięcza to swoim ukraińskim są- ska pomoc przybierała różne formy:
Parośle Sarny
Ostrówki
Wola w mieście zaczynają jawnie działać organy pol- siadom i przyjaciołom. czasem było to ostrzeżenie przed na-
granice województw
wołyńskie
wo e Huta
ołyńskie
Ostrowiecka Luboml
skiej administracji.Rozmowy pomiędzy dowódz- W polskiej kolonii Lulówka-Wę- padem, innym razem ukrycie przed
Stepańska
Wołyń Kowel
Janowa Dolina
Kisielin
twem AK a władzami sowieckimi zakończyły się gierszczyzna 16 lipca 1943 r. UPA za- napastnikami albo wprowadzenie ich
Kostopol
Galicja Wschodnia WÅ‚odzimierz
Przebraże
Lipniki
A
uck aresztowaniem polskich oficerów, rozbrojeniem mordowała ponad 80 Polaków. Ura- w błąd. Ukraińscy sąsiedzi zaopatry-
Gozdówa Sądowa
Poryck
Równe
Zagaje
i internowaniem ujawnionych oddziałów AK. towała się rodzina A
agoszów, którą wali Polaków w żywność, a także bra-
Sahryń
Zdołbunów
Dubno
+
Horochów Wrzesień 1944 r.  dowództwo UPA wydało Ukrainiec Hryćko Babij ukrył w zbo- li pod opiekę sieroty po ofiarach.
Zatyle Wiśniowiec
Wasylów pierwsze rozkazy nakazujące ograniczenie czy- żu. A z rodziny Markowskich ocalała Skala tej pomocy jest trudna do
Krzemieniec
Lubaczów
Huta stek antypolskich. siedmioletniaAleksandra, którą przy- oszacowania, ale wiadomo, że dzięki
WiÄ…zownica
Huta Pieniacka
Wierchobuska
+
Podkamień 1944-45 r. kolejna fala napadów na polskie garnęła ukraińska rodzina Wojtowi- Ukraińcom ocalały nie tylko poje-
Kruchów
Pawłokoma
ZSRR
Wiśniowa
Berezowica miejscowości w woj. tarnopolskim  ginie kilka czów.  Po obmyciu i zajodynowaniu dyncze osoby, ale też całe wsie  łącz-
Lwów
lwowskie
ski
sk
Bryńce Zagórne Hanaczów tysięcy Polaków. ran położyli mnie w komórce. Prze- nie kilka tysięcy osób. Polakom po-
Tarnopol
Huciska
Sanok +
Sokołów Luty-kwiecień 1945 r. fala wzajemnych na- ważnie pielęgnował mnie mężczyzna. magało ponad 1,3 tys. Ukraińców,a kil-
Korościatyn
Zady Wołczków
padów na ukraińskie i polskie wioski w pasie od Zmieniał opatrunki, karmił, uczył po kuset z nich przypłaciło to życiem.
Tomaszowice t
tarnopolskie
Lubaczowa po Sanok. ukraińskupacierzaiżegnaniasię.Szyb- Śmierć groziła im nie tylko za pomoc,
Pniaki Stanisławów
+
Maj 1945 r.  rajd sotni UPA  Wowky po Lu- ko zapominałam polskiej mowy i mó- ale też m.in. za odmowę udziału w na-
Markowa
belszczyz
nie, która zamordowała kilkudziesięciu wiłam w ich języku. Na moich opie- padzie na nich.
stanisławowskie
Polaków m.in.w Borydycy.Rajd uznawany jest za kunów woÅ‚aÅ‚am mamo« i tato« .
Polska
epilog masowych antypolskich czystek. RomualdNiedzielkowswojej  Kre-  Kresowaksięga
RUMUNIA
+
Marzec-kwiecień 1945 r. atak polski na wieś sowej księdze sprawiedliwych  1939- sprawiedliwych
Pawłokoma,gdzie zginęło 365 Ukraińców,a na- -1945 , którą wznawia IPN, takich hi-  1939-1945
50 km
stępnie uderzenie UPA na polską wieś Wiązow- storii zebrał wiele. Przebadał on 500 Romuald Niedzielko
© GAZETA WYBORCZA
nica i śmierć ok. 100 polskich mieszkańców. miejscowości na Wołyniu i w Galicji
AGNIESZKA JACZYC
SKA Wschodniej, w których OUN-UPA za-
mordowała blisko 20 tys. Polaków. wyd.IPN
WOJCIECH OLKUÅšNIK
MACIEJ ZIENKIEWICZ, REPRODUKCJA ZE ZBIORÓW PROF. W. FILARA
E
C
H
O
S
A

O
W
A
C
J
A
Sobota 22 czerwca 2013 Gazeta Wyborcza wyborcza.pl
wyborcza.pl
4
WOA
YC
1943
przez UPA, weszli na ukraińskie. Żni-
wiarze pracujÄ…cy pod eskortÄ… oddzia-
łów Cybulskiego zostali zaatakowani.
Niepokonani z Przebraża
Ze zbożem na furmankach uciekli
do lasu, na którego skraju okopali się
partyzanci,idowieczoraodpieraliukra-
Największa samoobrona na Wołyniu nie tylko obroniła się przed UPA, ale też zadała jej dotkliwe
ińskie ataki.
Kilka dni póz
niej Cybulski na czele
ciosy. Jej dowódcy współpracowali zarówno z AK, jak i z Sowietami i Niemcami
ok. 160 ludzi rozbił duży oddział UPA
wJaromli,którastanowiłaświetnypunkt
wstały cztery kompanie i zwiad konny wypadowy do ataku na Przebraże.
Mirosław Maciorowski  wsumie około tysiąca uzbrojonych
Największa bitwa
i niez
le wyszkolonych partyzantów.
Mniej więcej dwutysięczna polska osada W Przebrażu powstały też szpital, W końcu sierpnia dowództwo UPA po-
Przebraże leżała 25 km na wschód od służba medyczna i sąd, który niezdy- stanowiło rozprawić się z Przebrażem.
A
ucka. Jej mieszkańcy postanowili się scyplinowanych mieszkańców wyda- Zgromadziło wokół aż sześciotysięcz-
bronić, gdy do ich wioski dotarły infor- lał z samoobrony, a za szmugiel mięsa ne oddziały, do których przyłączyła się
macje o mordach na wschodzie Wołynia. orzekł nawet karę śmierci (została wy- jeszcze kilkutysięczna grupa ukraiń-
konana). Powstał zakład rusznikarski, skich chłopów licząca na łupy.
Amunicja za złoto
który przywracał do sprawności zde- 30 sierpnia Ukraińcy zaczęli od
Na początku marca 1943 r. przebraża- zelowaną broń. Z porzuconych w 1941 r. ostrzału moz
dzierzowego, a potem nÄ™-
nie powołali dowództwo samoobrony, przez Sowietów czołgów wymontowa- kali obrońców nieustannymi mniej-
a także tzw. główną siłę, czyli 25-30 lu- no i doprowadzono do stanu używal- szymi atakami. Cybulski wiedział, że si-
dzi uzbrojonych w nielegalnie posiada- ności dwa działka kaliber 45 mm. ły przeciwnika są o wiele większe i dłu-
ną broń. W razie napadu Ukraińców Przebraże nawiązało współpracę gotrwałej walki samoobrona nie prze-
mieli oni bronić krajan. W okolicznych z innymi samoobronami, a także z so- trzyma. Wezwał na pomoc partyzan-
koloniach spontanicznie powstawały wiecką partyzantką. Organizowano tów Prokopiuka  gdy ci dotarli do Prze-
Najważniejsi ludzie w dowództwie samoobrony w Przebrażu: komendant cywilny
też uzbrojone w kosy i widły patrole, ucieczki radzieckich jeńców z niewoli braża i natarli na tyły oraz skrzydło sił
 Ludwik Malinowski (z lewej) i dowódca wojskowy Henryk Cybulski
które miały alarmować o zagrożeniu. i przerzucano ich do lasu, gdzie zasilali ukraińskich, natomiast siły z Przebra-
Gdy 8 kwietnia 1943 r. 4 km od Prze- sowieckie oddziały. W zamian party- które stacjonowały na zachód od Prze- ża zaatakowały od frontu, część od-
braża upowcy zamordowali 11 Polaków, zanciradzieccy mieli obowiązekpomóc braża, nie zdecydowały się na frontal- działów UPA znalazła się w okrążeniu.
dowództwo samoobrony wysłało dele- zbrojnie samoobronie. ny atak. Wycofały się do pobliskich wsi Mówi świadek Ich klęska był całkowita  zginęło ponad
gację do pobliskich Kiwerc, gdzie sta- Dobrze ułożyły się też stosunkiz po- ukraińskich, okrążając szczelnym pier- 400 Ukraińców, zdobyto też 17 ceka-
cjonowali Niemcy. Przebrażanie po- bliskąukraińskąwsiąJezioro.Przebraże ścieniem samoobronę. Tadeusz Wolak, ps.  Rawicz , członek emów, 6 erkaemów i miotaczy min.
prosili o broń, tłumacząc, że grozi im zawarłozniąpaktonieagresji jejmiesz- samoobrony w Przebrażu, żołnierz Tak potężny atak UPA już się nie po-
Hajda na UPA!
śmierć zrękiUPA,a chcąpracowaćido- kańcy zaprzysięgli, że z ich wioski nie 27.Wołyńskiej Dywizji PiechotyAK: W sa- wtórzył.
starczać nałożone na nich kontyngen- padnie ani jeden strzał do przebrażan Cybulski zdawał sobie sprawę, że sama moobronie szefem wywiadu był Zygmunt
W sowieckich Å‚apach
ty. Niemcy wydali im 17 starych so- i że będą ich ostrzegać o każdym ataku, obrona może być nieskuteczna, i po- Drzewiecki, działaliśmy razem, on znał
wieckich karabinów. o jakim się dowiedzą. W zamian prze- stanowił organizować akcje zaczepne. świetnie ukraiński, chodziliśmy na dale- Przebraże dotrwało do nadejścia Armii
Krok ten nie tylko poprawiał uzbro- brażanie nie atakowali Jeziora. Jedną z nich był atak na ukraińską wieś kie rajdy i zawsze wiedzieliśmy,kiedy UPA Czerwonej, ale gdy na Wołyniu zjawiło
jenie samoobrony, ale także  legalizo- Pakt przetrwał przez cały czas ist- Trościaniec. 12 lipca uderzył na nią sil- przygotowuje atak.Najczęściej przebiera- się NKWD, rozpoczęły się represje. Do-
wał już posiadaną, a ukrywaną przed nienia samoobrony. ny oddział pod dowództwem Cybul- liśmy się za sowieckich partyzantów,mie- wódcom niektórych samoobron zarzu-
Niemcamibroń.Odtądpodprzykrywką skiego. Stacjonujący we wsi banderow- liśmy pepesze, radzieckie uzbrojenie, bo canom.in.współpracęzokupantem nie
Przystań dla ocalonych
tej otrzymanej można było jej używać cy zostali rozbici, a oddział idący im na Ukraińcy w tym czasie  może nie więk- pomagało to, że współdziałali także z so-
bez obawy przed niemiecką reakcją. Gdy fala mordów zbliżyła się do Prze- pomoc odparty. szość, ale wielu  traktowali Sowietów po wieckąpartyzantką.Ta zresztąprzed na-
Za złote precjoza zebrane wśród braża, wieś stawała się przystanią dla Akcja miała wielkie znaczenie za- przyjacielsku. Byli wśród nich komuniści dejściem frontu zachowywała się już in-
mieszkańców (część pieniędzy dostar- przerażonych uciekinierów ściągają- równo dla morale walczących z bronią i my te informacje zbieraliśmy właśnie od aczej niż wcześniej  wlistopadzie z oka-
czyła też AK) kupili również amunicję, cych z całej okolicy (czasem jez
dziły po w ręku przebrażan, jak i dla ludzi, któ- nich,a także od ukraińskich sztundystów zji rocznicy rewolucji paz
dziernikowej
a przekupieni magazynierzy przymy- nich uzbrojone oddziały, bo samotna rzy schronili się w osadzie. [protestancki ruch religijny stworzony płk Prokopiuk zaprosił na przyjęcie do-
kali oko na pobieranie z magazynów podróżdrogamiwśródukraińskichwio- W następnych miesiącach jeszcze w XIX w.], oni nie uznawali wojen, byli do wódcę jednego z oddziałów AK por. Ja-
większej jej ilości. W ten sposób wy- sekkończyłasięzwykleśmiercią).W re- wielokrotnieoddziałyCybulskiego cza- nas dobrze nastawieni. naRerutkę Drzazgę orazkilkujegożoł-
wieziono do Przebraża trzy wozy amu- publice przebrażańskiej , jak nazywa sem wspólnie z sowieckimi partyzan- Przebraże przechodziło różne koleje nierzy. Wszyscy zostali zamordowani.
nicji i erkaem. się czasem samoobronę, według róż- tami płk. Nikołaja Prokupiuka  organi- losu, ale najważniejsze było to, że odno- Cybulski ikilku innychczłonkówdo-
nych szacunków schroniło się od kil- zowały wyprawy na UPA. Rozbiły m.in. siliśmy zwycięstwa i Ukraińcy zaczęli się wództwa przez jakiś czas się ukrywali.
Armia Cybulskiego
kunastu do ponad 20 tys. ludzi. jej szkołę podoficerską w Omelnie, od- nas bać.Nasze dowództwo organizowało W końcu zgłosili się do armii gen. Zyg-
W maju 1943 r. wojskowym dowódcą Prawdziwy chrzest bojowy Prze- biły kilkaset sztuk bydła w Żurawiczach akcje zaczepne. Nie zawsze to były ope- munta Berlinga i pomaszerowali z nią
samoobronyzostał por. AK Henryk Cy- braże przeszło na początku lipca, gdy zrabowanepolskimgospodarzom,przy- racje militarne, czasem tylko przemarsze nazachód.PowojnieCybulski,jakiwszy-
bulski, który zastąpił Zygmunta Nesto- UPA wymordowała i spaliła większość szły też z odsieczą Polakom oblężonym na bojowo. Raczej nie było z naszej stro- scyinniocaleniwPrzebrażu,zostałprze-
rowicza (komendantem cywilnym był polskich wsi wokół osady. Nocami oko- w pałacu Radziwiłłów w Ołyce, z które- ny rewanżów  nie spotkałem się z tym, siedlony na Ziemie Odzyskane.
Ludwik Malinowski). Cybulski, które- lica świeciła łunami palonych domów, go przetransportowano do Przebraża żeby ktoś zastrzelił kobietę czy dziecko, Na Wołyniu powstało w sumie po-
go Sowieci w 1940 r. wywiez
li na Sybir, a rano nieliczni, którzy ocaleli z pożogi, około 1,5 tys. osób. choć zdarzało się, że ginęli oni w bitwie. nad sto samoobron. Oprócz Przebraża,
uciekł ze zsyłki i zdołał wrócić do ro- przyjeżdżali do samoobrony. Liczba ludzi w samoobronie wciąż A jeśli zdarzyły się samosądy, to były to któremuhistoria przyznałamiano sym-
dzinnego Przebraża. Gdy teren wokół był już  zdepolo- wzrastała, co oznaczało problemy apro- przypadki sporadyczne, to były wyjątki. boluoporu,przetrwałojeszczetylkokil-
Pod jego kierownictwem system nizowany , ukraińskie dowództwo zde- wizacyjne  pomoc AK z A
ucka była nie- W Przebrażu byłem do stycznia 1944 r., ka, m.in. w miejscowościach: Zasmyki,
obrony składający sięzporozrzucanych cydowało sięnaataknaPrzebraże. 5 lip- wystarczająca. W połowie lipca odbyły potem, przed akcją  Burza , powstała Pańska Dolina, Huta Stara, Bielin, Ja-
po wielu koloniach posterunków został cakilkaoddziałówrozpoznawczychpró- się żniwa, podczas których dochodziło 27. Wołyńska Dywizja Piechoty, ja wstą- godzin-Rymacze.
scalony i ufortyfikowany. Ustalono też bowało wtargnąć do osady, ale ich ata- do polsko-ukraińskich bitew. Najwięk- piłem do oddziału  Bomby [Władysława Korzystałem z książki Władysława Filara
zasady porozumiewania się. Tzw. głów- ki zostały krwawo odparte. Po tej po- sza miała miejsce 31 lipca  przebraża- Kochańskiego].  Przebraże  bastion polskiej samoobrony
na siła szybko się rozrosła  wkrótce po- rażce blisko tysięczne główne siły UPA, nie, nie mogąc skosić pól opanowanych na Wołyniu , wyd. Rytm
R E K L A M A
1
OKR
G WOA
YC
SKIEGO ÅšWIATOWEGO ZWI
ZKU ŻOA
NIERZY AK
32452732