WARSZTATY

Badania

www.brief.pl

Katarzyna M. Staszyńska

POCZĄTKI

badań

sondażowych

w Polsce to dopiero rok 1958.

Najprawdopodobniej pierwsze bada-

nia sondażowe opinii publicznej prze-

prowadzone zostały w Łodzi na począt-

ku 1958 r. i dotyczyły zainteresowania

wyborami do rad narodowych. Ich auto-

rem był Zygmunt Gostkowski. Spośród

pierwszych badań sondażowych lepiej

pamiętane są jednak dwa inne badania

sondażowe, Stefana Nowaka („Studenci

Warszawy” – badania nad światopo-

glądem społecznym studentów war-

szawskich) oraz badania postaw wobec

nierówności społecznych Andrzeja

Malewskiego.

Era OBOP-u

W tym samym 1958 r. powstał w Polsce

pierwszy w krajach bloku radzieckiego

ośrodek badania opinii publicznej (OBOP;

który w okresie późniejszym zmie-

nił nazwę na Ośrodek Badania Opinii

Publicznej i Studiów Programowych

Polskiego Radia i Telewizji). Pracowali

w nim wybitni polscy socjologowie

i zwłaszcza w pierwszym okresie OBOP

ułatwiał prowadzenie badań empirycz-

nych badaczom akademickim.

W latach siedemdziesiątych nastąpi-

ła eksplozja badań ankietowych w so-

cjologii akademickiej. Socjologia w Pol-

sce była zaawansowana empirycznie

i metodologicznie znacznie bardziej, niż

socjologia w którymkolwiek innym kraju

byłego obozu ZSRR i liczyła się w świe-

cie zachodnim. Drugi ośrodek badaw-

czy, rządowe Centrum Badania Opinii

Społecznej (CBOS), obecnie funkcjo-

nujące jako Fundacja, powstał jesie-

nią 1982 r. Warto wiedzieć, że pierw-

szy ośrodek badania opinii publicznej

w Związku Radzieckim (VCIOM), powstał

dopiero w 1988 r., chociaż pierwszym

krajem Europy Środkowej i Wschodniej,

w którym niezwłocznie po wojnie utwo-

rzono instytut badania opinii publicznej,

była Czechosłowacja; ośrodek ten jed-

nak zamknięto już w 1948 r., po komu-

nistycznym zamachu stanu.

Tymczasem w Polsce już w 1989 r.

powstała pierwsza prywatna firma

badawcza, Demoskop. Pierwsza między-

narodowa organizacja badawcza (GfK)

założyła oddział w Polsce w 1990 r.

Obecnie większość najważniejszych

w skali globu organizacji badawczych

ma przedstawicielstwa w Polsce.

Powrót do źródeł

Warto jednak wrócić do początków, bez

poznania których nie sposób zrozumieć

unikatowego w naszej części świata roz-

woju nowoczesnych społecznych badań

empirycznych w Polsce. Polska socjolo-

gia w okresie przedwojennym miała nie-

zwykle silne tradycje empiryczne, które

odrodziły się niezwłocznie po okresie

okupacji. Z opublikowanych niedaw-

no listów Marii i Stanisława Ossowskich

można wyczytać, że pierwsze rozmowy

na temat powstania Instytutu Badania

Opinii Publicznej toczyły się z udziałem

Stanisława Ossowskiego już na począt-

ku 1948 r. Rola małżeństwa Ossowskich

w rozwoju polskiej socjologii po II wojnie

światowej jest niezwykła. Po pierwsze,

ich aktywności naukowej i dydaktycznej

oraz kontaktom zagranicznym socjo-

logia polska zawdzięcza brak zapóź-

nienia wobec rozwoju socjologii w za-

chodnim świecie. Po drugie, ich aktyw-

ności publicznej (seminaria organizowa-

ne w ich domu po zamknięciu socjolo-

gii w Uniwersytecie Warszawskim, Klub

Krzywego Koła, Polskie Towarzystwo

Socjologiczne utworzone w 1957 r.)

socjologia zawdzięcza instytucjonaliza-

Jeszcze przed II wojną światową polska socjologia liczyła się

w świecie. W historii socjologii zapisało się wiele polskich nazwisk,

a wśród nich najbardziej znane, to wybitny antropolog kulturowy,

Bronisław Malinowski oraz socjolog, Florian Znaniecki.

54

•

Brief •

październik 2002

Polska

socjologia

powojenna

Badania opinii i rynku

Badania WARSZTATY

październik 2002

•

Brief •

55

www.brief.pl

cję, która w Polsce nastąpiła wcześniej

i znacznie bardziej wyraziście, niż w ja-

kimkolwiek innym kraju bloku.

Wiedza o metodzie reprezentatywnej

i reprezentatywne badania empiryczne

były w Polsce uprzednie wobec pierw-

szych poważnych kontaktów z metodo-

logami amerykańskimi. W chwili, kiedy

Lazarsfeld pojawił się w Polsce, socjolo-

gom naszym znane były już tomy publi-

kacji „The American Soldier” i wyda-

na w 1955 r. metodologiczna praca

Lazarsfelda wykładająca metodę anali-

zy wielozmiennowej „The Language of

Social Research”.

Lazarsfeld, występujący z ramienia

Fundacji Forda, przyjechał do Polski

w 1958 r. na zaproszenie Polskiej

Akademii Nauk. Warto pamiętać, że

program Fundacji Forda w Polsce został

zamknięty już po trzech latach na mocy

decyzji KC PZPR ze względu na zagro-

żenie środowisk naukowych „penetra-

cją ideologiczną”. Lazarsfeld znalazł

polską socjologię nasyconą badaniami.

Zaprezentowano mu badania dwóch

ośrodków socjologicznych, warszaw-

skiego i łódzkiego oraz zaproszono do

dyskusji nad powstającymi trzema pro-

jektami badawczymi, w tym nad bada-

niami Stefana Nowaka o politycznym

światopoglądzie studentów Warszawy

i postawami wobec nierówności spo-

łecznych

Andrzeja

Malewskiego.

W czasie tej wizyty Lazarfeldowi przed-

stawiono też Biuro Studiów i Oceny

Programów w Polskim Radio, które

było zalążkiem Ośrodka Badania Opinii

Publicznej. Lazarsfeld wyjechał z Polski

pod ogromnym wrażeniem wielości

badań empirycznych i ich dojrzałości

metodologicznej.

Otwarcie na świat

Aczkolwiek to nie dwie wizyty Lazarsfelda

w 1958 r. dały początek nowocze-

snym badaniom społecznym w Polsce,

otworzyły jednak dla polskich socjo-

logów możliwości kształcenia w waż-

nych ośrodkach amerykańskich i współ-

pracy z wybitnymi badaczami i metodo-

logami. Stefan Nowak, wybitny uczeń

Stanisława Ossowskiego, wyjechał do

Columbia University w Nowym Jorku

jeszcze w 1958 r., uczestniczył w zaję-

ciach na wydziale socjologii i praktykował

w Bureau of Applied Social Research. Po

powrocie rozpoczął zajęcia dydaktyczne,

które dawały warszawskim studentom

fundamentalną wiedzę o nowoczesnej

metodologii badań społecznych. Nowak

udostępnił też studentom polskim w pol-

skim tłumaczeniu obszerne fragmen-

ty cytowanych już amerykańskich prac

metodologicznych, które na długie lata

pozostały kanonem metodologicznego

kształcenia młodych socjologów.

W tym samym nurcie socjologiczne-

go dyskursu, z którego wyrośli prekurso-

rzy reprezentatywnych badań społecz-

nych, zrodziła się idea Ośrodka Badania

Opinii Publicznej. Formalnie OBOP

został powołany jako samodzielna insty-

tucja w grudniu 1958 r., choć faktycz-

nie w chwili formalnego powołania pro-

wadził już badania, a wiele innych miał

w przygotowaniu.

Zaplecze akademickie

W początkowym okresie istnienia zwią-

zana z OBOP-em była śmietanka socjolo-

gów polskich: Anna Pawełczyńska zosta-

ła jego dyrektorem, jej zastępcą Andrzej

Siciński. Wśród liczących się socjolo-

gów trudno raczej znaleźć takiego, który

w OBOPie nie robił badań. OBOP stał

się badawczym zapleczem dla socjolo-

gii akademickiej. Do 1964 r. przepro-

wadzono w nim 106 badań. Zakres

tematyczny badań obejmował zarówno

problemy społeczne, gospodarcze i mię-

dzynarodowe, jak i podstawowe proble-

my socjologii akademickiej. Już w tamtych

latach w badaniach OBOP-u uwzględnia-

no problemy konsumpcji i rynku, chociaż

nie można w żadnym wypadku powie-

dzieć, żeby tamten OBOP zajmował się

badaniami rynkowymi w rozumieniu,

jakiego używamy obecnie.

Procesowi instytucjonalizacji badań

społecznych towarzyszyła specjalizacja

zainteresowań metodologicznych polskich

socjologów. Stefan Nowak kontynuował

prace nad zależnościami przyczynowymi w

badaniach społecznych, rozwijając doko-

nania Lazarsfelda. W Łodzi Jan Lutyński

i Zygmunt Gostkowski rozpoczęli w po-

czątkach lat 60. prace metodologiczne,

które dały podstawy tzw. „łódzkiej szkole

metodologicznej”, specjalizującej się

w metodologii empirycznej. W Łodzi

przeprowadzono wielką liczbę badań

i eksperymentów metodologicznych nad

wpływem rozmaitych aspektów technik

kwestionariuszowych na jakość i rze-

telność uzyskiwanych danych. W pra-

cach łódzkich wielką wagę przykłada-

no do problemów standaryzacji narzędzi

badawczych. W pewnym zakresie prace

łódzkie były rozwinięciem i kontynuacją

eksperymentów metodologicznych pro-

wadzonych w kręgu Lazarsfelda, dawa-

ły jednak oryginalny wkład do metodolo-

gii empirycznej przez włączenie do analiz

społecznego kontekstu sytuacji badania.

Pewna liczba badań metodologicznych

mieszczących się w nurcie prac łódzkich

prowadzona była zresztą w OBOP-ie.

Utrata autonomii

W połowie lat 60. OBOP utracił

w znacznej mierze swoją autonomię,

co oznaczało kres fazy intensywnego

i swobodnego rozwoju empirycznych

badań społecznych. W drugiej połowie

lat 60. OBOP zajmował się już praktycz-

nie wyłącznie badaniami radia i tele-

wizji. Częściowe odzyskanie statusu

pozaakademickiej placówki badawczej

przyszło dopiero po wydarzeniach gru-

dniowych 1970 r.

Bez tych wczesnych doświadczeń

socjologów w badaniach społecznych,

bez wyśmienitego programu studiów

socjologicznych z gruntownym pro-

gramem metodologii badań, bez stu-

diów i eksperymentów metodologicz-

nych ani rodzime, ani zagraniczne firmy,

które prowadzą badania rynku i opi-

nii publicznej w Polsce od początku lat

90. ubiegłego wieku, nie byłyby w sta-

nie w ciągu zaledwie paru lat osiągnąć

takiego poziomu profesjonalizmu, który

zadowala najbardziej wyrafinowanych

klientów.

(W pracy nad artykułem wykorzy-

stano w szczególności „Intymny portret

uczonych. Korespondencja Marii i Sta-

nisława Ossowskich”, Warszawa, SIC

2002, „Sondaż polski” Antoniego Sułka,

Warszawa, IFiS PAN 2001, tom XLIII nr 4

„Kultury i Społeczeństwa”, 1999)

Autorka jest prezesem zarządu CASE

Consumer Attitudes & Social Enquiry;

[e-mail]