14 Â

WIAT

N

AUKI

Grudzieƒ 1999

Poligraf prawd´ ci powie?

Program lustrowania osób za pomocà poligrafu

wzbudza wàtpliwoÊci co do naukowych

podstaw wykrywania k∏amstw

W

dawnych czasach posàdzenie o uprawia-
nie czarnej magii prowadzi∏o nierzadko do
polowania na czarownice. DziÊ w USA ko-

lejnoÊç zosta∏a odwrócona. ˚àdania kongresmanów,
aby znaleêç osob´ odpowiedzialnà za rzekomà po-
moc Chinom w wykradzeniu tajemnic broni jàdrowej
z Los Alamos National Laboratory, sk∏oni∏y Departa-
ment Energii do wprowadzenia kontroli pracowni-
ków za pomocà poligrafu. Celem tej procedury jest
wykrycie szpiegów w trzech paƒstwowych laborato-
riach zajmujàcych si´ bronià jàdrowà. Lustracja obej-
mie laboratoria paƒstwowe Sandia i Lawrence Liver-
more, a tak˝e Los Alamos, i mo˝e oznaczaç spraw-
dzenie a˝ 5400 osób. Badania rozpocz´to latem od pra-
cowników federalnych i ochotników zatrudnionych
przez firmy administrujàce laboratoriami. Rutynowe
sprawdzanie osób majàcych dost´p do informacji wyjàtko-
wej wagi zaplanowano na paêdziernik po serii publicznych
przes∏uchaƒ.

Poligraf, zwany niekiedy wykrywaczem k∏amstw, wykorzy-

stywany jest od lat do badania niewielkiej liczby pracowników
laboratoriów zaanga˝owanych w ró˝ne programy specjalne.
Zatrudnieni mieli tak˝e mo˝liwoÊç poddania si´ testowi na
w∏asne ˝yczenie, aby w ten sposób przyspieszyç uzyskanie do-
st´pu do najwi´kszych tajemnic. Nowy program po raz pierw-
szy wymaga od wszystkich naukowców cywilnych podda-
nia si´ badaniom poligraficznym, jeÊli chcà uzyskaç lub
utrzymaç dost´p do tajnych informacji. Poniewa˝ obowiàzu-
jàce prawo nie pozwala, by pozytywny wynik badania poli-
grafem by∏ warunkiem zatrudnienia, to pracownicy, którym
wielokrotnie si´ nie powiod∏o, nie zostanà wprawdzie zwol-
nieni, ale przesuni´ci na mniej odpowiedzialne stanowiska
i prawdopodobnie zajmie si´ nimi FBI.

Przedsi´wzi´cie to wywo∏a∏o oburzenie wÊród pracowni-

ków laboratoriów z powodu wàtpliwych podstaw nauko-
wych, na których opiera si´ wi´kszoÊç badaƒ poligraficznych.
Zdaniem Davida T. Lykkena – profesora psychologii w Uni-
versity of Minnesota i laureata nagrody przyznawanej przez
American Psychological Association za wk∏ad w wykorzy-
stanie psychologii dla dobra publicznego – ˝adne opubliko-
wane dotàd badania nie wykaza∏y, ˝e lustrowanie za pomo-
cà poligrafu mo˝e ujawniç szpiegów. Lykken uwa˝a, ˝e
prawdziwy zdrajca szybko si´ nauczy, jak oszukiwaç pod-
czas testu. Najbardziej znany szpieg ostatnich lat, Aldrich
Ames, przeszed∏ bez problemu rutynowe badanie poligra-
fem, pracujàc w CIA, podobnie jak inny by∏y pracownik agen-
cji skazany za szpiegostwo – Harold J. Nicholson. Co wi´cej,
z doÊwiadczenia Lykkena wynika, ˝e osoby lojalne i prosto-
linijne szczególnie ∏atwo potykajà si´ na teÊcie. Wed∏ug Lyk-
kena poligraf jest u˝yteczny tylko wtedy, gdy traktujemy go

WIADOMOÂCI

I

OPINIE

25

SYLWETKA
Edward Teller

18 W SKRÓCIE

24 W LICZBACH

31

CYBERÂWIAT

POD LUPÑ

27

TECHNIKA

I BIZNES

17

NAUKA

I LUDZIE

SPRAWDZANIE WYKRYWACZEM K¸AMSTW b´dzie

stosowane wobec wielu naukowców zatrudnionych

w laboratoriach prowadzàcych badania nad bronià.

Jednak˝e przydatnoÊç tej metody jest dyskusyjna.

RICHARD T. NOWITZ

Corbis

Â

WIAT

N

AUKI

Grudzieƒ 1999 15

jako bezkrwawà tortur´ odstraszajàcà od pope∏nienia wykro-
czenia i pomagajàcà wydobyç przyznanie si´ do winy. Nieste-
ty, dokonuje si´ to czasami kosztem zszargania opinii nie-
winnych ludzi.

Dzia∏anie poligrafu polega na pomiarze rytmu oddecho-

wego, t´tna, ciÊnienia t´tniczego krwi i przewodnictwa elek-
trycznego skóry. Zak∏ada si´, ˝e wielkoÊci te zmieniajà si´
w stresujàcej dla cz∏owieka sytuacji, jakà jest mówienie nie-
prawdy. Nowoczesne poligrafy przekazujà dane bezpoÊred-
nio do komputera, który nast´pnie
porównuje odpowiedzi z bazà da-
nych i orzeka wprowadzenie w b∏àd,
brak rozstrzygni´cia lub prawdo-
mównoÊç. Program sprawdzania pra-
cowników stosowany przez Depar-
tament Energii wykorzystuje tzw. test
bezpoÊredniego k∏amstwa. Osoby
poddane temu sprawdzianowi pro-
szone sà, by nie mówi∏y prawdy, od-
powiadajàc na pytania kontrolne.
(Przyk∏adem pytania kontrolnego
mo˝e byç zdanie: „Czy kiedykolwiek
coÊ ukrad∏eÊ?”) Nale˝y domniemy-
waç, ˝e fizjologiczne reakcje pytanych
osób wska˝à, jak zareagujà, gdy
przyjdzie im sk∏amaç w odpowiedzi
na pytanie krytyczne, na przyk∏ad czy
kiedykolwiek przekazywali bez upo-
wa˝nienia informacje obywatelowi
obcego paƒstwa. Ka˝dy badany, któ-
rego reakcje na pytania krytyczne
inspektorzy uznajà za silniejsze od re-
akcji manifestowanych w teÊcie bez-
poÊredniego k∏amstwa, uwa˝any jest
za wprowadzajàcego w b∏àd.

W jedynym opublikowanym w na-

ukowym czasopiÊmie badaniu z za-
stosowaniem testu bezpoÊredniego
k∏amstwa w doÊwiadczeniu z pozo-
rowanym przest´pstwem poligraf
poda∏ prawid∏owy wynik w postaci
winny–niewinny dla 80% ochotników uczestniczàcych w eks-
perymencie. Jednak˝e statystyki dotyczàce eksperymentów w
wykrywaniu fikcyjnych przest´pstw, w których do klasyfikacji
reakcji wykorzystywane sà skomputeryzowane poligrafy, nie
mogà byç zastosowane w realnych sytuacjach, kiedy stawkà
jest kariera zawodowa cz∏owieka. W opisanym doÊwiadcze-
niu nie proszono ochotników, aby próbowali oszukiwaç. Zda-
niem Lykkena umyÊlne wzmocnienie reakcji na pytania testu
bezpoÊredniego k∏amstwa poprzez samostymulacj´, jak ugry-
zienie si´ w j´zyk lub zaciÊni´cie zwieracza odbytu, mo˝e spo-
wodowaç, ˝e odpowiedzi na kluczowe pytania wywo∏ajà s∏ab-
sze reakcje. A zatem taki manewr maskuje win´.

W spo∏ecznej dyskusji wokó∏ planów Departamentu Ener-

gii najcz´Êciej poruszanà sprawà jest prawdopodobny odse-
tek osób nieprawid∏owo zakwalifikowanych jako wprowa-
dzajàce w b∏àd, czyli tzw. fa∏szywie pozytywnych. Niestety,
prawdziwego odsetka nie daje si´ ustaliç. Niektóre badania
rzetelnoÊci poligrafów opierajà si´ na korelacji pomi´dzy wy-
nikiem testu a przyznaniem si´ do winy. Jednak˝e w opinii
Lykkena takie podejÊcie przecenia mo˝liwoÊci aparatu, po-
niewa˝ podejrzani, którzy nies∏usznie zostali uznani przez
poligraf za niewinnych, mniej ch´tnie si´ przyznajà ni˝ ci,
których poligraf wskaza∏ jako winnych. Lykken uwa˝a, ˝e
test bezpoÊredniego k∏amstwa nie jest obiektywny i krzywdzi
szczególnie lojalnych pracowników, którzy czujà si´ zniewa-

˝eni pytaniami o mo˝liwoÊç dopuszczenia si´ zdrady, a wi´c
reakcje ich wykazujà zmiany fizjologiczne, chocia˝ odpowia-
dajà zgodnie z prawdà.

John C. Browne, dyrektor laboratorium w Los Alamos,

twierdzi, ˝e odsetek b∏´dnych diagnoz w kontrwywiadow-
czych badaniach poligraficznych prawdopodobnie b´dzie
mniejszy ni˝ 1%. Lykken zauwa˝a, ˝e w rzeczywistoÊci odse-
tek ten b´dzie po prostu odzwierciedlaç, jak surowe kryteria
orzekania oszustwa ustalà interpretatorzy wyników testu.

Badania oparte na przyznaniu si´ do
winy wskazujà, ˝e gdy korzysta si´
z poligrafów do sprawdzania podej-
rzanych o udzia∏ w okreÊlonych prze-
st´pstwach, to ponad 40% badanych
ostatecznie zlustrowanych pozytyw-
nie testy kwalifikujà jako wprowa-
dzajàcych w b∏àd. Wiedzàc, ˝e nie
mo˝na odrzuciç 40% spoÊród lustro-
wanych na odpowiedzialne stano-
wisko, inspektorzy ustawiajà odpo-
wiednio wysoko poprzeczk´ nie-
uczciwoÊci. Lykken przewiduje, ˝e
i tak spoÊród pi´ciotysi´cznego per-
sonelu poddanego testowi kilkaset
osób zostanie odrzuconych wskutek
lustracji.

Lykken nie jest ca∏kowicie przeciw-

ny korzystaniu z poligrafu, a nawet
popiera jego u˝ycie w tzw. testach
ukrywanej wiedzy o czynie, w któ-
rych si´ sprawdza, czy podejrzany
reaguje na informacje, o których
móg∏by wiedzieç tylko sprawca prze-
st´pstwa. W takim teÊcie mo˝e paÊç
pytanie: „Czy ofiara morderstwa mia-

∏a na sobie czerwonà koszul´? Zielo-
nà? ˚ó∏tà?” Jednak˝e tego rodzaju
przepytywania opartego na bardziej
wiarogodnych za∏o˝eniach ni˝ test
bezpoÊredniego k∏amstwa nie mo˝-
na stosowaç w masowej lustracji.

Nowy szef kontrwywiadu w Departamencie Energii

Edward Curran (by∏y wy˝szy funkcjonariusz kontrwywia-
du w FBI) utrzymuje, ˝e jego program weryfikacji ustrze˝e
si´ pu∏apek dzi´ki zatrudnieniu „najlepszych specjalistów do
obs∏ugi poligrafów”. Curran wyjaÊnia, ˝e w zastosowanym te-
Êcie zadawane b´dà tylko cztery merytoryczne pytania do-
tyczàce szpiegostwa lub sabota˝u. Nie b´dzie ˝adnych do-
ciekaƒ dotyczàcych stylu ˝ycia (jest to zakamuflowana aluzja
do pytaƒ o u˝ywanie narkotyków i orientacj´ seksualnà).
Ostatecznych decyzji nie b´dzie podejmowaç osoba prowa-
dzàca badanie poligrafem, gdy˝ jej opinie mog∏yby byç stron-
nicze, lecz urz´dnik znajdujàcy si´ w oddalonym miejscu.
TreÊç pytaƒ testu bezpoÊredniego k∏amstwa b´dzie ustalana
dla ka˝dego przypadku z osobna.

Curran zapytany o mo˝liwoÊç przechytrzenia testu przez

szpiegów za pomocà samostymulacji odpowiedzia∏, ˝e do-
tychczas nie stwierdzi∏, aby takie dzia∏ania by∏y skuteczne.
Zdecydowanie zaprzecza, jakoby wyniki badaƒ Amesa po-
ligrafem nie wzbudzi∏y podejrzeƒ co do jego osoby. Zdaniem
Currana w tym przypadku b∏àd pope∏ni∏ prowadzàcy bada-
nie, poniewa˝ póêniejsza analiza uzyskanych przez poligraf
wykresów reakcji Amesa wskazuje, ˝e dopuÊci∏ si´ wprowa-
dzenia w b∏àd. Chocia˝ Departament Obrony finansuje ba-
dania nad innymi sposobami lustrowania z wykorzystaniem
procesów fizjologicznych, takimi jak sporzàdzanie cieplnej

ALDRICH AMES, który przez d∏ugie lata

szpiegowa∏ dla Rosji, nie wzbudzi∏ podejrzeƒ

w rutynowym badaniu poligrafem.

JEFFREY MARKOWITZ

Sygma

16 Â

WIAT

N

AUKI

Grudzieƒ 1999

mapy cia∏a, analiza napi´cia w g∏osie
i obserwacja rozszerzania si´ êrenic, to
Curran zapewnia, ˝e te egzotyczne, ma-
∏o znane metody wykrywania k∏amstw
nie b´dà u˝yte w nowym programie.

Inne agendy, zw∏aszcza FBI i CIA, ju˝

dziÊ rutynowo sprawdzajà poligrafem
kandydatów ubiegajàcych si´ o prac´.
Niektórzy z odrzuconych po badaniu
poligrafem protestowali g∏oÊno, ˝e spo-
tka∏a ich niesprawiedliwoÊç. Wydaje si´,
˝e teraz cz´Êç naukowców przy∏àczy si´
do protestujàcych – ofiar dziedziny na-
uki, którà nie˝yjàcy ju˝ dziÊ senator
z Karoliny Pó∏nocnej Sam J. Ervin przy-
równa∏ do czarnej magii XX wieku.

Tim Beardsley

Poligraf w Polsce

W

latach pi´çdziesiàtych kontrwy-
wiad polski zaczà∏ wykorzystywaç

poligraf, gdy˝ stwierdzono, ˝e wywiad
USA kontroluje za pomocà tego aparatu
obywateli polskich anga˝owanych do
wspó∏pracy. W sprawach kryminalnych
poligraf by∏ stosowany przez wojskowe
organy Êcigania. W latach 1969–1998 ba-
dania takie wykonano w 1180 sprawach,
w których ∏àcznie przetestowano 5243
osoby.

Po wielu latach doÊwiadczeƒ polscy

kryminalistycy i eksperci doszli do wnio-
sku, ˝e amerykaƒska teoria „detection
of deception” (wykrywania wprowadza-
nia w b∏àd) nie wyjaÊnia prawid∏owo
przyczyny zjawisk fizjologicznych reje-
strowanych w czasie testów. Opracowa-
no wi´c nowy model psychofizjologi-
cznego badania poligraficznego, we-
d∏ug którego badanie jest jednà z metod
identyfikacji kryminalistycznej, opartej
na procedurze eksperymentu psycholo-
gicznego. Celem jego jest ujawnienie Êla-
dów pami´ciowych zakodowanych w
mózgu przest´pcy lub wykazanie, ˝e ta-
kowe Êlady sà nieobecne w pami´ci oso-
by badanej. W badaniu nie mamy wi´c
do czynienia z wykrywaniem k∏amstw i
ocenà wiarygodnoÊci zeznaƒ.

Polskie doÊwiadczenia dowiod∏y, ˝e

poligraf mo˝e byç Êrodkiem obrony lu-
dzi nies∏usznie podejrzewanych lub na-
wet oskar˝onych. Podobnie jak w USA
badania takie sà prowadzone przez nie-
które instytucje paƒstwowe i ekspertów
prywatnych. W sferze biznesu poligraf
bywa przydatny do wykrywania przy-
padków wywiadu gospodarczego, de-
fraudacji, kradzie˝y itp. na szkod´ firmy,
którà dzia∏ania te mogà doprowadziç do
bankructwa.

Jacek Bieƒkuƒski,

ekspert psychofizjologicznych

badaƒ poligraficznych

KSIÑ˚KI, KTÓRE POMAGAJÑ

POZNAWAå ÂWIAT

cena podr´cznika

19,50 z∏

NAUCZYCIELU! JEÂLI UCZYSZ

Z NASZYCH PODR¢CZNIKÓW,

KONIECZNIE WEè UDZIA¸ W KONKURSIE

NA SCENARIUSZ LEKCYJNY.

PULA NAGRÓD 30 000 Z¸OTYCH!

Modu∏owy uk∏ad treÊci pozwalajàcy nauczycielowi

na dowolny dobór materia∏u

Pe∏ny 3-letni materia∏ nauczania danego przedmiotu

Ciekawe çwiczenia i pomys∏y

na proste szkolne eksperymenty

Âwietne zdj´cia i barwne ilustracje

NOWOCZESNE PODR¢CZNIKI

DLA NOWEJ, ZREFORMOWANEJ SZKO¸Y

KSIÑ˚KI, KTÓRE POMAGAJÑ

POZNAWAå ÂWIAT

NAUCZYCIELU! JEÂLI UCZYSZ

Z NASZYCH PODR¢CZNIKÓW,

KONIECZNIE WEè UDZIA¸ W KONKURSIE

NA SCENARIUSZ LEKCYJNY.

PULA NAGRÓD 30 000 Z¸OTYCH!

JEÂLI CHCESZ POZNAå SZCZEGÓ¸Y, ZADZWO¡ POD NUMER:

0-800-104-102

(linia bezp∏atna czynna od poniedzia∏ku do piàtku w godz. 9–16)

Redakcja Ksià˝ek Edukacyjnych

02-651 Warszawa, ul. Gara˝owa 7

tel. [phone] i 607-79-42, e-mail: [e-mail]

NOWOCZESNE PODR¢CZNIKI

DLA NOWEJ, ZREFORMOWANEJ SZKO¸Y