Chrzest ognia oznacza próbę na sądzie, jak mówi Apos­

toł: „Dzieło każdego ogień wypróbuje, jakie jest” . I jesz­

cze: „Dzień [Pański] odsłoni to, co w ogniu powinno się
ujawnić”270.

Są zaś tacy, którzy walczyli w obronie prawowitej

wiary i rzeczywiście, a nie przez naśladowanie ponieśli
śmierć za Chrystusa; ochrzczeni we własnej krwi, nie

potrzebowali oni do zbawienia nawet symbolu wody.
Mówię to nie dlatego, aby odrzucać chrzest w wodzie, lecz

by osłabić argumenty tych, którzy występują przeciw

Duchowi i mieszają to, co nie ulega pomieszaniu, a także
porównują to, czego nie można porównać.

ROZDZIAŁ XVI

MIMO WSZELKIEGO ROZWAŻANIA

NIEROZDZIELNY JEST DUCH ŚWIĘTY

OD OJCA I SYNA; TAKŻE O TW ORZENIU POJĘĆ

NA TEMAT EKONOMII WOBEC CZŁOWIEKA

ORAZ O PRZYSZŁYM SĄDZIE

37.

Wróćmy więc do tego, co było na początku, w jaki

sposób Duch Święty we wszystkim jest nierozerwalnie
związany z Ojcem i Synem, i że nie ma między nimi
żadnego odstępu. W miejscu dotyczącym charyzmatu

języków w Liście do Koryntian Paweł mówi: „Gdy

wszyscy prorokują, a wejdzie jakiś poganin lub człowiek
prosty, będzie przekonany przez wszystkich, osądzony,
i jawne staną się tajniki jego serca; a tak, upadłszy na

twarz, odda pokłon Bogu, oznajmiając, że prawdziwie
Bóg jest między wami”271. Jeśli więc z proroctwa, dzieła
Ducha, który powoduje zróżnicowanie charyzmatów,

można poznać, że Bóg jest w proroctwach, niech oni

270 1 K or 3,13 - cytat kompilowany.

271 1 K or 14,24-25 - tak Bazyli.

133

zadecydują, jakie miejsce dadzą Duchowi Świętemu; czy
słuszniejsze jest dać miejsce po Bogu, czy odepchnąć
poza dzieła stworzone. A to, co Piotr [powiedział] do

Safiry: „Dlaczego umówiliście się, aby wystawiać na
próbę Ducha Pańskiego?”272, „nie ludziom skłamaliście,

lecz Bogu”273, dowodzi, że te same grzechy są przeciwko
Duchowi i przeciwko Bogu. i I tak dowiedziałbyś się
0 Duchu, że w całym działaniu jest połączony z Ojcem
1 Synem oraz z [Nimi] niepodzielny^ Gdy Bóg urzeczywis­
tnia różnice w działaniach, a Pań różnice w posługiwa-
niąch, Duch Święty jest przy tym obecny, zarządzając

według własnej woli rozdziałem charyzmatów stosownie
do godności każdego. „Różne są dary łaski, lecz ten sam
Duch; różne też są rodzaje posługiwania, ale jeden Pan;
różne są wreszcie działania, lecz ten sam Bóg, sprawca
wszystkiego we wszystkich.”274 „Wszystko zaś sprawia

jeden i ten sam Duch, udzielając każdemu tak, jak

chce.”275 Nie należy wcale zaraz sądzić, że porządek
został odwrócony, skoro Apostoł najpierw wspomniał
tam o Duchu, na drugim miejscu o Synu, a na trzecim

o Bogu. Rozpoczął bowiem od kontaktów między lu­
dźmi; wtedy, gdy otrzymujemy dary, najpierw spotyka­

my się z tym, który je rozdziela, następnie myślimy

0 tym, który posyła, a potem kierujemy myśl do źródła
1 początku dóbr.

38.

O wspólnocie Ducha z Ojcem i Synem dowiesz

się także z tego, co zostało stworzone na początku.
Czyste bowiem i rozumne siły nadziemskie276 są święte
i nazywane są świętymi, ponieważ posiadają świętość
dzięki łasce nadanej przez Ducha Świętego. Wobec
tego, że sposób tworzenia sił niebieskich zachowany jest

w tajemnicy, ten, kto opisał stworzenie świata, ukazuje

272 D z 5,9.
273 D z 5,4 - tak Bazyli.
274 1 K or 12,4-6.
275 1 Kor 12,11.
276 Por. Orygenes, O zasadach II 93.

134

nam Stwórcę jedynie za pośrednictwem rzeczy zmys­
łowych. Ty zaś, który masz zdolność wnioskowania
0 rzeczach niewidzialnych na podstawie widzialnych,
wysławiaj Twórcę, w którym wszystko zostało stworzo­
ne, czy to widzialne, czy niewidzialne277, zaczątki, moce
czy potęgi, trony, panowania, a także jakieś innp^jeśli

są, natury rozumne, które nie zostały nazwane.

l

W ich

stworzeniu znajdź mi pierwszą przyczynę tego, co ist­
nieje - Ojca, przyczynę stwórczą

Syna, przyczynę

wypełniającą - D uęhaj Duchy służebne istniały rzeczy­
wiście dzięki woli Ojca, za sprawą działania Syna były
doprowadzone do istnienia, a obecnością Ducha dos­
konaliły sięT\ Doskonałość zaś aniołów jest to świętość
1 trwanie w niej.

Niech nikt nie sądzi, że albo mówię o trzech

początkowych hjpgstazach278, albo stwierdzam niepełne
działanie Syna. TJćdna jest bowiem podstawa bytów,

stwarzająca przez Syna i doskonaląca w Duchu. 1 ani
Ojciec, „sprawca wszystkiego we wszystkich”279, nie

działa w sposób niepełny, ani nie jest niedostateczna
działalność stwórcza Syna, nie udoskonalona przez
Ducha280. Wtedy bowiem Ojciec nie potrzebowałby Syna,
ponieważ tworzy sam z własnej woli; jednakże chce

[tworzyć] przez Syna. Ani Syn nie potrzebowałby

współpracy, ponieważ działa na podobieństwo Ojca, ale

i Syn pragnie doskonalenia przez Ducha: „Przez słowo
Pana powstały niebiosa i wszystkie ich zastępy przez
tchnienie ust Jego”281. Nie jest to zatem słowo przeno­

szone za pośrednictwem organów mowy, modulowane

powietrzem, które coś wyraża, ani oddech, podmuch ust,
który wychodzi drogami oddechowymi, lecz Słowo, które

277 Por. K ol 1,16.

278 Por. Plotyn, Enneady V ,l.
279 1 Kor 12,6.
280 Por. Orygenes, O zasadach I 3,8.
281 Ps 32,6.

135

było na początku u Boga i było Bogiem282. Tchnienie283
zaś z ust Boga to: „Duch Prawdy, który od Ojca

pochodzi”284.

Poznajesz zatem. Trójcę: Pana, który wydaje polecenia,

Słowo, które tworzy, Ducha, który umacnia. Czymże

innym byłoby więc utwierdzenie, jak nie doskonaleniem
w świętości, tym, co jest nieustępliwe, nieodwracalne
i trwale utwierdzone w dobrodziejstwie, które się ob­

jawia? Nie ma świętości bez Ducha. Nie z natury swej

święte są moce niebieskie, bo wtedy niczym nie różniłyby
się od Ducha Świętego, lecz proporcjonalnie do wzajem­
nej wyższości, od Ducha posiadają miarę świętości. Jak
bowiem spalanie związane jest z ogniem i czymś innym
w istocie jest spalany materiał, a czymś innym ogień, tak
również gdy chodzi o moce niebieskie, ich istota to - być

może - tchnienie powietrza lub ogień niematerialny,

zgodnie z tym, co jest napisane: „Jako swych posłów
używa wichry, jako sługi - ogień i płomienie”285. Dlatego
są w jakimś miejscu, stają się widzialne i ukazują się pod
postacią swych własnych ciał tym, którzy są tego godni.

Świętość będąca poza substancją nadaje im doskonałość

przez wspólnotę z Duchem. Strzegą zaś swej godności
wytrwałością w dobroci, mając wolę wyboru, i nigdy nie

odrzucają pielęgnowania prawdziwego dobra. Jeżeli od­
rzucisz Ducha, rozluźnia się korowód aniołów, znika
panowanie archaniołów, wszystko ulega pomieszaniu,

282 Por. J 1,1.
283 nvEH/M to także Tchnienie w odróżnieniu od nvof] („dech”,

„oddech”); celem podkreślenia różnicy między tymi terminami Pruche
(Basile de Cesaree, s. 380) przytacza odpowiednie sformułowanie

Ireneusza: „77ve(fy*a używane jest w odniesieniu do Boga, nvorj - gdy się
mówi ogólnie o całym stworzeniu, dlatego nvoij byłoby tymczasowe,
a IIveB/ja wieczne” (Irenaei, Adversus haereses V 12,2; PG 7, kol. 1152
BC; Irenee de Lyon, Contrę les hćrćsies, livre V, ed. V. A. Rousseau, L.

Doutreleau, C. Mercier, t. I-II, Paris 1969 [Sch 152,153]). Ireneusz, ur.

ok. 140 r., zm. ok. 202 r., pochodzący z Azji Mniejszej teolog

i herezjograf, biskup Lyonu (ok. 177 r.), we wspomnianym dziele
polemizował z poglądami gnostyków.

284 J 15,26.

285 Ps 103,4.

136

a życie nie uregulowane przez prawo staje się nieuporząd­
kowane i nieokreślone.

Czyż mogliby powiedzieć aniołowie: „Chwała Bogu na

wysokościach”286, gdyby nie byli wzmocnieni przez D u­

cha? „Nikt bowiem nie może powiedzieć bez pomocy

Ducha Świętego: «Panem jest Jezus», jak też nikt, pozo­

stając pod natchnieniem Ducha Bożego, nie może mówić:

«Niech Jezus będzie przeklęty»” .287 To właśnie powie­

działyby duchy złe i wrogie, których upadek utwierdza

myśl, że moce niewidzialne są samowładne i jednakowo

odnoszą się do cnoty i zła, a do tego potrzebują pomocy
Ducha. Uważam, że to, co Gabriel przepowiada o przy­
szłości288, nie może być inaczej powiedziane jak dzięki
przewidywaniu Ducha. Dlatego jednym z darów łaski
rozdzielanych przez Ducha jest prorokowanie. Ton zaś,
któremu polecono głoszenie tajemniczych wizji „mężowi
umiłowanemu”289, skąd miałby taką mądrość, aby po­
uczać o tym, co ukryte, jeśli nie przez Ducha Świętego?
Objawienie tajemnic należy szczególnie do Ducha, jak
napisano: „Nam zaś objawił to Bóg przez Ducha”290.

Trony zaś i zwierzchności, władze i potęgi czy mogłyby

istnieć szczęśliwie, gdyby zawsze nie patrzyły na oblicze

Ojca, który jest w niebie291? Oglądanie Go zaś nie jest

możliwe bez Ducha. Podobnie gdy w nocy zabierzesz

światło z pomieszczenia, oczy ślepną, siły pozostają
bezczynne, wartości niedostrzegalne, a złoto i żelazo

mogą być podeptane nieświadomie. Tak też gdy chodzi

o ład intelektualny, bez Ducha niemożliwe jest prowadze­

nie życia zgodnego z prawem, tak samo jak utrzymanie
porządku w wojsku pod nieobecność dowódcy czy zgod­
ności w chórze, który nie dostosowuje się do przodo­
wnika. Czy mogliby mówić Serafini: „Święty, Święty,

286 Łk 2,14.
287 1 Kor 12,3 - tak Bazyli.

288 Por. Łk 1,13-20.30-35.
289 Por. D n 10,11.
290 1 Kor 2,10.
291 Por. M t 18,10.

137

Święty”292, gdyby nie nauczyli się od Ducha, ile razy godzi

się wygłaszać to uwielbienie? Zatem jeśli wychwalają
Boga wszyscy Jego aniołowie i chwalą Go wszystkie Jego

moce, to z pomocą Ducha. Jeśli stoją przy Nim tysiące

tysięcy aniołów i nieprzebrane rzesze posługujących i wy­
pełniają swoje dzieło bez zarzutu, to z mocy Ducha. Całą
tę ponadniebiańską i niewysłowioną harmonię w służbie
Bogu i we wzajemnej zgodności sił nadziemskich można
zachować tylko z władzą Ducha. Tak więc w dziele
stworzenia Duch Święty jest obecny przy istotach, które
nie doskonalą się stopniowo, lecz które są doskonałe od
razu, od samego początku, aby do dokonania i wypeł­
nienia ich hipostazy293 wnieść własną łaskę.

39.

Natomiast gdy chodzi o Ekonomię wobec człowie­

ka, która dzieje się przez „wielkiego Boga i Zbawiciela
naszego, Jezusa Chrystusa”294 w dobroci Boga, któż
zaprzeczy, że spełnia się ona tylko dzięki łasce Ducha?
Gdy ktoś zamierza rozważać sprawy minione, błogo­
sławieństwa patriarchów, pomoc daną przez nakazy

Prawa, typy, proroctwa, dowody męstwa podczas wojen,

znaki dane przez sprawiedliwych, czy też to, co dotyczy

przyjścia Pana pod postacią ciała, wszystko dzieje się
przez Ducha.

Najpierw był z ciałem Pana, będąc samym namasz­

czeniem, i jest przy Nim nierozdzielnie, jak zostało
napisane: „Ten, nad którym ujrzysz Ducha zstępującego

i spoczywającego nad Nim, Ten jest mój Syn umiłowa­

ny”295. A także: „Jezusa z Nazaretu, którego Bóg namaś­
cił Duchem Świętym”296. Następnie cała działalność toczy

się przy współobecności Ducha. Był On obecny również,
gdy [Chrystus] był kuszony przez diabła: „Wtedy Duch

wyprowadził Jezusa na pustynię, aby był kuszony”297.

292 Iz 6,3.

293 bnóazaaię - w tym miejscu rozumiana raczej jako substancja,

synonim obala; znaczenie sformułowane w Nicei.

294 Tt 2,13.
295J 1^33; Łk 3,22 - cytat kompilowany.

296 D z 10,38. .

297 f ó r ^ T

"

138

I był przy Nim nierozdzielnie, gdy dokonywał cudów.

„Ja - mówi - mocą Ducha Bożego wyrzucam złe

duchy.”298 I po powstaniu z martwych nie pozostawił
Go. A cóż mówi Pan, tchnąwszy na oblicza uczniów,
aby odnowić człowieka i dać mu ponownie łaskę
z tchnienia Bożego, którą zatracił? „Weźmijcie Ducha

Świętego! Którym odpuścicie grzechy, są im od­

puszczone, a którym zatrzymacie, są im zatrzyma­

ne.”299

Czy organizacja Kościoła nie urzeczywistnia się wyraź­

nie i niezaprzeczalnie przez Ducha? On przecież, jak mówi
[Paweł], dał Kościołowi „naprzód apostołów, po wtóre

proroków, po trzecie nauczycieli, a następnie tych, co
mają dar czynienia cudów, łaskę uzdrawiania, wspierania
pomocą, rządzenia oraz przemawiania rozmaitymi języ­

kami”300. Ten porządek jest ustalony według różnorod­
ności darów Ducha.

40.

Ktoś, kto wyciągnie właściwe wnioski, mógłby

wymyślić, że nawet w czasie oczekiwanego ukazania się

Pana z niebios Duch Święty będzie obecny jak niektórzy
sądzą - i zjawi się razem [z Nim] w dniu Jego ob­

jawienia301, w którym jako szczęśliwy i jedyny Władca302

sądzić będzie cały świat. Czy może być ktoś tak nie­
świadomy dóbr, które Bóg przygotował dla godnych
tego, żeby nie wiedział, iż wieniec sprawiedliwych jest

łaską Ducha, która wtedy jest bardziej obfita i przynosi

[dary] doskonalsze, gdy chwała duchowa przydzielana

jest każdemu stosownie do czynów męstwa? W blasku

świętych wiele jest miejsc u Ojca303, tzn. wielka jest
różnorodność zaszczytów. „Jak jedna gwiazda różni się

jasnością od drugiej, podobnie rzecz sięma ze zmartwych­

wstaniem.” 304 Ci zatem, którzy zostali oznaczeni pieczę-

298 M t 12,28.
299 J 20,22-23.

300 1 Kor 12,28 - tak Bazyli.
301 Por. R z 2,5.
302 Por. 1 Tm 6,15.
303 Por. J 14,2.

304 1 Kor 15,41-42 - tak Bazyli.

139

cią Ducha Świętego305 na dzień odkupienia i umieli
zachować nietknięte i niepomniejszone pierwociny D u­
cha, to ci, którzy usłyszą: „Dobrze, sługo dobry i wierny!

Byłeś wierny w rzeczach niewielu, nad wieloma cię

postawię”306. Ale też tym, którzy zasmucili Ducha Święte­

go niegodziwością swoich obyczajów lub nie wypracowali
niczego z tego, co im dano, zostanie odebrane to, co
otrzymali, a łaska zostanie przelana na innych, lub też

- według jednego z Ewangelistów - zostaną całkowicie

odłączeni307. Odłączenie jest rozumiane jako całkowite

wyobcowanie z Ducha. Ciało nie ulega podziałowi, tak by

jedną część poddawano karze, a inna jej unikała; byłoby

to jak w bajce, a nie u sprawiedliwego sędziego; gdy całe
ciało zgrzeszyło, kara nie może dotyczyć połowy. Ani
dusza nie dzieli się na dwoje, lecz cała i całkowicie objęta
grzesznym myśleniem pomaga ciału czynić zło. Ale
odłączenie - jak mówiłem - jest odsunięciem duszy na

zawsze od Ducha. Przeto mimo że Duch nie łączy się
z niegodnymi, to jednak wydaje się, że jest jak gdyby
z tymi, którzy kiedyś zostali naznaczeni pieczęcią, ocze­
kując ich zbawienia przez nawrócenie. Przy końcu,
natomiast, od duszy, która sprofanowała Jego łaskę,

odłączy się całkowicie. Dlatego w piekle nie ma takiego,

kto by wysławiał [Boga], a po śmierci tego, kto by
wspomniał o Bogu308, gdyż nie m a już Ducha, który
przychodzi z pomocą. Czy zatem można myśleć, że bez
Ducha Świętego dopełniłby się sąd, gdy Słowo dowodzi,
iż On sam będzie nagrodą sprawiedliwych, gdy zamiast
zadatku będzie [im] darowana pełnia wszystkiego, jak też
pierwszym potępieniem grzeszników, którzy utracą na-
wjet to, o czym sądzą, że mają?

[^Największym zaś dowodem łączności Ducha z Ojcem

i Synem jest to - mówi się - iż [Jego] stosunek do Boga jest

taki sam jak ducha, który jest w nas, wobec każdego z nSSh

305 Por. E f 1,13-14.
31,6 M t 25,21.
307 Por. Mt 24,51.
308 Por. Ps 6,6.

140

„Kto zaś z ludzi -m ów i [Paweł] - zna to, co ludzkie, jeżeli

nie duch, który jest w człowieku? Podobnie i tego, co

Boskie, nie zna nikt, tylko Duch, który jest z Boga.”309

I tyle na ten temat.

ROZDZIAŁ XVII

DO TYCH, KTÓRZY MÓWIĄ, ŻE D U C II ŚWIĘTY

NIE POWINIEN BYĆ UZNANY ZA RÓWNEGO

OJCU I SYNOWI,

LECZ ZA PODPORZĄDKOWANEGO;

TAKŻE O TYM, ŻE RÓW NORZĘDNE

TRAKTOWANIE JEST ISTOTĄ

PRAWOWITEJ WIARY

41.

Niełatwo jest pojąć podporządkowanie, o którym

oni mówią, i sens, w jakim to słowo wprowadzają.
Każdemu jest wiadome z mądrości światowej, że zostało
nam ono wprowadzone dodatkowo. Przyjrzyjmy się, czy

m a ono jakieś szczególne znaczenie w tym, co przed­

stawimy.

A zatem mówią ci, którzy są mocni w próżności, że

ogólne są te nazwy, których znaczenie rozciąga się
szeroko. Zaś bardziej szczegółowe te, z których jedne

mają ściślejsze znaczenie od innych. To tak, jak na

przykład substancja będąca nazwą ogólną, dla wszystkich
istot wymawiana jest podobnie, tak samo dla bezdusz­
nych, jak też uduchowionych. Zwierzę zaś jest nazwą

bardziej szczegółową, uważaną za węższą niż poprzednia,
zaś obszerniejszą od tych, które są poniżej jej. Bo też

ogarnięta jest tym zarówno natura istot myślących, jak
i nierozumnych. Z kolei bardziej szczególnym od zwierzę­
cia jest człowiek, a od człowieka mąż dojrzały, a od niego
szczególnie Piotr, Paweł lub Jan.

309 1 Kor 2,11.

141

Co zatem uważają za podporządkowanie, czy podział

pojęcia ogólnego na te, które podlegają uściśleniu? Nie
wierzyłbym jednak, że oni wpadają w szaleństwo do tego

stopnia, aby mówić, iż Bóg wszystkiego, tak jak jakaś
ogólność dająca się pojąć przez kontemplaqę, nie posia­

dająca bytu w żadnej hipostazie, ulega podziałowi na
substancje rzeczywiste310, a następnie, żeby ten wtórny
podział nazywać podporządkowaniem. Nie powiedzieli­

by tego nawet ludzie cierpiący na pomieszanie zmysłów.

[Tamci] przygotowują bowiem hipotezę nie tylko bezboż­
ną, ale nawet sprzeczną z ich własnym kierunkiem

myślenia. To bowiem, co zostało wtórnie podzielone,

należy do tej samej natury, z której nastąpił podział. Lecz
wydaje się nam, że wobec wystarczająco przejrzystej

niedorzeczności brakuje nam słów i sposobów, by im
czynić zarzuty o brak rozsądku, do tego stopnia - moim
zdaniem - chcą zyskać coś ze swego szaleństwa. Tak jak
ciała miękkie i uległe nie mogą znieść gwałtownego ciosu,
ponieważ nie są w stanie go odeprzeć, podobnie nie

można uderzyć śmiałym argumentem tych, których wyra­

źnie [ogarnęła] głupota. Pozostaje więc pominąć mil­
czeniem to, co jest wstrętne w ich bezbożności. Lecz nie

pozwala na wytchnienie zarówno miłość braterska, jak

i ociężałość przeciwników.

42.

Bo cóż oni mówią? Patrzcie na słowa ich samo­

chwalstwa! My mówimy, że traktowanie równe należne

jest tym [istotom], które mają tę samą godność, zaś

podporządkowanie tym, które odróżnia mniejsza war­
tość. I nic na to nie powiecie? Nie rozumiem waszej

strasznej mądrości. Złoto jest traktowane równorzędnie

ze złotem, a ołów nie jest już wart równorzędnego
traktowania; czy to z powodu małej wartości jest trak­
towany gorzej niż złoto? Również wielką moc przypisuje­
cie liczeniu, czy po to, żeby podwyższyć wartość tego, co

jest liche, albo unicestwić świętość tego, co jest otoczone

310 Bazyli opierając się na doktrynie stoickiej wprowadza przeciw­

stawienie substancji rzeczywistej (bnbozaoię) oraz rzeczywistej realizacji

istoty abstrakcyjnej (vnoKe'i/isvov

).

142

r

wielką czcią? Z kolei zapewne złoto umieścisz niżej niż
bardzo drogie kamienie, a te z nich, które są mniej warte
imniejsze, poniżej szlachetniejszych i większych. Ale czego
nie powiedzieliby ci, którzy na nic innego nie przeznaczają
czasu niż na mówienie lub słuchanie tego, co nowsze. Niech
więc wybierający bezbożność będą wymieniani ze stoikami

i epikurejczykami. Czymże byłoby bowiem podporządko­

wanie tego, co jest mniej warte, temu, co jest cenniejsze?

Spiżowy obol w jaki sposób może być podporządkowany
złotemu staterowi? Ponieważ - jak oni utrzymują - nie

mówimy, że posiadamy dwie monety, lecz albo jedną, albo

drugą; którą z nich zatem podporządkować cl rugicj? Jedną
i drugą wymawia się przecież podobnie. Jeśli zatem liczysz
każdą dla niej samej, dajesz tę samą wartość poprzez

podobny sposób liczenia; jeśli zaś je łączysz, to ujednoli­

casz ich wartość, traktując równo obie względem siebie.

Jeśli zaś to właśnie będzie traktowane jako drugie, co jest
podporządkowane, to ten, kto liczy, powinien zacząć
liczenie od monety spiżowej. Lecz przejdźmy ponad

argumentem niewiedzy i wróćmy do tematu zasadniczego.

43.

Mówicie zatem, że Syn jest podporządkowany

Ojcu, a Duch Synowi, czy też podporządkowanie od­
nosicie tylko do Ducha? Jeśli rzeczywiście Syna wymie­
niacie na niższym miejscu, to tym samym odnawiacie
zasadę bezbożności: niepodobieństwo istoty, poniżenie
godności, późniejsze narodzenie; dowodzicie, że za po­
średnictwem jednego wszystkie oszczerstwa kierujecie
przeciwko Jednorodzonemu. Zaprzeczenie im byłoby
rzeczą wykraczającą poza nasz wysiłek, zresztą w miarę
naszych możliwości ujawniliśmy bezbożność w inny
sposób311. Jeśli więc sądzą, że jedynie Duchowi należne

jest podporządkowanie, to niech wiedzą, że Ducha wzy­

wa się razem z Panem w ten sam sposób jak i Syna

z Ojcem. Przecież imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego
podobnie jest głoszone312. Jak więc m a się Syn do Ojca,

311 Chodzi o cytowane już (przyp. 16) dzieło Bazylego - Przeciw

Eunomiuszowi (PG 29, kol. 573A-625C).

312 Por. M t 28,19.

143

tak Duch do Syna, zgodnie z porządkiem słów przekaza­
nym w chrzcie. Jeśli zaś Duch jest w jednym rzędzie
z Synem, a Syn z Ojcem, to jasne, że i Duch jest z Ojcem.
Jakie zatem miejsce zajmują wyrażenia „być równym”
i „być podporządkowanym” , gdy imiona są zestawione
w jednym i tym samym szeregu?

Jednym słowem, co jest we wszechświecie tym, co ma

być policzone, a co nie straciło nigdy swojej natury? Ale

to, co ma być policzone, czy nie trwa tak jak to, co
istnieje od początku, a liczba czyż nie jest dla nas
znakiem stosownym, umożliwiającym poznanie mnogo­
ści treści? Spośród bowiem ciał fizycznych jedne liczymy,
inne mierzymy, a jeszcze inne ważymy; te, których
natura jest ciągła, ogarniamy miarą, te, których natura

jest określona, poddajemy liczbie, oprócz tych, które

z powodu lekkości z kolei podlegają mierzeniu. Ciężary

zaś rozróżniamy według ciężarków na wadze. A zatem
nie dlatego wymyśliliśmy sobie znaki na poznanie ilości,

byśmy mieli zmienić naturę tego, co one oznaczają. Tak
więc nie ma różnych wag dla tych rzeczy, które są
ważone, czy to byłoby złoto, czy cyna, ani nie ma
różnych miar dla tego, co jest mierzone, tak samo też
oczywiście nie traktujemy inaczej tego, co podlega
liczeniu.

Jeśli więc nie trafia się nic innego, co [podlega] pod­

porządkowaniu, czyż mogą oni twierdzić, że Duchowi

należne jest podporządkowanie? Ale wpadając w obłęd

pogaństwa sądzą, że to, co jest podporządkowane według

stopnia godności lub według niższości substancji, powin­

no być podrzędne.

144