Wprowadzenie do językoznawstwa
historycznego i indoeuropejskiego

Piotr Sobotka

Język

JĘZYK

SYSTEM

REGUŁ

MORFOLOGIA

SKŁADNIA

LEKSYKON

LEKSEMY

PROSTE

KONSTRUKCJE

Hierarchiczne uporządkowanie języka

Językoznawstwo diachroniczne i

językoznawstwo synchroniczne

Wpływ czynnika czasu powoduje, że językoznawstwo

rozpada się na dwie zupełnie rozbieżne drogi.
Ferdynand de Saussure (1991: 104) ujmuje to na
podstawie rysunku:

Synchronia i diachronia

„1) oś równoczesności (AB) dotycząca związków

między rzeczami współistniejącymi, przy zupełnym

wykluczeniu interwencji czasu i 2) oś następstw (CD),

na której można rozważać jedną tylko rzecz naraz, lecz

na której znajdują się wszystkie przedmioty pierwszej
osi wraz z ich zmianami” (ibidem).

Synchronia i diachronia –

przykład 1

Nom.

Gen.

Dat.

Acc.

Instr.

Loc.

…

…

syn-ø

syn-a

syn-owi

syn-a

syn-em

syn-u

*

syn płotu

syn-ø

syn-u/a

syn-owi

syn-a

syn-em

syn-u

*syn-

ъ

*syn-u

*syn-ovi

*syn-

ъ

*syn-

ъmь

*syn-u

*

sūn-ŭ-s

*

sūn-o

ṷ

-s

*

sūn-oṷ-ei *sūn-ŭ-m

*s

ūn-ŭ-mi

*s

ūn-ōṷ-ø

*suH-n-u-

*?

Podejście statyczne i dynamiczne w

językoznawstwie

Językoznawstwo synchroniczne rozpatruje język w

aspekcie statycznym, zaś językoznawstwo diachroniczne –

dynamicznym; ujmuje te fakty, które mają związek z
ewolucjami.

Fakt synchroniczny jest zawsze znaczący – odwołuje się do

dwóch składników równoczesnych – liczbę mnogą wyraża
nie synowie, lecz opozycja syn : synowie. W przypadku

faktu diachronicznego rzecz się przedstawia odwrotnie:

odnosi się on wyłącznie do jednego składnika i aby mogła

powstać nowa końcówka zerowa, dawna forma syn-ъ musi

jej ustąpić miejsca.

Synchronia i diachronia –

przykład 2

•

Stefan – Szczepan

: obie nazwy własne w aspekcie

synchronicznym nie mają ze sobą nic wspólnego,

natomiast w aspekcie diachronicznym możemy

powiedzieć, że zostały utworzone od tego samego
imienia:

Stephan-

ŭ-s

→ Stefan-ø

→

*St’epan-

ъ → Ščepan-ø

Poznanie w językoznawstwie

•

Bardzo istotne jest poznanie genezy jakiegoś stanu, ponieważ warunki,

które wytworzyły ten stan, wyjaśniają nam jego prawdziwą naturę i

ustrzegają od niektórych złudzeń (np. ludowej etymologii – Sandomierz to

nie ‘miejsce, w którym San domierza do Wisły” ani nie ‘osada, w której

odbywały się sądy pokoju’, lecz ‘gród Sędzimira’), co dowodzi, że

diachronia nie jest celem sama w sobie – prowadzi do wszystkiego pod

warunkiem, że wyjdzie się poza nią.

•

Językoznawstwo diachroniczne bada związki między kolejnymi

składnikami językowymi, które następują po sobie w czasie.

•

Bezwzględna nieruchomość nie istnieje – wszystkie części języka ulegają

zmianom, każdemu okresowi w życiu języka właściwa jest mniej lub

bardziej znacząca i dynamiczna ewolucja, czego nie zauważamy, ponieważ

nasza uwaga kieruje się na język literacki. Ten zaś jest raz stworzony jest

na ogół statyczny i ze względu na powiązanie z pismem nie zmienia się w

takim tempie jak języki naturalne (m.in. ludowe), wolne od wszelkiej

normy.

Działy językoznawstwa diachronicznego

•

fonetyka;

•

morfologia historyczna (słowotwórstwo i fleksja);

•

leksykologia historyczna;

•

składnia historyczna;

•

…

Główne metody językoznawstwa
diachronicznego

•

metoda historyczno-porównawcza;

•

metoda rekonstrukcji wewnętrznej;

•

metoda geograficzna.

Rodziny języków – stary świat

1. Afroazjatyckie

a)

semickie

b)

staroegipski

c)

berberyjskie

d)

kuszyckie

e)

czadyjskie

f)

omotyckie

2. Nilosaharyjskie
3. Niger-kongijskie

4. Buszmeńsko-hotentockie

5. Ugrofińskie

6. Ałtajskie

a)

tureckie

b)

mongolskie

c)

mandżursko-tunguskie

d)

koreański

e)

japoński

7. Kaukaskie
8. Drawidyjskie
9. Sino-

tybetańskie

10. Austroazjatyckie
11. Austrotajskie
12. Papuaskie
13. Australijskie (?)

14. Języki izolowane: baskijski,

buruszaski, ket, sumeryjski, elamicki,
etruski, …

Rodziny języków – nowy świat

1.

Eskimo-aleuckie

2.

Na-Dene

3.

Amerindiańskie

a)

Algonkin-Wakaszan

b)

Macro-Penuti

c)

Aztec-Tanoan

d)

Hokal-Sioux

e)

Macro-Oto-Mangue

f)

Tarascan

Podobieństwa leksykalne między językami

sanskryt

znaczenie

łacina

greka

devah

‚bóg’

deus

theós

padam

‚stopa’

pes, ped-is

poús, pod-ós

maha

‚wielki’

mégas

viduva

‚wdowa’

vidua

Podobieństwa gramatyczne między

językami

sanskryt

znaczenie

łacina

as-mi

‚jestem’

s-um

as-i

‚jesteś’

es

as-ti

(on) jest

es-t

s-mas

jesteśmy

s-umus

s-tha

jesteście

es-tis

s-anti

są

s-unt

PIE odmiana ‚być’

porównanie

rekonstrukcja

(V)s-(V)m(i)

*h

1

és-mi

Vs-(i)

*h

1

és-si

Vs-t(i)

*h

1

és-ti

s-(V)mVs

*h

1

s-més

(V)s-t(h)V

*h

1

s-th

1

é

s-Vnt(i)

*h

1

s-énti

Języki indoeuropejskie

•

Indoirańskie

a)

indyjskie (aryjskie)

b)

irańskie

c)

nuristańskie

d)

superstrat w Mitanni

•

Tocharskie

a)

A

b)

B

•

Ormiańskie

•

Anatolijskie

a)

hetyckie

b)

palajski

c)

luwijski

d)

lidyjski

•

Frygijskie

•

Bałto-słowiańskie

a)

słowiańskie

b)

bałtyckie

•

Trackie

•

Macedońskie

•

Greckie

a)

jońsko-attyckie

b)

eolskie

c)

arkadyjsko-cypryjskie

d)

zachodniogreckie

e)

mykeński

•

Ilyryjskie

•

Mesapijski

•

Albańskie

•

Wenetyjski

•

Italskie

a)

latynofaliskie

(łacina i faliskijski)

b)

oskijsko-umbryjskie

•

Celtyckie

a)

kontynentalne

b)

wyspowe

•

Luzytański

•

Germańskie

a)

wschodniogermańskie

b)

północnogermańskie

c)

zachodniogermańskie

Rodziny języków ie.

Teoria nostratyczna

•

języki indoeuropejskie

•

języki uralskie:



zakończenie Acc. (*-m)



końcówki czasowników



zaimki osobowe



zaimki wskazujące



podobieństwa leksykalne, np. fiń. vesi, veden ‚woda’ – pie.

*udor, *udens

; fiń. nimi, nimen ‚nazwa’ – pie. *h

3

neh

3

mn, skr.

n

ā́ma

•

Obecnie do języków nostratycznych włącza się:

indoeuropejskie, uralskie, jukagirskie, niwchijski, czukocko-
kamczackie, eskimo-

aleuckie, ałtajskie, koreański i japoński, a

także być może południowokaukaskie i drawidyjskie

Kultura i pochodzenie Indoeuropejczyków a
rekonstrukcja leksyki

Zakłada się, że rzeczy, do których odsyłają

zrekonstruowane słowa naprawdę istniały w kulturze

indoeuropejskiej bądź były związane z warunkami

życia Indoeuropejczyków. Gdyby istniało pie. słowo

znaczące ‚śnieg’, wówczas moglibyśmy wnosić, że
Indoeuropejczycy

znali takie zjawisko jak śnieg.

Podobnie, gdyby w pie

. istniało słowo znaczące ‚pług’,

to można przypuszczać, że Ie. posługiwali się jakimś

rodzajem pługa.

Kultura materialna (przykłady)

•

Miejsce zamieszkania: IE. nie znali miast, por. *p(o)lH-
(skr. p

ū́r, lit. pilìs, gr. pólis) odsyła nie do miasta, lecz do

otoczonej przestrzeni, często usytuowanej na wzniesieniu

(por. gr. akrópolis

), gdzie ludzie chronili się w razie

niebezpieczeństw.

•

Domy: pie

. słowo *dōm- (orm. tun, gr. dō), *domHos

(skr. dáma-, scs. dom

ъ, gr. dómos, łac. domus) pochodzi z

rdzenia *demH-

o znaczeniu ‚budować’. Słowo znaczące

‚drzwi’ to *d

h

uer- (skr.

dvā́ras, orm. dur-k’, scs. dvъri, lit.

dùrys, toch. B twere, gr.

thúrā, łac. fores, stirl. dorus.

Często jest to rzeczownik plurale tantum, co sugeruje, że

ie

. drzwi składały się z dwóch części.

Zadania do samodzielnego opracowania

•

Pochodzenie języków słowiańskich i miejsce języka
staro-cerkiewno-

słowiańskiego wśród tych języków.

•

Alfabety słowiańskie.

•

Alfabet cyrylicki i jego transkrypcja

półfonetyczna.