KAPLICA ZYGMUNTOWSKA

pw. Najświętszej Marii Panny

PRZYGOTOWANIE PROJEKTU. BUDOWA. WYSTRÓJ WNĘTRZA

1515-1527

Potrzeba wzniesienia wyjątkowego mauzoleum pojawiła się już na samym początku rządów Zygmunta Augusta.
Wynikało to z tradycji budowy królewskich kaplic grobowych (zapoczątkowana przez żonę Jagiełły Sonkę Holszańską -
kaplica św. Trójcy), lecz nie tylko. Zygmunt Stary wykształcony w humanistycznym duchu, czuł potrzebę pielęgnowania

cnoty magnificentia (ze staropolskiego: wielmożność). Między innymi polegała ona na odpowiednim wydawaniu
środków na znakomite dzieła, szczególnie architektoniczne, mające zapewnić uznanie u współczesnych i długotrwałą

sławę u potomnych. Obok budowy odpowiedniej rezydencji należało wznieść możliwie najwspanialsze mauzoleum.

Zygmunt Stary zdecydował się wznieść swoje mauzoleum w miejscu Kaplicy pw. Najświętszej Marii Panny wzniesionej

przez Kazimierza Wielkiego w 1340 roku – była to najstarsza kaplica przykatedralna pochodząca z fundacji królewskich.
Wpływ na to miały dwa czynniki:

•

dobrze eksponowane i prestiżowe miejsce przy codziennym wejściu do świątyni

•

dzieło fundacji Kazimierza miała zastąpić (również ideowo) nowa budowla, podnosząca do najwyższej rangi
osobę Zygmunta oraz całego rodu Jagiellonów

PROJEKT: 1516-1517
W fazie projektu założono, że Kaplica – zgodnie z tradycją włoskiej i starożytnej (mauzolea na planie centralnym)
architektury sakralnej – ma być:

•

budowlą centralną, wzniesioną na planie kwadratu (Witruwiusz: dokonałe proporcje człowieka, którego ciało
daje się wpisać w koło i w kwadrat)

•

główny trzon w formie sześcianu (Alberti: Pierwsza z brył to sześcian, którego pierwiastkiem jest jedność.
Poświęcono go bóstwu, jakoże stworzony jest z jedności i cały jest jeden)

•

ściany: jednoprzelotowe łuki triumfalne, ich arkady stanowiły obramienie kolejno dla ołtarza, nagrobka, ławy
tronowej i wejścia

•

ołtarz: wschód, nagrobek: zachód, ława tronowa: południe, wejście: północ

WSPÓŁPRACOWNICY BERECCIEO

•

Jan z Koszyc, Gallus, Jan Soli → dawni współpracownicy Franciszka Florentczyka

•

Mikołaj Castiglione z Florencji (kierownik robót), Wilhelm z Florencji, Andrzej syn Mikołaja z Florencji, Rafał z
Florencji, Antoni da Fiesole, Filip syn Barłomieja z Fiesole, Jan syn Mateusza Cini ze Sieny → przybyli na prośbę
Berecciego z Toskani
◦

kamieniarze (z wł. scalpellini d'intaglio lub intagliatori) do których należało odkuwanie elementów
dekoracyjnych: kapiteli, płaskorzeźb z motywami arabeskowymi i groteskowymi, maszkarony, panoplia,
ect

◦

najbliżsi współpracownicy Berecciego

DEKORACJA WNĘTRZA 1521-1524
Kaplica wzniesiona z cegły, obłożona panelami z kamienia (piaskowiec i brunatno-czerwony marmur), w którym
wykonano dekorację rzeźbiarską.
1521-1523 przygotowanie płyt w warsztacie
1524 montowanie płyt, uzupełnianie braków

Dekoracja dolnej partii Kaplicy wykonana została zgodnie z ogólnymi projektami i pod kierunkiem Berrecciego –
świadczy o tym jednorodność motywów i kompozycji większości płaskorzeźb i architektury budowli.
Unifikacja prac spowodowana była:

•

wzajemnym oddziaływaniem artystów skupionych w jednym warsztacie

•

stałą wymianą doświadczeń między współpracownikami

•

korzystaniem z tych samych wzorów rysunkowych i graficznych przywiezionych z Włoch

Mimo w/w czynników możemy zauważyć, że dekoracja wnętrza wskazuje wyraźne zróżnicowanie stylistyczne oraz
rozmaity poziom artystyczny.
Wśród płaskorzeźb oryginalnych (rzeźby na płytach cokołowych, na trzonach pilastrów oraz w polach tarczowych
zawartych między łukami pendentyw) możemy wyróżnić sześć grup stylistycznie odmiennych – A, B, C, D, E i F

GRUPA A

•

dwie płaskorzeźby: płycina jednego pilastra i płyta znajdującego się pod nim cokołu (ściana wejściowa, strona

lewa)

•

wyraźnie odmienne od pozostałych płaskorzeźb

•

charakterystyka:
◦

ozdobność form

◦

linearyzm kompozycji

◦

niezwykle delikatny, głęboko podcinany – miejscami ażurowy – relief

◦

szczególnie wysoki poziom artystyczny

GRUPA B

•

dolna partia pilastra (ściana ołtarzowa, lewa strona), płycina cokołowa (ściana wejścia, prawa strona)

•

charakterystyka:
◦

ornament kandelabrowo-groteskowy

◦

bezbłędna kompozycja

◦

równowaga mas → jednakowy stosunek tła do jednolicie zagęszczonego reliefu

◦

relief mięsisty

◦

swoboda w komponowaniu motywów zoomorficznych i figuralnych (najczęściej w całej postaci)

◦

„nie mniejszy” poziom artystyczny (w porównaniu do grupy A)

GRUPA C

•

płaskorzeźby trzech pilastrów ściany tronowej (2 po lewej stronie, 1 po prawej) oraz płyty cokołu (ściana
ołtarzowa, prawa strona)

•

mniejsza plastyka reliefu

•

równowaga między tłem a reliefem nie zawsze zachowana

•

motywy zoomorficzne liczniejsze, bardziej przestylizowane

•

ulubiony motyw: żeński sfinks-kanefora ustawiony symetrycznie, na wprost widza, o charakterystycznie
podwiniętych do góry zakończeniach skrzydeł

•

motywy figuralne mniej doskonałe (niż w grupie B)

GRUPA D

•

płaskorzeźby pary pilastrów ściany tronowej i nagrobkowej (ściana tronowa, prawa strona i ściana
nagrobkowa, lewa strona)

•

charakterystyka:
◦

poprawność kompozycji i plastyka reliefu zbliżona do dzieł grupy B

◦

niechętne stosowanie motywów figuralnych (odróżnia od grupy B)

◦

karykaturalne przestylizowanie motywów zoomorficznych → pary delfinów wieńczące kandelabrowo-
groteskowy ornament obu pilastów

GRUPA E

•

płaskorzeźby dwóch pilastrów narożnika (ściana nagrobkowa, prawa strona oraz ściana wejściowa, lewa
strona) oraz górna partia jednego pilastra (ściana wejściowa, prawa strona, 1)

•

charakterystyka:
◦

motywy sztucznie zestawione, wrażenie przypadkowego ustawienia → relief raz się zagęszczca, a raz
rozrzedza, wrażenie nieorganiczności

◦

w wcześniej wymienionych grupach: motywy przechodzą płynnie jeden w drugi

◦

artysta chętnie powtarza niektóre formy: motyw kielicha ujętego przez parę delfinów (pilastry ściany
nagrobkowej, prawa strona oraz ściany wejściowej, lewa strona), przestylizwany kwiaton w typie
palmetowego antemionu (szczególnie chętnie, pilastry ściany nagrobkowej, prawa strona, ściany
wejściowej, prawa i lewa strona)

◦

głowy lub maski wszystkich motywów figuralnych mają otwarte usta :)

GRUPA F

•

ocalałe fragmenty dwóch pilastrów ściany ołtarzowej (dół, prawa strona i góra prawa strona) oraz jednej płyty
cokołu ściany wejściowej (lewa strona)

•

charakterystyka:
◦

znaczna plastyczność reliefu

◦

równomiernie rozłożony ornament

◦

relief ciosowaty, nieporadnie wykonany

◦

najsłabsze reliefy

Dzieląc zachowane, oryginalne części reliefu na poszczególne grupy stylistyczne pominięto część dekoracji z powodu
trudności w porównaniu prac różnego rodzaju, wykonanych w odmiennych materiałach. Są to: marmurowa oprawa
nagrobka, płaskorzeźby z motywami heraldycznymi, panopliami i główkami aniołków – w tym cały portal wejściowy od

strony katedry.

Dekoracja ścian między pendentywami:

•

ściana ołtarzowa:
◦

kandelabrowo-groteskowy ornament z licznymi motywami figuralnymi → grupa b

◦

boczne płyciny nie poddają się porównaniom

•

ściana tronowa:
◦

dekoracja kandelabrowo-roślinna zawiera charakterystyczną parę wysokich kwiatonów → grupa C

◦

płyciny boczne – motywy figuralne i zoomorficzne stylistycznie zbliżone do → grupy C

•

ściana nagrobka:
◦

całość (część środkowa i płyciny boczne) - karykaturalna stylizacja motywów zoomorficznych → grupa D

•

ściana wejściowa:
◦

całość – ciosowate reliefy → grupa F

POWIĄZANIA GRUP:

•

finezyjne reliefy grupy A powiązane z baldachimem Władysława Jagiełły

RZEŹBY NIEPOWIĄZANE może związane z Berreccim lub Bernardynem Zanobi de Gianotis Romanus:

•

reliefy ślepego okna termalnego wewnątrz arkady nad tronem (174-175, 185)

•

figuralne płaskorzeźby o tematyce mitologicznej wypełniające skrajne pola trzech ścian tarczowych:
ołtarzowej, tronowej i nagrobkowej (26-28, 194, 197, 246, 249, 252-256)

•

geneza formalna:
◦

rodowód antyczno-rzymski (sarkofagowa rzeźba starożytna)

◦

rodowód renesansowo-rzymski (Michał Anioł, Rafael)
→ stąd przypuszczenia, że wykonał je sam mistrz

WZNOSZENIE I DEKORACJA TAMBURU ORAZ KOPUŁY 1524-1535
Prace rozpoczęte po dopasowaniu i zamontowaniu płaskorzeźb głównej części wnętrza.
Tambur od strony katedry – ceglany. Pozostałe partie i kopuła – w całości z ciosanego kamienia *(funkcja
konsturkcyjno-dekoracyjna)
W dekoracji rzeźbiarskiej tamburu, czaszy kopuły i latarni powtarzano z reguły te same motywy, które stosowali twórcy
płaskorzeźb w dolnej części budowli. Ze względu na wysokie usytuowanie – a więc ograniczenie widoczności – relief
jest tutaj opracowany bardziej ogólny, sumaryczny, wręcz prymitywny. Obecne reliefy są w większości późniejszym
uzupełnieniem. W XIX wieku na nowo została odkuta okładzina zewnętrzna ze wszystkimi płaskorzeźbami tamburu i
latarni.
Wysoki poziom wykonania: zachowane w oryginale podniebie – głowa serafa i wieniec 9 główek anielskich, wykuty
podpis mistrza Berrecciego oraz relief jednego z pilastrów wnętrza tamburu (il. 23a, 37-38) z głową Meduzy
(gorgonejon) o otwartych ustach i zaznaczonych świdrem źrenicach oczu (→ łączona z rzeźbami z grupy E).

1526-1527 POZOSTAŁE ELEMENTY KAPLICY
Kartusze herbowe w pendentywach – 4 sztuki, nie zachowały się
Stalla tronowa z marmuru węgierskiego – 1527

1526-1533 MARMUROWE RZEŹBY FIGURALNE I PRACE WYKOŃCZENIOWE
Chronologia powstawania rzeźb:

•

królewska tumba – podstawa z brązu o florenckim charakterze (lwie łapy i wywinięte liście akantu)

•

4 medaliony z przedstawieniami ewangelistów

•

pozostałe rzeźby wykonywane w tym samym czasie]

ŚCIANA NAGROBKÓW (zachodnia):

•

Błogosławieni, którzy umierają, w raju Pana niech odpoczywają po swych trudach, albowiem wraz z nimi idą
ich czyny – Apokalipsa św. Jana

•

figury św. Wacława (prawa) i św. Floriana (lewa) – patroni Krakowa

•

tonda z apostołami św. Marek (prawa), św. Mateusz (lewa)

ŚCIANA TRONOWA (południowa)

•

Boże przekaż swój sąd królowi, a Twoją sprawiedliwość synowi Twojemu aby uczynił go sprawiedliwym sędzią

– Psalm 77

•

figury św. Zygmunt (patron Króla, prawa) i św. Jan Chrzciciel (patron Jana Bonera, lewa)

•

tonda z królem Dawidem (ma harfę i lirę, portret Jana Bonera) i królem Salomonem (portret Zygmunta
Starego, znajduje się nad posągiem Zygmunta) → nawiązanie do świątyni Jerozolimskiej

ŚCIANA OŁTARZOWA (wschodnia)

•

Ty (Boże) królom dajesz zwycięstwo, zbawienie, Tyś wyzwolił króla Dawida – Psalm 144

•

figury św Pawła (prawa) i św. Piotra (lewa)

•

tonda z apostołami św. Łukasz (prawa), św. Jan (lewa)

•

NASTAWA OŁTARZOWA: PIERWSZA RENESANSOWA W PL, 1535-1538

◦

Hans Dürer – projekt, Plakiety srebrne, częściowo złocone – warsztat w Norymberdze (modele w drewnie

– Piotr Flöter, złotnik – Melhior Baier, obrazy - Georg Penez)

◦

sceny z życia NMP

◦

środkowa część: Zwiastowanie, Boże Narodzenie, oddanie Jezusa do świątyni → srebrne plakiety

◦

otwarte skrzydła – radosna strona życia Marii → srebrne plakiety

◦

zamknięte skrzydła – sceny boleści → malowane

ŚCIANA PORTALOWA (północna)

•

Wyznają Pana wszystkie ludy ziemi i wszystkie narody wyznają mu chwałę – Psalm 66

I grupa:

•

medaliony z ewangelistami, figura św. Piotra

•

od pozostałych dzieł odrózniają się specuficznymi proporcjami ciała – zbyt mała głowa i nadmiernie
powiększony korpus

•

dynamiczne kształtowanie nienaturalnie rozwichrzonych, jakby zmientych szat, o ostro załamujących się
kanciastych fałdach

•

WYKONANIE: Zoan z Venetto (styl o źródłach w innych kręgach artystycznych niż Berecciego)

II grupa

•

figura św. Zygmunta i św. Pawła

•

najlepsze stylistycznie ze wszystkich grup

•

cechy pozwalające zaliczyć je do jednej grupy - usta o wydatnej, niemal napuchniętej wardze górnej, łuki
brwiowe prawie pozbawione owłosienia, powieki pośrodku wygięte ku górze, brak zmarszczek wokół oczu,
miękko układające się fałdy szat

•

WYKONANIE: Gianotis

III grupa

•

św. Wacław, Florian, Jan Chrzciciel

•

najsłabsze ze wszystkich grup

•

wspólne cechy: zbliżona poza → prawa ręka w naturyalny spsób podkurczona od góry, przedstawiona w
rażąco wadliwym skrócie perspektywicznym; gładkie, niemal pozbawione zmarszczek twarze, rozchylone usta,
wypukłe oczy podkreślone od dołu parą linii

•

WYKONANIE: Filip da Fiesole

IV grupa

•

medaliony z wizerunkiem królów – Dawida i Salomona, figura Zygmunta I

•

głowa Salomona podobna do głowy króla Zygmunta → dążenie do portretowości

•

ostre zmarszczki pod oczami, krzaczaste brwi, momumentalność figur ustawionych frontalnie kontrastuje z
prymitywnym oddaniem szczegółów (np. berło Dawida ledwo zaznaczone w płaskim reliefie)

•

WYKONANIE: Berrecci

•

FIGURA KRÓLA 1529-1531
◦

Śpi, w lewej ręce trzyma berło, płaszcz królewski, insygnia władzy

◦

postać wsparta na łokciu, skrzyżowane nogi

◦

głowa nienaturalnie „wbita” w pozbawione barku ramię

◦

napierśnik ujęty en face nie odpowiada nie odpowiada pozycji leżącego korpusu i nóg

◦

naramienniki przykrywające pozbawione proporcji ramiona

◦

wywarzona kompozycyjnie sylwetka, dekoracyjnie opracowana zbroja i płaszcz

◦

CZYLI katastrofa anatomincza, ale całość uratowana przez aspekt artystyczno-dekoracyjny

◦

nowa konwencja nagrobka i ułożenia ciała zmarłego

Należy jednak pamiętać, że projekty wszystkich figur i medalionów wykonane były przez Berrecciego.

Figury w niszach są PIERWSZYMI PEŁNOPLASTYCZNYMI RZEŹBAMI NA TERENIE POLSKI (wg Janusza)

PORZĄDKI ARCHITEKTONICZNE

W trakcie budowania Kaplicy Zygmuntowskiej przez Berecciego, renesansowa zasada 5 porządków architektonicznych
nie była jeszcze w pełni ukształtowana. Świadectwem powolnego tworzenia się pięciu kanonów porządków

architketonicznych jest odnaleziony zbiór rysunków z okresu po 1514 a przed 1530 a także 9 prac z lat ok 1524
autorstwa Sebastiana Serlia i Agostina del Musi (Veneziana). Nic więc dziwnego, że w Kaplicy Zygmuntowskiej mamy
do czynienia z niedoskonałymi porządkami mieszanymi.

Elewacja

•

dolna kondygnacja:

pilastry doryckie (kanelowanie i attycka baza), ale w belkowaniu brak tryglifów

•

belkowanie korynckie

: bogaty gzyms (ząbkowanie, joński kimation z modylionami, między którymi w

podniebiu znajdują się rozety

•

tambur

: pilastry jońskie, podwójne

•

latarnia

: (na zewnątrz i wewnątrz): silnie profilowany gzyms, trzony ozdobione silną plecionką, kapitele

kompozytowe

Wnętrze

•

dolna kondygnacja

: belkowanie podobne do zewnętrznego układu, jednak uboższe – belkowanie pozbawione

rozet i modylionów; bardzo bogate, nietypowe układy pilastrów, ich trzony i cokoły pokrywa płaskorzeźbiona ;
dekoracja kandelabrowo-groteskowa; kapitele o motywach figuralnych (ludzkich i zwierzęcych), roślinnych i
fantastycznych

ZMIANY WPROWADZONE przez Anne Jagiellonkę:

1. Padovano: przebudowa ściany nagrobków w Kaplicy Zygmuntowskiej 1571-1574

•

arkada podzielona na pół – dodano łuk spłaszczony z charakterysytyczną głową anielską

2. Santi Gucci: figura Zygmunta Augusta i płyta Anny Jagiellonki, 1574-1575, złocenie kopuły

•

Zygmunt August:
◦

charakterystycznie horyzontalnie rozbudowany rolwerkowy kartusz na tumbie – I RAZ ZDWOJONE
ŚLIMACZNICE JOŃSKIE

◦

doskonałość dłuta, drobiazgowość, miłośnik detalu i szczegółu

•

Anna Jagiellonka:
◦

świetny portret, frontalne ujęcie, miękkość modelunku, cokół joński – nieklasyczny

◦

typowe dla SG: linearność, płaszczyznowość, rysunkowość, rozciągnięty kartusz rollwerkowy i
rozetka :D

WAŻNE INFORMACJE ZWIĄZANE Z KAPLICĄ ZYGMUNTOWSKĄ

(a tu dodane żeby nie wprowadzać chaosu wcześniej – źródło: nowinowe ustka)

W Kaplicy Zygmuntowskiej zostaje wprowadzony szereg innowacji:

•

pierwsze mauzoleum

•

pierwszy raz zastosowano harmonię i równowagę przy komponowaniu architektury zewnętrznej i
wewnętrznej

•

pierwszy raz zastosowano antyczne porządki

•

w kaplicy występuje w pełni rozwinięty ornament renesansowy

•

wyklarowanie plastyki renesansowej – w pełni wykształcona rzeźba pełnoplastyczna

•

nowy typ nagrobka – poza sansovinowska

SYMBOLIKA PLANU

•

centralny plan:
◦

kwadrat – I kondygnacja - 4 żywioły, 4 strony świata, symbol ziemi, doczesności

◦

8bok – II kondygnacja – odrodzenie przez zmartwychwstanie, 8 dzień tygodnia - odrodzenie

◦

koło – III kondygnacja – symbol wieczności

od kwadratu do koła: od ziemi, doczesności – przez odrodzenie – do wieczności

PIERWSZA W POLSCE GROTESKA

•

LIŚCIASTY CHŁOPIEC - kaneforos (niosący kosz z darami ofiarnymi) – fragment cokołu ściany, strona lewa
◦

wymodelowany tors, od pasa w dół przechodzi w akantową wić (→ okres cesarstwa rzymskiego); akant
symbolizuje życie, witalność, urodzaj

◦

Obudowa Santa Casa w Loreto – tam jest taki chłopiec!!!

INSKRYPCJA W PODNIEBIU LATARNI

BERRECCI A SANGALLO
W kręgu jego warsztatu kształtuje się Berrecci
Sangallo: dla architektów florenckich istotna była dekoracyjność, stosowano odwrotną super pozycję – od bardzo
dekoracyjnych motywów do mniej dekoracyjnych. Sangallo wprowadza do dekoracji architektonicznej motyw
ornamentu o proweniencji antycznej, łączy architekturę z dekoracją.

•

Codex Escurialentis, k. lat 80tych XVI wieku – zawiera rzuty, przekroje budowli, detale, dekorację
architektoniczną, wymiary. Powstał w kręgu warsztatu Sangalla.

Cechy wspólne Sangalla i Berrecciego:

•

kopuła (nie jest hemisferą)

•

łączenie architeltury z motywami antycznymi (cytaty z dzieł antycznych)

Berrecci jest artystą uformowanym w kręgu florencko-rzymskim (Sansovino, Sangallo), zna ich realizacje, cytuje je w
Kaplic Zygmuntowskiej.