KONRAD WALLENROD

Konrad Wallenrod jest nie tylko jednym z najważniejszych utworów w dorobku Mickiewicza,
ale również stanowi jedno z najbardziej znaczących dzieł całego polskiego romantyzmu.
Można odnaleźć w nim realizację wszystkich najważniejszych założeń epoki, tak w jego
płaszczyźnie ideowej, światopoglądowej, jak i formalnej, literackiej. Równocześnie jednak
jest dziełem niezwykle oryginalnym, a nawet pod pewnymi względami – nowatorskim. Jest to
utwór, w którym poeta przeprowadza na swoim bohaterze swoisty eksperyment.
Doświadczenie polega na umieszczeniu go w konkretnej rzeczywistości historycznej, a
następnie obserwowanie dramatu człowieka w tą rzeczywistość uwikłanego. Konrad musi
podejmować wybory, które będą miały poważne konsekwencje zarówno dla jego prywatnego
życia, jak i dla ukochanej ojczyzny. Problem biegunowych niekiedy: powinności i pragnienia,
obowiązku i wolności, bezwzględnych praw historii i z drugiej strony – prawa każdej
jednostki do samostanowienia, do budowania własnego losu, jest problemem uniwersalnym,
niezależnym od dziejów czy obyczajów.

Wielkość i popularność Konrada Wallenroda polega właśnie na tym nakazie odpowiadania na
pytania uniwersalne. Śledząc losy i wybory Konrada Wallenroda czytelnik jest mimowolnie
postawiony przed szeregiem pytań natury etycznej i moralnej, musi opowiedzieć się za jakąś
racją czy oceną. Dzieje bohatera wymuszają decyzję sprzeciwu lub przyzwolenia nie tylko na
myśl Machiavellego – cel uświęca środki, ale także na pytanie o pewną hierarchię, którą
obywatel każdego narodu musi ułożyć w swoim wnętrzu – czy ważniejsze jest dla mnie moje
osobiste dobro czy dobro mojej ojczyzny?

Utwór Mickiewicza należy do tych dzieł literatury, które do tej pory prowokują wśród
odbiorców żarliwe dyskusje, zacięte spory, wywołują wątpliwości i przewartościowania.
Zawiera w sobie pytania ze sfery moralności i etyki, a te dotyczą przecież każdego bez
wyjątku i zachowują swą aktualność zawsze. Być może właśnie owa uniwersalność
stawianych przez utwór pytań jest powodem jego niegasnącej popularności. Pomimo że
twórca nazwał po latach Konrada Wallenroda mało znaczącą „broszurą polityczną”, przez
wzgląd na wagę ideową utworu, jak i jego artyzm formalny, jest dla wielu pokoleń zarówno
niewykwalifikowanych czytelników, jak i badaczy literatury, jednym z najwybitniejszych
dzieł Mickiewicza.

Geneza utworu

Konrad Wallenrod. Powieść historyczna z dziejów litewskich i pruskich, druga po Grażynie
powieść poetycka Adama Mickiewicza, powstała w latach 1825-1827, czyli w rosyjskim
okresie twórczości poety. Utwór został wydany w 1828 roku w Petersburgu, w miejscu
aktualnego pobytu twórcy. Przymusowy pobyt w Rosji po procesie filomatów był ważnym
przełomem w biografii duchowej Mickiewicza. Przede wszystkim zaprzyjaźnił się wówczas z
rosyjskimi romantykami-buntownikami takimi jak Rylejew, Bestużew czy Puszkin, których
poglądy znacząco wpłynęły na jego myśl polityczno-niepodległościową. W czasie pisania
utworu był też Mickiewicz świadkiem ważnych wydarzeń w historii Rosji, przede wszystkim

krwawego stłumienia spisku dekabrystów - szlacheckiego oporu rewolucyjnego
wymierzonego w despotyczną władzę caratu i zmierzającego do zniesienia poddaństwa
chłopów, którego uczestnicy życiem lub dożywotnim wygnaniem opłacili swoje ideały.

Wnikliwa analiza realiów politycznych ówczesnej Rosji, doświadczenie upadku rewolucji
dekabrystów oraz świadomość potęgi caratu skłaniały Mickiewicza do rozmyślań nad
rzeczywiście efektywnymi sposobami walki z tak silnym przeciwnikiem. Swoista fascynacja
tym zagadnieniem w wypadku poety jest tu nierozerwalnie połączona z indywidualnym losem
twórcy i jego narodu, zależnym w znacznej mierze od rozporządzeń zaborcy. Sposoby i
taktyka walki ze znacznie potężniejszym najeźdźcą były więc przedmiotem zainteresowania
Mickiewicza z powodów przede wszystkim osobistych, wynikających z biografii człowieka
wywodzącego się z kraju znajdującego się w niewoli.

Ponadto jak zauważa Marian Ursel w Rosji zrodziła się w Mickiewiczu świadomość własnej
sytuacji „zesłańca-niewolnika”, któremu nieustannie towarzyszą ludzie, przed którymi musi
ukrywać swoje myśli i poglądy, zważać na wypowiadane słowa.



Na ukształtowanie akcji i problematyki utworu ogromny wpływ miała też niewątpliwie
lektura powieści poetyckich George’a Byrona oraz Księcia autorstwa włoskiego filozofa –
Nicollo Machiavellego. Motto opatrujące Konrada Wallenroda zostało zaczerpnięte właśnie z
dzieła tego twórcy, a jednym z najważniejszych problemów utworu jest pytanie o etyczną
ocenę podstępu jako środka realizacji szlachetnych idei. Wydanie Konrada Wallenroda nie
było łatwe, gdyż treść dzieła zbyt wyraźnie odnosiła się do współczesnej sytuacji politycznej.
Do opublikowania każdego utworu potrzebna była zgoda cenzury szczególnie wyczulonej na
zawartość ideową, której charakter można określić jako narodowowyzwoleńczy. Wydaje się
więc, że odautorska Przedmowa, w której pisze Mickiewicz o szczególnej roli minionych
czasów jako najlepszego tworzywa dla poezji, w której wychwala temat czerpiący z
przeszłości jako przestrzeni uwolnionej od różnorakich współczesnych powiązań i sympatii
mogących zakłócić obiektywizm spojrzenia i analizy, jest chwytem mającym uśpić czujność
cenzorów. Usilne podkreślanie we wstępie i zakończeniu, że głównym tematem utworu są
losy kochanków na tle historycznym, sprawiło, że cenzura zgodziła się na publikację i w
lutym 1828 roku „powieść litewska” była już w ręku publiczności, budząc wszędzie
entuzjazm.

Tragizm Konrada Wallenroda i jego dramaty moralne

Sytuacja tragiczna w klasycznym, pochodzącym z antycznej tragedii greckiej, rozumieniu,
polega na konieczności wyboru jednego z dwóch równorzędnych rozwiązań, z których żadne
nie będzie dla osoby podejmujące wybór korzystne i przyniesie tylko negatywne skutki.

Los głównego bohatera powieści poetyckiej Mickiewicza – Konrada Wallenroda jest
nieustannie komplikowany koniecznością dokonywania wyborów i przyjmowania
związanych z nimi konsekwencji. Równorzędność racji każdego z wyborów i ich niewątpliwy
negatywny skutek to źródło tragizmu Mickiewiczowskiego bohatera. Uwikłany jest on w
konieczność dopełnienia narodowej misji, której zwieńczenie z góry nie jest nastawione na
zwycięstwo, i której wypełnienie wymaga od niego poświęcenia szczęścia osobistego.
Dylematy moralne głównego bohatera są najważniejszym z poruszanych przez utwór
zagadnień. A tych dylematów, z którymi zmierzyć się musi Konrad, jest w utworze kilka,
przy czym należy jeszcze raz podkreślić, że każde z rozwiązań przynieść może bohaterowi
jedynie cierpienie.

Pierwszym z wyborów, przed którym postawiła Konrada historia, jest wybór między miłością
do ojczyzny a miłością do kobiety. Okazuje się bowiem, że te dwie miłości nie mogą w życiu
bohatera współistnieć we wzajemnej zgodzie i któreś z tych uczuć musi być poświęcone na
rzecz drugiego. Konrad-Walter musi więc zdecydować czy poświęcić dobro ojczyzny dla
osobistego szczęścia u boku ukochanej, czy też podporządkować swoje życie wypełnieniu
patriotycznego obowiązku, a zaprzepaścić tym samym szansę na sukces w życiu prywatnym,
zranić ukochaną, a samego siebie skazać na męki tęsknoty i świadomość utraconego
szczęścia.

Konrad żeni się z Aldoną w tym momencie swojego życia, gdy decyzja o zemście na Zakonie
Krzyżackim została już w jego sumieniu przyrzeczona. Jednak gdy pojawia się gorąca,
odwzajemniona z równą mocą miłość do kobiety, a przed oczyma rysuje się wizja
szczęśliwych chwil małżeńskiego życia, bohater staje przed wyborem, którego skutki
niezależnie od podjętej decyzji, są dla niego tragiczne – albo podporządkuje swe życie
działaniom powodowanym miłością do ojczystej Litwy i utraci możliwość przeżycia
osobistego losu w szczęściu, albo wybierze miłość ukochanej i rozkosz domowego zacisza,
rujnując spokój własnego sumienia ukształtowanego w imię ideałów patriotycznych. Jest to
więc wybór przede wszystkim pomiędzy prawem do własnego szczęścia a dobrem ojczyzny,
ale równocześnie perspektywy owego wyboru zostają rozszerzone – jest to bowiem także
wybór między koniecznością, obowiązkiem a pragnieniem, a także między wolnością
jednostki a niewolą idei, w którą wplątana jest przez okoliczności historyczne. . Narrator
mówi o sytuacji Konrada – Szczęścia w domu nie zaznał, bo go nie było w ojczyźnie

, formułując tym samym wniosek, że ład narodowy stanowi gwarancję osiągnięcia szczęścia
osobistego. Moralny nakaz sumienia dyktowany uwikłaniem jednostki w brutalną
rzeczywistość historyczną wymagającą poświęcenia osobistych pragnień zwycięża w
postępowaniu bohatera. Walter Alf opuszcza Aldonę, skazując zarówno siebie, jak i ją na
rozpacz i cierpienia z tęsknoty. To, że rani ukochaną nie pozostaje w dylematach Konrada bez
znaczenia. Często w rozmowie kochanków przewija się ubolewanie Konrada nad jej losem,
zrujnowanym przez niego szczęściem żony. Zdaje sobie sprawę, że los kobiet, które kochają
„szaleńców” takich jak on, wypełniony będzie goryczą i cierpieniem.

Jak zauważają Witkowska i Przybylski, autorzy syntezy Romantyzm, Konrad Wallenrod jest
człowiekiem o świadomości nieszczęśliwej, o sumieniu rozdartym, o duszy spustoszonej
przez konieczność dopełnienia straszliwej misji.



Wybór podporządkowania własnego życia obowiązkowi dyktowanemu przez miłość do
ojczyzny jest też wyborem między życiem w prawdzie i w otwartości a egzystencją, w której
dominujące stają się obłuda, fałsz, nieustanne ukrywanie tożsamości, własnych myśli, uczuć i
pragnień. Szczerość i prawda, które zagwarantowane są przez życie małżeńskie na Litwie,
zamienia Konrad na pełną mistyfikacji i kłamstwa samotność w murach krzyżackiego
Zakonu. Ukrywa swą tożsamość, nazwisko, nie może zdradzić się z miłością do ojczystej
Litwy ani z targającą nim namiętnością do Pustelnicy. Nie wolno mu ujawnić swoich
prawdziwych przekonań i pragnień, nikomu poza starym Halbanem nie zwierza się z
prześladujących go wspomnień ani powracających ciągle na nowo wahań czy rozterek.

Przede wszystkim zaś dylemat moralny Mickiewiczowskiego bohatera związany jest z
wyborem sposobu walki z wrogim Zakonem, a tragizm Konrada wyraźnie łączy się z
konsekwencjami podjętej przez niego w tej kwestii decyzji. Znów historia stawia bohatera w
pozycji jednostki przegranej, gdyż w konflikcie tragicznym, z którym musi się zmierzyć
Konrad Wallenrod, nie ma dobrego rozwiązania.

Metody walki, które są dla niego dostępne, proponuje motto utworu – Macie bowiem
wiedzieć, że są dwa sposoby walczenia… trzeba być lisem i lwem.

Konrad musi dokonać wyboru pomiędzy walką otwartą i honorową, którą nie można skruszyć
potęgi Zakonu, a walką podstępną, która skuteczna, przeczy wpajanym od młodzieńczych lat
szlachetnym prawom kodeksu rycerskiego. Zwycięstwo nad znienawidzonym Zakonem
będzie więc okupione utratą honoru rycerskiego. Znowu musi Konrad z czegoś rezygnować,
podejmować decyzję, w której albo zatraci siebie, albo zaprzepaści szansę ratowania
ukochanej ojczyzny. Warto zwrócić uwagę na fakt, że honor w mentalności średniowiecznego
rycerstwa był najważniejszą z cnót. Zdrada była równoznaczna z zaprzepaszczeniem własnej
godności i szansy na zbawienie. Strategia walki, na którą decyduje się Konrad – walki
nieetycznej, której narzędziem są podstęp i kłamstwo, nie tylko stoi w opozycji do
wyznawanych przez niego ideałów etosu rycerskiego, ale jest także wyraźnie sprzeczna z
zasadami wyznawanej przez bohatera religii chrześcijańskiej.

Wybór tego typu walki pociąga za sobą także zgodę na opanowanie wnętrza Konrada przez
uczucie nienawiści i pragnienia zemsty, które stanowią warunki konieczne do wypełnienia
narodowej misji, a stoją w wyraźniej sprzeczności do głoszonych przez Ewangelię zasad
miłości bliźniego. Podsycana przez Halbana żądza zemsty jest uczuciem, które wyniszcza
wewnętrznie bohatera, prowadzi do jego samozagłady. Dylemat moralny ukazywany na tej
płaszczyźnie dotyczy więc wyboru między życiem w zgodzie z chrześcijańskimi prawami

miłości a uwarunkowaną przez sytuację historyczną samounicestwiającą siłą nienawiści i
odwetu.

Na podstawie rozważenia wszystkich wyżej wymienionych perspektyw można dopiero w
pełni zobaczyć i ocenić ogrom dokonanego przez Konrada poświęcenia na rzecz dobra
ojczyzny. Dla jej wolności zrzeka się on osobistego szczęścia, godzi się na nużące ukrywanie
własnej tożsamości i życie w obłudzie, a przede wszystkim ucisza głos chrześcijańskiego i
rycerskiego sumienia, rujnując własną moralność i chwałę wśród potomnych. Mickiewicz
świetnie przedstawia sytuację osobistych udręk Konrada. Jego rozterki i wahania, bunt i
poddanie sprawiają, że nie jest on postacią „papierową”, sztuczną, że mimo dobrowolnego
przyjęcia roli marionetki w rękach zależności historycznych, poświęcającej własne szczęście
pod nakazem sumienia patriotycznego, jawi się on czytelnikowi jako postać ze wszech miar
tragiczna, ale realna, prawdziwa, ludzka, której nieobce są gniew, bunt, zwątpienie w wyższy
sens misji.