Szelągowski Adam Dzieje Powszechne i Cywilizacja

DZIEJE POWSZECHNE I GYWILIZAGYI

TOM II.

TEGOŻ AUTORA:

DZIEJE POWSZECHNE I CYWILIZA-

CYI. T. I. EGIPT, BABILON 1 ASSYBYA. SYMYA
1 PALESTYNA. AZYA MNIEJSZA. IRAN I TURAN

INDYE, CHINY I PACYFIK. (Z 256 ILU8TRA0YA-
MI I 2 MAPAMI). WARSZAWA.

DZIEJE POWSZECHNE

I CYWIIIZACYI

TOM II.

GRECYA ARCHAICZNA. 6RECYA BOHATERSKA.

GRECYA WOLNA. PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

NAPISAł:

ADAM SZELĄGOWSKI

z 279 ILUSTRACYAMI, 2 PLANAMI I 3 MAPAMI.

NAKŁAD 1 DRUK TOW. AKC. S. ORGELBRANDA SYNÓW.
SKŁADY GŁÓWNE: E. WENDE I SPÓŁKA, WARSZAWA,

H. ALTENBERG, G. SEYFARTM, E. WENDE I S-KA, LWÓW.

PRZEDMOWA.

Z rozkładu materyału na tom niniejszy przy-

padły w całości dzieje Grecyi. Jestto za mało^
jak na przedmiot, ogromem swym niewyczerpa-

ny, zbyt wiele może, jak na ramy dziełka o ce-

lacłi wycłiowawczycli.

Autor znalazł się w tern szczęśliwym poło-
żeniu, iż ostatni okres dziesięcioletni badań A_

Evansa na Krecie (1900 — 1910) został już mniej
więcej podsumowany. Mógł więc wciągnąć w za-

kres wykładu wyniki badań nad oywilizacyą kró-
lewską w Grecyi, które dały się połączyć dzięki

badaniom rodaka naszego, archeologa prof. Ba-
daczka, z wczesną cywilizacyą eneolityczną w po-

łudniowo-wschodniej Europie, a więc prawie na
ziemiach, gdzie my mieszkamy. Nawiązując do

tej cywilizacyi wczesnej w Grecyi, autor starał
się przedstawić pierwsze stadya rozwoju życia

cywilizowanego wogóle na Zachodzie, czyli w dzi-
siejszej Europie.

Z drugiej strony okres cywilizacyi helleń-

skiej, zamykający się zazwyczaj na parę dzie-
siątków łat przed początkiem naszej ery, dzięki

badaniom nad sztuką grecko-buddyjską w osta-
tnich latach mógł być przedłużony o całe oint

stuleci naprzód.

VI PRZEDMOWA.

Tym sposobem zamiast zwykłych ram czte-
rechsetletnich, w których zamykała się dotychcza-

sowa historya konwencyonalna Grecyi, przedmiot
jej, a więc początek, wzrost i wpływ cywilizacyi

greckiej — rozszerzył się do zakresu prawie
-czterech tysiącoleci.

W takiem ugrupowaniu materyału ua trady-

cyjną historyę grecką z konieczności pozostało
stosunkowo niewiele już miejsca. Zresztą przed-

miot ten w wykładzie ogólnym do dnia dzisiej-
szego nie uległ prawie żadnej zmianie. Właściwa

y.aś historya Grecyi, opierająca się podobnie, jak
historya Wschodu, na inskrypcyach i pomnikach,

dotychczas nie istnieje. Widocznie na nią czas
Jeszcze nie przyszedł.

Nie zaprzeczając wcale znaczenia tej hi-

storyi tradycyjnej, musiałem w wykładzie wyzna-
-€zyć miejsce jej tam, gdzie jest mowa o pomni-

kach literatury. Dlatego usiłowałem podać mo-
Tżliwie najszczegółowszą bibliografię autorów grec-

kich, zwłaszcza historycznych, w tłumaczeniu na
Język polski. Ubóstwo naszej literatury przekła-

dowej najlepiej wyjaśni nam niechęć współczes-
nego pokolenia do klasycyzmu.

Zresztą w układzie pracy trzymałem się

tych samych zasad i wytycznych, co w wyda-
wnictwie tomu pierwszego.

Mapa do zakresu świata greckiego w okre-
sie Homera jest zaczerpnięta z dzieła J. de Mor-

gana; „Les premióres ciyilisations". Plan miasta

PRZEDMOWA. Vir

Aten podałem według dzieła E. A. Gardnera
„Ancient Atłieiis". Ilustracye do wykopalisk

grecko-buddyjskicłi we Wschodnim Turkiestanie-
ze zbiorów dr. Aurelego Steina i do okazów

sztuki japońskiej okresu Nara pocłiodzą z dzieła
E. F. Fenellosy: „Tłie epocłis of chinese and ja-

panise arts".

^ys.Afiokicki

GRECYA S

lOZYTNA

-.f*'

GRECYA ARCHAICZNA.

§ 1. POCZĄTEK DZIEJÓW ZACHODU.

Wszystkie znane nam^ dotychczas kraje sta-
rożytne ciążyły ku morzu Śródziemnemu. Położe-

nie ich w stosunku do niego jest wschodnie. Są
to kraje, leżące w dzisiejszej Azy i lub Afryce.

Nazywamy je też starożytnym Wschodem. W od-
niesieniu do nich kraje, leżące w dzisiejszej Eu-

ropie, zowiemy Zachodem. Ta część świata ma
swoje dzieje o wiele młodsze od dziejów Wscho-

du. Europa też przez długi czas była lądem słabo
zaludnionym, a ludy, w niej zamieszkałe, były nie-

znane starożytnej historyi. Dopiero kolonizatorami
jej i pierwszymi cywilizatorami stały się prze-

ważnie ludy wschodnie. Stąd też i cywilizacya
rozpoczyna się w tej części Europy, która, będąc

najdalej wysuniętą na wschód, najpierw ej była
przedmiotem bezpośredniego zetknięcia się Wscho-

du z Zachodem, czyli w Grecyi.

§ 2. GRECYA I PÓŁWYSEP BAŁKAŃSKI.

Grecyą nazywa się południowa część pół-

wyspu bałkańskiego. Wyróżnia się ona od reszty
półwyspu zarówno kształtem, jak i właściwościami

swymi fizyograficznymi. Półwysep bałkański, oto-
czony z trzech stron morzami: Adryatyckim, Czar-

nym i Egejskim, a od północy — niziną naddunajską,

Dokąd ciążą kraje starożytne? Jakie jest położe-
nie krajów Wschodu i Zachodu w stosunku do morza

Śródziemnego? Jaka jest różnica w ich rozwoju? Gdzie

Tom II. 1

2 GRECYA ARCHAICZNA.

tworzy wielki czworobok, ściśle przypierający do
lądu europejskiego. Tymczasem Grecya sama

tworzy, jakby osobny półwysep w stosunku do resz-
ty półwyspu bałkańskiego. Tak wyróżniony kraj

dzieli się na trzy części: północną — największą,
szeroką i czworoboczną. Jestto Tessalia z Epi-

rem. Część środkowa Grecyi, wazka i podłużna,
zowie się Grecyą brodkową. Część zaś południo-

wa, czyli t. zw. Poloponnez, ma cłiarakter wyspy,
wązkim tylko przesmykiem, t. zw. istmijskim, po-

łączony z resztą Grecyi. Ale obok tego podziału
ogólnego jeszcze wyraźniej występuje układ po-

ziomy tego kraju. Składa się on bowiem z całego
szeregu półwyspów, z wciskającym się wszędzie

w kształcie zatok morzem, Z półwyspów tycłi,
obok niezliczonej ilości drobniejszych, zasługuje

na wyróżnienie dziewięć największych. Są to,
(idąc z północy i od strony wschodniej): półwysep

Magnezya i Ftyotyda z wciskającą się pośród nich
zatoką pegazyjską, półwysep Attyki, oddzielony

od sąsiedniej wyspy Eubei zatoką eubejską. Ten
ostatni stanowi najdalej na wschód wysunięty

kraniec środkowej Grecyi, na zachodzie zaś od-
powiada mu podobny półwysep Akarnanii. Z obyd-

wóch też stron wciskają się tutaj w głąb pół-
wyspu greckiego obszerne zatoki: na zachodzie —

koryncka, ze wschodu zaś sarońska, odcinając nie-
mal od lądu Grecyi półwysep Peloponnezu. Ten

ostatni znowuż składa się z czterech półwyspów:
Argolidy, oddzielonej zatoką argolidzką od Lakonii

i Messenii, stanowiących trzy końcowe półwyspy
Peloponnezu z zatokami: lakońską i messeńską.

Ta nadzwyczajna rzeźba lądowa powoduje też nie-

najwcześniej rozwinęło się życie Zachodu? Jak się nam

przedstawia Grecya pod względem geograficznym? Jaki
jest jej stosunek do półwyspu bałkańskiego? Jaici jest

GRECYA ARCHAICZNA.

zwykle wyciągniętą linię wybrzeży. Z tego powodu

półwysep Grecyi, obszarem równający się ledwo
dzisiejszej Portugalii, ma linię wybrzeży tej samej

długości, co cały półwysep Pirenejski.

§ 3. UKŁAD PIONOWY I POZIOMY GRECYI.

Odpowiednio do tego rozczłonkowania wybrze-
ży, także i wnętrze półwyspu Grecyi nie przed-

stawia układu ani jednolitej wyżyny, ani górzys-
tych pasm, lecz masyw górski, podzielony na

drobne części. Za wyjątkiem Tessalii na północy
Grecya nie ma żadnycli prawie Avyżyn. Jedyne

większe pasmo górskie stanowią góry Pind,
biegnące w kierunku południkowym między wyżyną

Tessalii a Epirem. Także na południu spotykamy
pasmo gór Tajgetu między Lakonią a Messenią.

Za wyjątkiem tych dwóch niema prawie wcale
wyraźnie rozwiniętych pasm górskich. Są nato-

miast bardzo liczne gniazda górskie, których
grzbiety rozchodzą się na liczne strony lub też

spadają ku dolinom strumieni i rzek. Doliny te
są wązkie i zaciśnięte między górami. Znaczniej-

sze z pośród nich są tylko dwie: jedna w Tes-
salii — dolina rz. Peneios, druga zaś w Elidzie —

dolina rz. Alpheios. Wobec tych stosunków fizyo-
graficznych komunikacya lądowa między rozmai-

tymi częściami Grecyi nadzwyczaj jest utrudniona.
Stąd olbrzymia doniosłość przejść górskich, zwła-

szcza tych, które prowadzą od północy, z lądu

kształt tego półwyspu? Na ile części dzieli się Grecya?
Jaki jest jej układ poziomy? Jakie półwyspy i jakie za-

toki wyróżniają się w Grecyi? Co to jest półwysep Pe-
loponnezu? Jaki jest kształt wybrzeży? Jak wielka jest

ich linia? Jakie jest wnętrze Grecyi? Czego brakuje
w układzie jej pionowym? Jaka jest najznaczniejsza

wyżyna w Grecyi? Jakie są najważniejsze pasma górskie?

GRECYA ARCHAICZNA.

europejskiego, wgłąb półwyspu greckiego. Tutaj
między górą Olimpem a do samego morza przy-

pierającą Ossą iayło /przejście z Macedonii

Tessalii. Jestto znana dolina tempejska przy

GRECYA ARCHAICZNA. 5

ujściu rz. Peneiosa — główna brama do Grecyi
północnej. Podobneż wrota prowadzą z Tessalii

do Środkowej Grecyi z tą różnicą, że nie stanowi
ich dolina, lecz wazki przesmyk miądzy górą Etą

(Oeta), a przypierającym doń brzegiem morza,
t. zw. Termopile. Chcąc jeszcze głębiej przeni-

knąć w środek Grecyi, trzeba przeciskać się
między gniazdami górskimi, jak Etą, Parnassem

^^iJ*'!*

ii^-

'tM

, V^

FliSte^

' A'

^mm

^^Ęi^y ^ss0^ -jĄ

1 "'" ^.

■■

M ^f'!i'-

%-i

i
i

• jfc-

^^^^^K^^BfK^mi- * '

wm^

* ^

^^'^HK ^'iJSi^KS^it^

syf

2. Dolina Tompejska.

i Helikonem, ażeby dostać się na wyżynę Attyki.

Sam półwysep Attyki, zasłonięty od strony lądu
górami i otoczony z trzech stron morzem, tworzy

rodzaj bastyonu, broniącego wstępu do południo-

Jakie doliny rzeczne? Jaki ma wpływ układ fizyogra-
flczny ua stosunki komunikacyjne? Jakie są najważniej-

sze przejścia górskie? Gdzie leży dolina tempejska?
a gdzie Termopile? Jakie jest położenie Attyki? Jakie

6 GRECYA ARCHAICZNA.

wej Grecyi. Te warunki fizjograficzne, chociaż

utrudniały łączność i zbliżenie się wzajemne
mieszkańców tej krainy, zabezpieczały icli nato-

miast od najścia nieprzyjaciół. Braki zaś komu-

nikacyi lądowej pokrywała bardzo wygodna ko-
munikacya morska. Ona też była zawsze na pierw-

szym planie. Nawet sąsiednie wsie i miasta wo-
lały znosić się ze sobą za pośrednictwem morza,

aniżeli lądu. Ułatwiają żeglugę morską mieszkań-
com wybrzeży wiatry, stale wiejące z północy

i z południa, czyli t. zw. etezyjskie. Wiatry pół-
nocne, są nieraz gwałtowne i bardzo niebezpieczne

(borra), natomiast wiatr południowy lekki i ciepły
pozwala zawsze wyruszyć na morze Egejskie.

§ 4. GRECYA WYSPIARSKA I MAŁO-AZYATYCKA.

Na obszar Grecyi w starożytności składał

się nie sam tylko półwysep europejski. Obok
Grecyi właściwej albo lądowej była jeszcze Gre-

cya wyspiarska i Grecya mało-azyatycka na są-
siednim zachodnim wybrzeżu Azyi Mniejszej. Mo-

rze Egejskie, usiane wielką liczbą wysp, nie było
przeto krańcem, ale centrem zaludnienia dawnej

Grecyi. Wyspy te łączą bezpośrednio półwysep
Grecyi europejskiej z Grecyą mało - azyatycką

trzema pomostami. Najbardziej na południe wy-
sunięta wyspa Kreta tworzy przejście z Pelopon-

nezu do południowo-zachodniegę wybrzeża Azyi
Mniejszej i wyspy Rhodos. Środkowy pomost

wysp jest najszerszy. Tworzą go dwie grupy: na-
przód Cyklady, tak nazwane od położenia naokoło

są dodatne i ujemne strony warunków flzyograflcznych

Grecyi? Jaka główna komunikacya między jej częścia-
mi? Jakie są warunlfi żeglugi na m. Egejskim? Jakie

wiatry panują? Jaki związek posiada Grecya z wyspa-
mi 1 z Azyą Mniejszą? Z ilu grup składają się to wy-

GRECYA ARCHAICZNA.

wyspy Delos — rzekomego miejsca urodzenia Apol-

lina wraz ze świątynią jego,— uchodzącej za koleb-
kę plemienia Jończyków t. j. wyspy, jak Naxos,

Paros (słynne łomy marmuru), a dalej Sporady,
rozsiane po morzu nieregularnie. Wyspy te są wul-

kanicznego pochodzenia. Niektóre z nich nawet, jak
starożytna Thera, (dzisiejszy Santorin), przedstawia-

ją kształtem swym jedynie ścianę zapadłego w mo-
rze wulkanu. Północny pomost, rozpoczynający

się wielką wyspą nadbrzeżną Eubeą, w środku
jest przerwany i dopiero u wejścia do cieśniny

Dardanellów (Hellespontu) stawia na straży jej
wyspy, jak płaską wulkaniczną Lemnos, Imbros

i Samothrake oraz Thasos u wybrzeży trackich.
Od strony zachodniej wybrzeże Grecyi przedsta-

wia się mniej gościnnie; jest górzyste i niedo-
stępne, brak mu zatok, klimat ma niezdrowy i ma-

leryczny. Zato wyspy na tym morzu zachodnim,

zwanym lońskim, mogą rywalizować klimatem
swym i urodzajnością z wyspami egejskimi: jak

Korkyra, sięgająca kraju lllirów, Leukas i Ithake,
rywalizujące dziś ze sobą o miano ojczyzny Odys-

seusza, Kefalenia i Zakynthos. Taki sam szereg
wysp rozciąga się i u wybrzeżów Azyi Mniejszej.

Wyspy te mogą uchodzić za bezpośrednie prze-
dłużenie równoległych pasem górskich, którymi

wyżyna mało-azyatycka spada do morza Egejskie-
go, jak Lesbos, Chios, Samos, Kos i Rhodos. Te

wyspy nietylko dla bogactwa natury, jak wino, mar-
mur i t. p., ale i wskutek samego położenia swego

były powołane do odegrania wielkiej roli handlo-
wej i cywilizacyjnej między Wschodem a Zacho-

dem. Sąsiednie wybrzeże Azyi Mniejszej jest tak
samo porznięte zatokami z wystającymi pośród nich

spy? Jakie stanowisko zajmuje Kreta? Sporady i Cykla-

dy? Jaki chakakter wysp nadbrzeżnych jońskich i ma
ło-azyatyckich? Jaki jest układ dolin rzecznych w A^l

8 GRECYA ARCHAICZNA.

półwyspami i przylądkami, jak wybrzeże Grecyi.

Tutaj otwierają siQ przejścia między pasmami gór
wzdłuż szerokicłi dolin rzecznych wgłąb Azyi.

Główne z nicłi są cztery. Na północy na granicy
Myzyi leży dolina rz. Kaikosa z m. Pergamos, któ-

rego odkopanie z gruzów jest dziełem lat nie-
dawnych (r. 1900). Równolegle z nią biegnąca

dolina Hermosu kończy się rozległą i piękną za-
toką, nad którą dziś znajduje się miasto Smyrna.

Tędy prowadziła droga wgłąb Lidyi starożytoej
czyli do miasta Sardes. Ku południowi znacznie płyt-

sza i węższa dolina Kaistrosu kończy się miastem
Efezem, położonym u ujścia tejże rzeki. Najszersza

i najdłuższa jest dolina Meandru, którego nazwa
sama mówi o jego biegu, wijącym się na kształt

linii spiralnej. Tu, na przeciwko jego ujścia
w morze, leżało słynne w starożytności miasto

Milet, a przylądek Mykale, wciskający się w mo-
rze naprzeciw w. Samos, oddzielał jego zatoką

od zatoki sąsiedniego Efezu. Wszystkie te doliny
rzeczne stanowiły w starożytności, a i dziś jeszcze

poniekąd stanowią jeden z najbogatszych i naj-
żyźniejszych zakątków świata, obfitując w planta-

cye fig, zboże, a za szatę drzwną mając platany,
kasztany, dęby i t, p. Dopiero na południe od

Miletu zaczyna się górzysta i płoną kraina Karyi
z przylądkami, jak Knidos i Halikarnassos. Cały

więc ten obszar śródziemnomorski od wybrzeżów
Azyi Mniejszej aż po Grecyę przedstawia się nam,

jako jednolita kraina gieograficzna; tworzył też
on zawsze jedną historyczną całość z Grecyą.

§ 5. KLIMAT I PRZYRODA.

Ze względu na położenie swoje Grecya, na-
leżąc do pasa śródziemno-morskiego, ma klimat

Mniejszej? Jakie są miasta starożytne na wybrzeżach?

Jaki charakter gieograflczny krainy m. Egejskiego? Jaka

GRECYA ARCHAICZNA. 9

ciepły i wilgotny. Silniejsze przeciwieństwa kli-
matyczne co do pór roku spotykają sią tylko

w części jej północnej. W Tessalii zimy bywają
jeszcze dosyć ostre, a lata suche i upalne. Na-

tomiast w reszcie Grecyi klimat przez cały rok
jest mniej więcej jednostajny. Pory zwykle desz-

czowe są ^ nawet krótsze, aniżeli w zachodniej
części m. Śródziemnego, naprzykład we Francyi,

na wybrzeżach Prowancyi. Stąd w Grecyi niebo jest
zawsze prawie jasne i pogodne, co tak harmonijnie

oddziaływa na umysłowość grecką. W samych
Atenach liczy się wszystkiego trzy dni do roku,

kiedy niebo jest w całości zasłonięte chmurami,
i słońce nie pokazuje się wcale. Natomiast zmienne

zachmurzenie jest objawem bardzo pospolitym,
a deszcze w ciągu dnia są stosunkowo . częste.

Chmury bowiem, zbierając się na wierzchołkach
gór, wyładowują się na nizinach gwałtownemi

choć krótkotrwałemi burzami, po których ślady
pozostają w formie wezbranych i bystro mkną-

cych potoków górskich, pomimo, że słońce i niebo
szybko wracają do zwykłego pogodnego stanu.

Z natury jednak górskiego swego układu Grecya
przedstawia dość znaczne różnice klimatyczne.

I tak, miejscowości wyżej położone mają klimat
ostrzejszy w porównaniu do klimatu dolin,

a zwłaszcza nadbrzeży. Jestto zwykłe zjawisko
górskich krajów. Ale osobliwością Grecyi z powo-

du miniaturowych kształtów samego kraju jest to,
że przeciwieństwa klimatyczne oraz roślinne na-

gromadzają się tutaj na bardzo nieznacznej prze-

jej rola historyczna? Do jakiego pasa klimatycznego na-
leży Grecya? Jakie są pory roku? Gdzie są najsilniejsze

przeciwieństwa pór roku? Jaki bywa stan nieba i za-
chmurzenia? Jaki stan opadów atmosferycznych? Czem

się wyróżnia klimat Grecyi od klimatu innych krajów
śródziemnomorskich? Skąd pochodzi rozmaitość klima-

10 GRECYA ARCHAICZNA.

strzeni, I tak, w ciągu ośmiu godzin drogi nie-

rzadko można zmienić krajobraz śnieżnych pól
górskich na krajobraz nadbrzeżny o roślinność

południowej, a nawet podzwrotnikowej Jakoż
pasj roślinności są w Grecyi wszystkie te same

co 1 w Europie środkowej, poczynając od drzew

Iglastych, kończąc na dębie, kasztanie i t p tyTk^
rozłożone są nie w kierunku poziomym, lecz pio-

Krajobraz z Messenii. Cyprysy i drzewa oliwne.

rS T^wf''''^'' południowej części Grecyi,
nalt?d^tfvin ' '^'/* •'^^ podzwrotnikowa. Nawe

palma daktylowa daje owoce. Grecya słynie z pło-

dz^nk^-f/'''^^'^^' J'^ "P- ^^ «^o^'^ ^^nic (ro-

S^Tiaipr. ''^.'-"P^^^y "^^^^k- Uprawa nad-
brzeżna jest przeważnie ogrodowa (jarzyny i owoce).

Jakrtes" p^SLiiil^^Pf ^ klimatyczne i roślinne'^

nica SH?v^fnl ^^^^ J?^^ ^P^^^a ziemi? Jaka róż-
nica między uprawą ziemi w Grecyi a na wschodzie?

GRECYA ARCHAICZNA. U

Natomiast uprawa zboża jest stosunkowo niezna-

czna dla braliu szeroliicłi nizin i dolin rzecznych,
tudzież dla kamienistej nieurodzajnej gleby, na

którą ziemia nieraz sztucznie, ręką ludzką, musi
być dopiero naniesiona. Pod tym więc względem

cywilizacya grecka przedstawia rażące przeciwień-
stwo do cywilizacyi wschodniej, która się zrodziła

w żyznych i urodzajnych dolinach, i stąd nosi
piętno cywilizacyi nadrzecznej. Rzeki Grecyi na-

raiast mają charakter przeważnie potoków górskich;
brak im zwykle wody w porze suchej, gdyż wzbie-

rają i wylewają tylko po deszczach, a gdzie nie-
gdzie znów skutkiem przeszkód przypadkowych,

nie znajdując odpływu dla swych wód, zmieniają
się w wody stojące, tworzą liczne moczary i ba-

gna. Stąd regulacja rzek i osuszenie bagien sta-
nowiły jedną z głównych trosk Greka. Walka ta

z naturą rzek jest upostaciowana w mitologii
greckiej w formie zapasów Heraklesa z hydrą

lernejską, którą przedstawiają osuszone błota w Ar-
golidzie. Dopiero regulując rzeki i osuszając błota,

Grecy wydzierali naturze ziemię, zdatną do upra-
wy. Te warunki przyrodzone kraju, mimo bujno-

ści, bogactwa i rozmaitości natury, nastręczały od
zarania dziejów mieszkańcom Grecyi duże pole do

usilnej dla zabezpieczenia bytu pracy. Stąd charak-
ter ich cywilizacyi, jak i późniejszej europejskiej, wy-

tworzył się zasadniczo różny od dawnej cywilizacyi
Wschodu. Natura na wschodzie, hojnie wynagradza-

jąc człowieka za lada jakie wysiłki, przyzwyczajała
go do życia leniwego, do obojętności i lekcewa-

żenia swego losu poza najbliższą przyszłością.
Inaczej na zachodzie. Walka z przyrodą hartowała

Jaki charakter mają rzeki w Grecyi? Jaka jest walka
z naturą rzek? Jaki mit ją upostaciował? Jaki wpływ

miała walka z naturą na cliarakter ludu? Jaka jest róż-

GRECYA ARCHAICZNA.

nieustannie Greka, zaprawiała go do życia praco-
witego 1 samodzielnego, do polegania na sobie

samem, i dlatego uczyła go cenić godność własną

4. Starożytne łomy marmuru w Pentelikonie.

i dążyć do swobody indywidualnej. W starożyt-

ności Grecya w dodatku była krajem słabo za-
ludnionym i źle zagospodarowanym; pokrywały

GRECYA ARCHAICZNA. l3

ją jeszcze w znacznej mierze lasy dziewicze, które

dopiero z biegiem czasu zostały przetrzebione,
świadectwem słabego jej zaludnienia i zagospo-

darowania są zwierzęta dzikie w gatunkach, które
zaginęły już w dobie historycznej, jak: niedźwiedź,

lew, wilki, a obok tych drapieżników, mnożył się
także żubr i w. in. zwierząt. Natomiast wielki

brak odczuwała Grecya pod względem zasobów
kruszcu. Żelaza i miedzi kraina ta prawie nie

posiadała, srebro było tylko w niewielkiej ilości,

5. Góry Pentelikonu. Krajobraz zimowy.

W kopalniach lauryjskich, należących do Attyki.

Jeszcze mniej było złota, i to nie w samej Grecyi,
ale na wyspie Thasos i w sąsiedniej Tracyi,

w kopalniach pangejskich. Olbrzymie natomiast
znajdowały się w niej pokłady glinki, kamienia

wapiennego oraz głównie i nadewszystko marmuru
w Tajgecie, Pentelikonie, zwłaszcza zaś na wys-

pach, jak Paros, gdzie pewien jego gatunek żywy
i przezroczysty oddawał cudownie karnacyę ciała

ludzkiego.

niea między pracą na Wschodzie, a na Zacliodzie? Jaka

różnica w naturze między Grecyą dawniejszą a dzisiej-
szą] Jaka fauna wyginęła.? Jakie w Grecyi były bo-

14 GRECYA ARCHAICZNA.

§ 6. GEBCY I ICH POCHODZENIE.

Mieszkańców Grecyi spotykaliśmy dotych-

czas jedynie na wyspach, morza Egejskiego i na
wybrzeżu zachodniem Azyi Mniejszej, gdzie są-

siadowali bezpośrednio z tamtejszymi ludami, jak
Frygijczykami, Lidyjczykami i Karyjczykami. Usa-

dowienie się ich w Azyi Mniejszej przypadać musi
na ten sam mniej więcej okres czasu, co i sąsied-

nich ludów indo-europejskich, jak Mizyjczyków i Bi-
tyńczyków. To jednak jest pewne, że przybyli nie

lądem z północy od strony Tracyi, lecz morzem
z zachodu. Najlepiej to uwidocznia linia ich pier-

wotnego osiedlenia, ciągnąca się wzdłuż wybrzeża,
poczynając na północy, od zatoki eleackiej, na-

przeciw wyspy Lesbos, aż po zatokę jazyjską, na
południe od Miletu. Nigdy przytem Grecy nie

zapuszczali się daleko wgłąb lądu, jak to widać
z zakresu ich posiadłości, które najdalej rozcią-

gają się na odległość jednego dnia drogi (mniej
więcej 30 hm) od morza. Najbliższa droga, któ-

rędy mogli się tutaj dostać, były wyspy na m.
Egejskim, rozsiane tak gęsto, że od jednej do

drugiej można przebyć do samej Grecyi, prawie
nigdy nie tracąc lądu z oczów. Jakoż wzmianki

o mieszkańcach tych wysp i sąsiednich wybrzeży
Azyi Mniejszej, t. zw. ludzie Kefti, sięgają pa-

nowania XVIII dynastyi (prw. t. I str. 253) a od
nazwy wyspy Krety, identycznej z Keftiu (Kaph-

tar), niektórzy wywodzą zapsute hebrajskie Ja-
fet — nazwę plemienia, które wedle podań izraelic-

kich miało być wielce rozszerzone na zachodzie.

gactwa mineralne'? Jaki rodzaj kamienia najsławniejszy?
Gdzie się najwcześniej w historyi spotyka Greków?

Z kim oni sąsiadowali w Azyi Mniejszej? Kiedy i skąd
przybyli? Jak daleko sięgały osady Greów na wybrze-

żach Azyi Mniejszej? Jakie są warunki żeglugi na m.

GRECYA ARCHAICZNA.

Później ta nazwa za Pismem św. została rozcią-

gnięta na wszystkich Europejczyków czyli miesz-
kańców zachodu. Źródła egipskie z w. XIV przed

Chr., z czasów Ramsesa II i jego syna Merenptaha,
wymieniają w liczbie „ludów z za morza", a więc

wyspiarskich, i takie, które swym brzmieniem
przypominają nazwy późniejsze ludów u Homera

i w czasach historycznych, jak Dardana, być może
Dardanowie (choć może oznacza to miejscowość

Durdun na północ od miasta Issus), Akaiwasza

6. Ludy „z za morza" z czasów Merenptaha.

lub Akajusza, późniejsi Achajczycy (choć Aąayua

oznaczać również może Agbia w Afryce północnej,
w pobliżu Kartaginy), i Javana czyli Jończycy.

W Biblii znani są pod tą nazwą Javan Grecy,
także przez Persów nazywani Jauna i Jona, choć

niektórzy czytają zamiast — Javana — Arvana,
miejscowość w północno-zachodniej stronie Sycylii.

Ale co to były za ludy, i czy one są identyczne

Egejskim? Jaki lud znają Egipcyanie na wybrzeżacli
Cylicyl i wyspach sąsiednich? Co to są ludy ,z za mo-

rza" i w ozem się oni zbliżają do późniejszych Greków?

16 GRECYA ARCHAICZNA.

Z Grekami albo z ich przodkami — żaden z histo-
ryków dotąd nie wyśledził. Niektórzy nawet

w tych nazwach widzą sąsiednie ludy Syryi, Cy-
licyi i Afryki Północnej. Przypuszcza się tylko,

że Grecy przybyli do swego kraju z Europy środ-
kowej. Ale wędrówka ta nie była ani jednorazo-

wa, ani nagła. Trwała zapewne przez długie
wieki i ukończyła się mniej więcej na początku

pierwszego tysiącolecia przed Chr. Grecy, przeni-
kając do nowego kraju stopniowo, łączyli się i mie-

szali z ludnością tuziemną albo też podbijali ją.
Ale co to była za ludność — niewiadomo. Sami Grecy

pierwszych mieszkańców swej ojczyzny nazywali
później Pelasgami, chociaż wcale nie uważali siebie

za przybyszów, lecz dogadzając swej ambicyi na-
rodowej, zwali się zawsze tubylcami. Znajdowano

ślady tych Pelasgów w różnych miejscach, na
wyspach i na lądzie, i przypisywano im zazwyczaj

mury niezwykłej grubości z kamienia bardzo sta-
rożytne, których znaczenia i pochodzenia Grecy

cywilizowani wcale już nie rozumieli. Nawet
w Atenach, przy wejściu na zamek, znajdowały

się szczątki takiego muru, zwane Pelargikon. Le-
piej jednak przechował się ślad tych starożytnych

mieszkańców w nazwach miejscowości wcale nie
greckiego pochodzenia o charakterze pokrewnym

do nazw miejscowych na wyspach, we Włoszech

i w Azyi Mniejszej. Był to więc lud, pokrewny
zapewne Lidyjczykom, Likijczykom i Karyjczykom,

a także italskim Etruskom. Ale czy oni byli wła-
śnie owymi greckimi Pelasgami, jest to dotychczas

Jakie są nazwy najstardżytniejsze tych ludów? Kiedy

wypada wędrówka Greków i okres przybycia ich do
Grecyi? Co się stało z dawnymi mieszkańcami? Kto to

byli Pelasgowie? Co im przypisywano? Z kim spokrew-
niane są ludy Grecyi przed Grekami? Na jakie plemiona

dzielili sie Grecy? Co Grecy podawali za początek swej

GRECYA ARCHAICZNA. 17

kwestyą bardzo wątpliwą. Pelasgów bowiem nie-
którzy uważają za przodków Greków — Achajczy-

ków (Akaiwasza, a więc „ludy z za morza"), wcze-
śnie przybyłych do Grecyi, którzy jednak z cza-

sem ulegli naporowi nowych przybyszów z półno-
cy, t. zw. Dorów, i częścią poddali się im, częścią

wywędrowali na wyspy lub za morza.

§ 7. JĘZYK GRECKI ORAZ PODZIAŁ GREKÓW NA
PLEMIONA,

Grecy dzielili siebie na Jończyków, Doryj-

czyków i Eolijczyków, (czasem dodawano jeszcze
Achajczyków), i rozpoczynali swą historyę od walk

między tymi plemionami. Początkiem ich miała
być wędrówka Doryjczyków z północy na południe

do Peloponnezu. Opowiadania jednak o niej są
późniejszym wymysłem. Podstawę takiego podziału

aa plemiona znajdowano we właściwościach języ-
kowych. Naprawdę jednak w Grecyi było nie

trzy, ale daleko więcej narzeczy. Narzecza doryc-
kiego nigdy przy tern nie było, gdyż w tej nazwie

mieściły się obydwa dyalekty Peloponnezu: la-
koński i argolidzki. Narzecze jońskie różniło się

od peloponnezkiego tern, że w niem długie a za-
stępowało długie e. Dyalekt ten był rozpowszech-

niony w Attyce, na wyspach Cykladach, na Eubei
i w Azyi Mniejszej. Rozwinął się on naprzód

w lonii i stamtąd przeszedł do Attyki, aby
z czasem stać się mową panującą całej Grecyi.

Narzecze attyckie stało się później narzeczem lite-
rackiem i wykształconem. O wiele słabszy był wpływ

narzeczy Peloponnezu. Przeniosły się one wraz

hłstoryi? Jaka jest podstawa podziału na plemiona?
Jaki jest stosunek plemion do narzeczy? Jakie są

narzecza Peloponnezu? Co to jest dyalekt joński?
Jakie stanowisko zajął dyalekt attycki w literaturze

Tom II. 2

18 GRECYA ARCHAICZNA.

Z kolonizacją na wyspy południowe m. Egejskie-
go, na Kretę i na Rodos, pó części także na wy-

brzeża południowe Azy i Mniejszej (półwyspy Kni-
dos i Halikarnassos). Narzecze eolskie rozszerzyło

się z Beocyi i Tessalii głównie na wyspy i wy-
brzeża północne Azyi Mniejszej aż po Lesbos.

Najdalej na wschód wysunięta wyspa Cypr, za-
ludniona przez Greków w tych samych czasach,

co i przez Fenicyan, posiadała bardzo starożytny
dyalekt, pokrewny arkadyjskiemu. Tu, na wyspach

południowych morza Egejskiego, jak na Krecie,
rozwinęła się wczesno kolonizacya doryjska. Miesz-

kańcy ich pozostawali w żywych stosunkach z Likij-
czykami i Karyjczykami (mit o urodzeniu Zeusa na

Krecie). Takim samym ośrodkiem kolonizacyjnym
Jończyków była wyspa Delos. (Tu powstał naj-

pierwszy kult związkowy Jonów i był wzniesiony
ołtarz Apollina). Wcześniej zrodzona cywilizacya

grecka na wyspach i w Azyi Mniejszej przeni-
kała i do Grecyi właściwej ze wschodu, od strony

morza, do Ftyotydy, ojczyzny Achillesa, i Argolidy,
królestwa Agamemnona. Stamtąd też Grecy wy-

wodzili przeważnie swoich bohaterów, jak Pelop-
sa, który miał być potomkiem Tantala, panującego

w Sipyle, u stóp góry tejże nazwy w Azyi Mniej-
szej, niedaleko dzisiejszej Smyrny. W Azyi

Mniejszej powstał również mit o Jonie i Dorze —
synach Apollina, który przywędrował stamtąd do

Grecyi, Nazwy bowiem wspólnej Grecy jeszcze
wówczas wcale nie mieli. Późniejsza nazwa Gre-

ków u Homera — jak Danaowie, jest mitologiczna
i oznacza potomków Danaosa. Nazwa Achajczy-

ków, mieszkańców wybrzeży Peloponnezu i Tes-

i w mowie cywilizowanych Greków? Gdzie panował
dyalekt joński? Jaki najstarszy dyalekt na Cyprze?

Gdzie się znajdował ośrodek kolonizacyi Dorów, Joń-

GRECYA ARCHAICZNA. 19

salii, od których wywodził się Achilles, oznacza
tylko szlachetnie urodzonych. Nazwa zaś Darda-

nów, mieszkańców Troi, podana przez Homera,
nie odnosi się wcale do Greków. Jakoż półwysep

Troada został dopiero w VII w. zdobyty i zalud-
niony przez Greków.

§ 8. PODANIA O WOJNIE TROJAŃSKIEJ.

Najważniejszem zdarzeniem historycznem

w podaniach Greków azyatyckich, odnoszącym
się do stosunków ich z Grecyą lądową, była

wojna trojańska. Opis wypadków jej złożył się

na najstarszy epos grecki, czyli t. zw. Iliadę.
Treść jej stanowi dziesięcioletnie oblężenie Troi,

czyli Ilionu, przez plemiona Greków pod wo-
dzą xVgamemnona, króla Argolidy. Jądro tego

poematu jest w fakta dość skąpe, wciąż się bo-
wiem obraca około jednego epizodu tej wojny,

którym jest gniew Achillesa na Agamemnona za
odebranie mu kochanki, Brizeidy. Powstrzymanie

się Agamemnona od walki pociąga za sobą klęskę
Achaj czyków i śmierć przyjaciela Achillesa — Pa-

trokla. Wówczas Achilles, pałając zemstą, wznawia
walkę i zabija własnoręcznie Hektora, syna króla

trojańskiego, Priama. Jest to najstarsza część
opowiadania, pozostałe spizody są to już później-

sze dodatki. Za autora Iliady w starożytności
jeszcze uchodził Homer, który miał żyć według

Herodota w IX w. przed Chr. Dzisiaj uważa się
Iliadę, jako utwór skończony, za rezultat długo-

wiekowego rozwoju poezyi epickiej, przy osta-

czyków, Eolów? Gdzie początki cywllizacyi greckiej?
Jacy bohaterowie starożytnej Grecyi wywodzą się

z Azyi Mniejszej? Kto byli Pelopidzie, Tantalidzi? Skąd
pochodzi nazwa Jończyków, Doryjczyków, Danaów? Co

znaczą Achajczycy? Dardanowie? Jakie podanie łączy

GRECYA ARCHAICZNA.

tecznej redakcji której przyłożył rękę jeden wiel-
ki poeta, którego tradycya nazywa Homerem,,

przypisując mu zresztą niesłusznie wszystkie pie-
śni. Ale chwila ta ułożenia Iliady wypada znacznie

później, gdyż około w. VIII w Jonii, i stamtąd za
pośrednictwem śpiewaltów ludowych, (aoidów), póź-

niej mówców deklamatorów, (t. zw. rapsodów),

pieśni te rozeszły sią
po całej Grecyi. Nie-

równie młodsza, póź-
ni ej sza, (poza pew-

nymi ustępami) jest
Odyssea, inny poemat,

którego autorstwo Gre-
cy również przypisywa-

1 i Homerowi. Sama
treść tych opowiadań

homeryckich była, być
może, przywieziona

przez Greków jeszcze

z domu, ale miejsce zda-
rzenia jest azyatyckie.

Teatrem wojny trojań-
skiej był półwysep Tro-

ada, na północno - za-
chodnim krańcu Azyl

Mniejszej, niedaleko
cieśniny, która wzięła

swą dzisiejszą nazwę,
Dardanellów, od ludu

Dardanów, który tam rzekomo zamieszkiwał. Sama
Troja leżała niedaleko od brzegu morza, u stóp

gór Ida, naprzeciw wyspy Tenedos. Na szczycie

Achilles. Malowidło na wazie.

Rzym.

historyę Grecyi właściwej z historyą Azyi Mniejszej?
Jaka jest treść Iliady? Kto był jej autorem? Kiedy po-

wstała, i jak się pieśni jej rozrosły? Gdzie leżała Troja?

GRECYA ARCHAICZNA.

lasem pokrytej góry Idy królował Zeus, podczas
gdy przeciwległa wyspa Samothrake, której śnieżne

szczyty było widać z murów Troi, była siedzibą in-
nego bóstwa morskiego — Posejdona. Równinę, u stóp

wzgórza, na którym wznosił się Ilion, przepływała
rzeka Skaraander, oddzielając oblężonych od

^^H . y ^^^H

8. Biust Homera. Muz. w Neapolu.

obozu Greków, rozłożonego na wybrzeżu morza.

Nad tą rzeką Grecy i oblężeni staczali walki,
przeważnie w pojedynkę, jak Hektor z Achille-

sem, a w walkach tych brali udział także i bogo-

Jaki jest teren walki bohaterów wojny trojańskiej i ja-
kie sposoby ich walki? Jakie ma znaczenie podanie

GRECYA ARCHAICZNA.

Wie. Cała więc opowieść o wojnie troiańskiei ma

charakter wybitnie bajeczny, ale ona S p^wZ

do badań, które
w Xrx i XX w.

odsłoniły całą
przeszłość staro-

żytną czyli ar-
cłiaiczną Grecyi

I krajów przyle-
gły cłi.

§9. WYKOPALISKA

GRECKIE.

W podaniach
greckich o wojnie

trojańskiej brak

9. Oblężenie miasta. Fragment z ^yazY J^St WSZelluch da-
srebnej mikeńskiej. n y C h hlstoryCZ-

dziś nie może stwierdzić z pewnośdą!"' czy' wojna

* *. -.

10. Widok Hissarliku.

g»<»:^pS«fcgj

nrltl'^^ prowadzona była kiedykolwiek, i czy
przebieg miała rzeczywiście taki, jaki o niej

GRECYA ARCHAICZNA.

Iliada podaje. Można ^ wątpić nawet, czy Ilion

istniał kiedykolwiek. Ścisłe są natomiast dane
topograficzne o miejscu, gdzie leżała Troja, i za

n. Mury trojańskie (II miasto). Przekrój. U góry belki i cegła
na przemian.

teini wskazówkami poszedł Henryk Schliemann,

który pierwszy zaczął kopać na gruncie azyatyc-

12. Wazy o kształcie ludzkim z Troady.

kiej Grocyi. Schliemann nie był to żaden uczony.

Kupiec z zawodu od młodości był wielkim wiel-
bicielem Homera i wierzył w prawdziwość histo-

24 GRECYA ARCHAICZNA.

ryczną Iliady. Z wielkimi trudnościami i na własny

koszt początkowo zaczął wykopaliska w Troadzie,
a rezultaty jego poszukiwań (1870 — 90) przeszły

wszelkie najśmielsze oczekiwania. Nie skończyły
się one nawet ze śmiercią Scłiliemanna, lecz trwa-

ją do dziś dnia, z ramienia rządu pruskiego, pod
kierunkiem prof. Dorpfelda. Badania archeolo-

giczne, o których mowa, nie mogły stwierdzić
domniemań o autentyczności legend trojańskich,

(chociaż Schliemann do końca wierzył, że odkopał
Troję), natomiast odsłoniły przed nami całą nową

cywilizacyę, która panowała zarówno w Jonii, jak
na wyspach oraz we właściwej Grecyi przed

okresem historycznym, a więc w drugim i w trzecim

tysiącoleciu przed Chr, Na miejscu, gdzie rzekomo
istniała starożytna Troja, w pobliżu Skamandru,

(dziś rzeki Mendere) wznosi się wzgórze (tell) His-
sarliku, którego przekopanie wykazało, że było tu

nie jedno miasto, lecz dziewięć osad z rzędu, war-
stwami leżących jedna nad drugą, zaczynając od

najstarszej z okresu kamienia. Pomiędzy niemi
znaczne są różnice, dotyczące czasu ich powstania,

niekiedy po kilkaset lat wynoszące. Naj znaczniej sza
z nich, druga z rzędu od dołu, była z cegły i gli-

ny lepionej. Mury jej, naprzemian warstwami
z gliny suszonej i z drzewa dla wzmocnienia

wznoszone, opierały się na fundamencie z dzikie-
go kamienia. Ta właśnie osada, którą zniszczył

pożar, jak wskazują ślady spalenizny, miała być
według Schliemanna starożytną Troją. Ocalały

z tej osady części murów i zarysy fundamentów
mieszkań, w których Schliemann dopatrywał się

śladów pałacu króla Priama i jego synów Hektora

o -wojnie trojańskiej? Co nie jest historyczne, a co jest
ścisłe w opowiadaniu Iliady? Kto był Schliemann? Jakie

eą wykopaliska w Troadzie? Z Ilu warstw składa się

GRECYA ARCHAICZNA.

i Parysa. Tutaj, prawdopodobnie w nyży jednej
ze ścian, służącej za skrytlię, znaleziono skarb,

złożony z klejnotów, przeważnie złoty cli, a zawie-
rający: naszyjniki, pierścienie, dyademy, czary

i t. p., które Schliemann nazwał skarbem Priama.
Ale nowsze badania (1890 — 4), wykazały, że czasy

tej osady są o wiele starożytniejsze od Troi łio-
meryckiej i odnoszą sią przynajmniej do końca ITI-go

GRECYA ARCHAICZNA.

tysiącolecia. Znajdowano tutaj naczynia gliniane
o kształtach dziwnych z twarzą ludzką, ale bar-

dzo pierwotnej roboty. Dopiero w szóstej warstwie
są ślady osady, odpowiadającej czasom Troi (1500 —

1000 r. przed Chr.). Jestto w przeciwieństwie do

WCLTERE SUBC

14. Plan Troi na wzgórzu Hissarliku (II i VI pokład) z okresu

mikeńskiego.

tamtego gródka drewniano-ziemnego zamek z ka-
mienia, którego potężne mury zostały w znacznej

mierze dziś odsłonięte. Ale Schliemann, zapatrzo-
ny w swoją wizyę Troi, warstwę tę przy kopaniu

przeoczył, i dopiero po jego śmierci została ona
z innej południowo-wschodniej strony odsłoniętą.

wzgórze Hissarliku? Która z nich odpowiada czasom

Troi? Co to jest skarb Priama? Dokąd przeniósł
Schliemann swe badania? Jakie wykopaliska znaleziono

GRECYA ARCHAICZNA.

Nie poprzestał on jednak na odkopaniu ruin

Troi. Zachęcony swem pierwszem powodze^
riieni, z wybrzeżów Azyi przeniósł on swoje po-

15. Troja. Mury drugiefjo miasta. (VI warstwy).

szukiwania do samej Grecyi i zaczął kopad na
półwyspie argolidzkim. W samym środku pół-

wyspu, mniej więcej, na połowie drogi między
zatoką argolidzką (inaczej Tirynsu), a zatoką

GRECYA ARCHAICZNA.

koryncką leży miasto, które najwięcej zwra-
cało na siebie uwasre badaczy. Są to Mikeny,

miasto, o którego starożytności sami Grecy do-
brze wiedzieli — pokazywali nawet mury z wiel-

GRECYA ARCHAICZNA.

kich kamieni ciosanych, o których pochodzeniu

nic nie wiedzieli, a które uczeni greccy przypi-

sywali Pelasgom, lud zaś prosty wielkoludom czyli

Cyklopom. Stąd nazwa murów — cyklopiczne. Ta-

GRECYA ARCHAICZNA.

W tIT-"""'? Znajdują się i nad brzegiem morza
w Tirynsie, gdzie odsłonięto najlepiej zachowane

Tultno It'^ ^królewskiego. W Mikenach zaś do-
szukano się prócz tego pod ziemią pięciu grobów

GRECYA ARCHAICZNA.

murowanych i sklepionych. W grobach tych znajdo-
wały się szkielety zmarłych i ozdoby, wraz z ni-

mi złożone — czyli skarby. Najbogatszy zowie się
dziś skarbem Atreusza, ponieważ Schliemann

przypisał ten grób właśnie owemu mitycznemu
władcy Miken, potomkowi Pelopsa. Wszędzie

tutaj, zarówno w Tirynsie, jak w Mikenach
i w Troadzie, a później w wielu innych miejsco-

wościach Grecyi, także środkowej, zwłaszcza
w Beocyi, (wykopaliska w Orchomenos nad je-

ziorem kopaidzkim), znajdowano mury i budowle

19. Przekrój grobu kopulastęg;o w Mikenach.

obok przedmiotów sztuki i przemysłu o podobnym

mniej więcej charakterze i pochodzące z tego
samego mniej więcej okresu czasu. Dla uprosz-

czenia więc poczęto nazywać wszystkie te wy-
kopaliska i cały okres cywilizacyi jednym mia-

nem okresu mikeńskiego, chociaż nie znamy

w Tirynsie? w Mikenach? Czem słynęły Mikeny w sta-
rożytności? Jak nazywano mury w Mikenach, 1 komu

przypisywano ich zbudowanie? Co to jest skarb Atreusza?
Jakie jest wspólne miano dla tych wykopalisk? Co zna-

GRECYA ARCHAICZNA.

Mstoryi tycłi czasów, ani nie wiemy, czy Mikeny

były wówczas wielkiem państwem, ani nawet
czy były najznakomitszym centrem tej cywilizacyi.

20. Mikeny. Fasada g:robowca, t. zw. skarbca Atreusza. Rest. Chipie

GRECYA ARCHAICZNA.

Nazwa ta utrzymała się (a poniekąd dziś jeszcze

utrzymuje się), chociaż na ten okres dziejów Gre-

;# Is ^ # ^ -^

# # #

' ^ #

■

21. Mikeny. Wnętrze grobowca, zwanego skarbcem Atreusza.

Rest, Chipiez.

Tom II. 3

GRECYA ARCHAICZNA.

cyi rzuciły (po r. 1900) nowe światło wykopaliska
na Krecie,

§ 10. OKRES MIKBŃSKI W DZIEJACH GRECYI.

Zaznacza się oryginalnymi właściwościami

budownictwa, sztuki i przemysłu. Mieszkańcy

^^903x0,,

22. Zamek Tirynsu. Rekonstrukcya W. Leonharda. A— droga do
zamku zewnętrzna; D— wewnętrzna; B, C— bramy zewnętrzne: E,

G—bramy wewnętrzne (propylee); F — dziedziniec zewnętrzny; H—
dziedziniec wewnętrzny wraz z ołtarzem; J — Megaron; K— miesz-

kanie dla kobiet; N— podgrodzie— mieszkania służby; P— galerye
kryte (kazamaty).

GRECYA ARCHAICZNA.

Grecyi ;^żyli czy też chronili się pod opieką

grodów, położonych na wzgórzach i zabezpieczo-
nych murami. W narożnikach tych murów i słab-

szych punktach, a więc nad wrotami wznosiły się

wieże. Mury były wznoszone zwykle z kamieni

wielkiej objętości, t. zw. megalitów, nieociosanych
i niespajanych sztucznie, lecz utrzymujących się

własnym ciężarem. Czasem tylko te kamienie

GRECYA ARCHAICZNA.

są" ociosane w kształcie wielokąta (poligonalne)
albo w kwadratowe kostki. Wewnątrz murów

wsypywano zazwyczaj gruz. Te megality sta-
nowiły jednak tylko fundamenta i dolne kondy-

gnacye murów; górne ick części były z cegły
suszonej lub wypalanej. Dachy, wiązania gma-

24. Maska złota pośmiertna z grobowca w Mikcnach. Muz. Ateny.

chów oraz wszelkie inne części budowli składały
się z drzewa, stąd wykopaliska okazują często

śJady zniszczenia przez pożar. Aby utrudnić

czy okres mikeński? Jaka sztuka budowania? Jaki ma-
teryał budowlany? Co to są megality? Jaki jest system

GRECYA ARCHAICZNA

dostęp do twierdzy, wejście do bram zacieśniano

murami. Na specyalną uwagę zasługują także

25. Puginał mikeński.

GRECYA ARCHAICZNA.

krużganki z kamienia naokoło murów, służące

za schronienie od pocisków dla obleganych.
Umarłych swoich grzebano w ziemi, wznosząc

dla nich kopiec, wewnątrz zbudowany z kamie-
nia. Kamienie te układano w ten sposób, aby

tworzyły sklepienie. Stąd groby takie mają cha-
rakter kopulasty. Tutaj znajdowano największą

ilość skarbów, lub przedmiotów do codziennego
i publicznego użytku służących, zakopywanych

wraz z nieboszczykami. Z tych skarbów okazuje

26. Chów bydia Sceny wypukłe na kubku złotym z Vaphio.

Muz. Ateny.

się, że cywilizacya mikeńska należała jeszcze
do okresu bronzu. Na szczególną uwagę zasłu-

guje obfitość w niej kruszców szlachetnych,,
zwłaszcza złota. Ludzie ówcześni, przynajmniej

znakomitsi, lubowali się w kosztownościach.

obronny murów? Jaki mają kształt grobowce? Jaki był

kruszec powszechnie używany? Jaki użytek kruszców szła-

GRECYA ARCHAICZNA.

Oprócz ozdób zwykłych, noszonych przez męż-
czyzn i przez kobiety, jak naszyjników, spinek,

kolczyków, znajdowano także maski złote, wkła-
dane do grobów, ^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^

jako wyobrażę- '^^^^^^^^^^^^^^^^^^
nia nieboszczy-

ków. Żelaza wów-
czas jeszcze nie

znano. Broń by-
ła także z bron-

zu. Tegoż krusz-
cu używano i dla

obicia ścian, oraz
kolumn albo

drzwi drewnia-
nych. Ozdobom

tym bronzowym
nadawano przy-

tem cechy wyso-
c e artystyczne.

Puginały z bronzu
są nabijane zło-

tem i srebrem
i przedostawiają

rysunek gieomet-
ryczny, czasem

sceny rodzajowe.
Pod względem

artyzmu żadne
dzieło nie może

się równać z dwo-
ma kubkami zło-

t y m i, znalezio-
nymi w Vaho. Na

jednym z nich przedstawione są w reliefie sceny

łowów na dzikich byków; na drugiem — zwierzęta
te na pastwisku oswojone, Z większych budowli

27. Plau pałacu w Mikenach.

GRECYA ARCHAICZNA.

prócz murów i grobowców, po okresie imkeńskim

Jedynie docliowały się ślady

HjC nie pozostało

mieszkań, według którycłi można odtworzyć kształt

domów, zwłaszcza pałaców. W grodzić bowiem

GRECYA ARCHAICZNA.

pałac królewski stanowił główny i najprzedniejszy
budynek. Rozkład jego części przeszedł później

do świątyń greckicłi i odbił się także w częściach

.^K.

Li' . ||.

MHMMBf MMMi MHHRHMe tm BMMMHM

I-I

Llid

■

rri-'

pHW I

liinTiiTrfi-r

29. Pałac grecki w stylu Homera. Plan. Rest. Chipiez.

GRECYA ARCHAICZNA.

prywatnego mieszkania, właściwego Grekom i Rzy-

mianom. Zawiązkiem jego jest prawdopodobnie
zwykłe ogrodzenie dla bydła, pośród którego wzno-

sił się ołtarz całopalny. To ogrodzenie i ołtarz na
zewnąrz przechowały się i później w postaci dworu

albo dziedzińca, z którego wchodziło się dopiero do
właściwego domostwa albo izby mieszkalnej męskiej.

Pałac króla z o-

kresumikeńskie-
g o składał s i ę

z trzech części:
przedsionka czy-

li ganku, wspar-
t e g o na dwóch

kolumnach (a i t-
husa), skąd drzwi,

zwykle potrójne,
prowadziły do t.

zw. prodomos
poczekalni, waż-

kiej, zajmującej
szerokość domu

30. Belkowanie z drzewa mikeńskie. komUaty. Stam-

tąd wejście ob-

szerne, zasłonięte zapewne rozsuwaną kotarą^
prowadziło do wielkiej sali audencyonalnej,

czyli t. zw. megaron. Była to główna część
domostwa. Na środku tej sali stał ołtarz —

ognisko domowe (hestia), na którym król
składał ofiary. Tu, dokoła tego ogniska, biesiado-

wał on i naradzał się ze starszyzną nad spra-
wami państwa. Ta sala największa w całym

domu opierała się zwykle na 4-ch kolumnach.
Kolumny były z drzewa, cieńszym końcem zwró-

chetnych? Jakie pozostały się budowle monumentalne
z okresu mikerisklego? Jakie przedmioty znajdowano

GRECYA ARCHAICZNA.

cone ku ziemi, niekiedy obite blachą bronzową.

Podobnego rodzaju kolumny tworzyły także-
zewnętrzną podporę ganku (peristylu). Na nich

wspierało się belkowanie dachu, wystające na
zewnątrz gładkimi ciosami (późniejsze tryglify).

31. Wrota lwic w Mikeiiach.

Pusta przestrzeń pomiędzy wiązaniami dachu
i słupów, dała początek późniejszym metopom

w architekturze kamiennej. Dach, spadający
z dwóch stron, przyczynił się do wytworzenia

GRECYA ARCHAICZNA.

trójkątu szczytowego, czyli t. zw. frontonu T^^ki

trójkąt zachował się w iednei 7 hrnm f -
ski^h iFafn.,.,- ^ J«uiiej z Dram mikeń-

Lw_v miic-nsKic, Płaskorzeźba

™w'lwr.l '°'«d.^/>'"»i postawionej. Jestto

t- zw. lwia brama w Mikenach. Przedstawia ona

GRECYA ARCHAICZNA,

33. Waza z dziobem z w. Santorin.

34. Waza w stylu mikeńskini.

GRECYA ARCHAICZNA.

bardzo rzadki okaz rzeźby z okresu mikeńskie^o
W sztuce bowiem plastycznej kamień zastępo-

wało wciąż jeszcze drzewo. Natomiast sztuka

garncarska była bardzo rozwinięta i różni się

od późniejszej sztuki w Grecyi nie tylko kształ-
tem naczyń wyrabianycłi, ale i rysunkiem. Zamiast

GRECYA ARCHAICZNA.

dziwnych kształtów ludzkicłi i zwierzęcych, jak

w okresie II-ej osady, teraz na wazach występuje

malowidło w^ dwuch kolorach — ciemno-brunatnyra
łub żółtawym. Wśród rysunku czyli ornamentu

najpospolitszy jest or-
nament roślinny, liście,

kwiaty (algi), czasem
zwierzęta morskie, któ-

re jaskrawo odcinają
się czarną barwą pole-

wy na tle brunatnym
koloru wazy (rys. 33 —

35). Także i sztuka me-
talurgiczna stała wy-

soko. Broń, jak: dzida,
miecz, topór, są prze-

ważnie z bronzu. Tar-
cze są bardzo długie

i sięgają po za kolana —
o ile noszone są na

lewem ramieniu, albo
krótkie, zawieszone na

szyi i dające swobodę
ruchom. Głowę wojo-

wnika pokryw^ał hełm
w kształcie czapki, naj-

częściej skórzanej,
z grzebieniem na czu-

bie, dla sparowania
ciosu. (Taki sam na

wizerunkach Akaiva-
sza w Egipcie). — Alena

w grobowcach? Jakie ślady mieszkań? Z ilu części skła-

dał się pałac króla w okresie mikeóskim? Co to jest
ganek, prodomos, megaron? Jakie były kolumny? Co to są

tryglify? Co to są metopy? Co to jest fronton? Co to
jest lwia brama w Mikenach? Jaki stan sztuki kamie-

GRECYA ARCHAICZNA.

Ogół uzbrojenie to całe wojownika z okresu mikeń-
skiego jest jeszcze bardzo ubogie i różni się

3"?. Gemmy mikeńskie.

znacznie od późniejszej panoplii, czyli pełnej

zbroi żołnierza greckiego, w jakiej występują

.GRECYA ARCHAICZNA. 49

bohaterowie Homera już w eposie, czyli że wi-
zeruneli wojny w Iliadzie jest o wiele późniejszy

od okresu właściwego raikeńskiego. Jednym
z najpospolitszych zabytków w grobach okresu

mikeńskiego są kamienie rżnięte (gemmy) róż-
nego rodzaju, jak z jaspisu, porfiru, najrzadsze,

a przeto najdroższe z przezroczystego kryształu.
Służyły one za pieczęcie, po części były noszone

jako ozdoby, a doskonałość ich form, jak i artyzm
rysunku, świadczy o wysokim wyrobieniu sztuki

snycerskiej.

§ 11. WYKOPALISKA NA WYSPIE KRECIE I CYWI-
LIZACYA EGEJSKA.

Jak pieśni Iliady dały powód do poszukiwań

w Troadzie i posłużyły do odkrycia całej cywili-
zacyi zamarłej mikeiiskiej, tak znów podania

greckie o Krecie i o królestwie bajecznem Minosa
skierowały wzrok badaczy na tę wyspę. Pierwsze

prace podjął Anglik A. Evans (r. 1900), a rezul-
tat jego poszukiwań, przedsiębranych w ciągu 10

lat ostatnich, nie tylko przewyższył w^szelkie
oczekiwania, ale i zaćmił poniekąd sławę pierw-

szych wykopalisk Schliemanna. Kreta, wyspa „stu
miast", według tradycyi Homera, odsłoniła się

oczom naszym, jako ognisko wielkiej cywilizacyi,
wcześniejszej, aniżeli Troja, Tiryns i Mikeny,

a równoczesnej prawie z cywilizacyą Egiptu. Przy
pomocy ceramiki kreckiej, znajdowanej w Egipcie,

dało się ustalić początek jej już na okres panowania

marskiej, garncarskiej? Jakie są cechy ceramiki w okre-
sie mikę dskim? Jaki stan metalurgii? Jaki stan uzbro-

jenia? Czem się różni broń mikeńska od panoplii? Jaki
jest teren nowych poszukiwań na m. Egejskim, i kto dał

do nich inicyatywę? Jakie stanowisko zajmuje wyspa

Tom II.

GRECYA ARCHAICZNA.

pierwszych dynastyi. Mieszkańcy tej wyspy, lud

Kefti podług Egipcyan, byli dostawcami oliwy i pur-
pury do kraju faraonów. Już w okresie monarchii

tebańskiej średniowiecznej obrabiali oni kruszce
(bronz) i posiadali ceramikę stylu t. zw. Kamares

(od jaskini tejże nazwy w górach Ida). Lecz naj-
świetniejszy okres tej cywilizacyi przypada na

Mauera. Ę;^ Fundamento |^^ggj LichtŁ
38. Plan pałacu w Kuossos.

czasy najazdu Hyksów i początek monarchii no-

wożytnej w Egipcie (koniec III-go i początek
II-go tysiąca przed Chr.). Jestto tak nazwany

przez odkrywcę okres wielkich pałaców na Krecie,
lia jakich ślady natrafiono w Knossos, w Phaes-

tós i w miejscowości Hagia Triada w pobliżu

GRECYA ARCHAICZNA.

tego ostatniego, W Knossos, na wzgórzu Kefale,
gdzie były resztki starożytnego wału, i gdzie

odnajdowano przedtem naczynia liamienne, E-
vans odlcopał wielki pałac przedłiistoryczny,

który nazwał „domem Minosa", domyślając się,
że jestto znany z trądy cyi greckiej Labirynt.

Jakoż liczne korytarze i przejścia podziemne
usprawiedliwiają poniekąd ten domysł, a potwier-

dza go wyobrażenie konwencyonalne labiryntu na

39. Sala tronowa w Knossos. Kolumny drewniane i lawy kamienne.

Ścianie jednego z korytarzy Plan pałacu przed-

stawia dziedziniec wewnętrzny z otaczającymi go
naokoło budynkami. Z przedsionka (e) wchodzi się

do sali tronowej, wspartej na kolumnach z drzewa,
z zachowanymi oprócz tronu ławami kamiennymi.

Po obydwuch stronach tej sali są kaplice. Wzdłuż

Kreta w poematach Homera i w podaniach Greków?

Gdzie odkopano pałace na Krecie? Komu Grecy przypi-

52 GRECYA ARCHAICZNA.

budynku głównego położone są magazyny (rys. 38,
1 — 18); w niektórych z nicłi (4—13) przechowały

się nawet jeszcze do dziś dnia wielkie naczynia ka-
mienne (t, zw. pithoi), zawierające zapasy wsze-

lakie (zboża, wina, oliwy i t. p,). W lochach pod
podłogą były ukryte prawdopodobnie cenniejsze

skarby, które jednak dosięgła ręka późniejszych
rabusiów. Pałac cały był zbudowany z doskonałą

40. Spiżarnia i nac/ynia w niej kamienne (pithoi). Z pałacu
w Knossos.

techniką i znajomością sztuki inżynierskiej; pie-

częcie, licznie znajdowane, świadczą o zorgani-
zowanym systemie prawnym i finansowym pań-

stwa, podobnie jak rysunki statków na ścianach
są dowodem rozwiniętej żeglugi i stosunków

handlowych. Lecz do najciekawszych odkryć należą
tutaj liczne dzieła sztuki, które tradycya przypisy-

sywali panowanie tutaj? Kto był Minos? Co to jest kul-

tura minojska? Jak dawno ona sięga? Który jest okres

GRECYA ARCHAICZNA. 53

wała pierwszemu artyście Dedalowi. Już z cera-
miki okresu -'J* pałacowego widać wysoki rozwój

rysunku, który tutaj, wycliodząc zresztą z zasad
ornamentyki roślinnej mikeńskiej, przybiera clia-

rakter stylowo-architektoniczny (rys. 41). Ale

41. Wielka waza z cmentarzyska królewskiego w Knossos. Muz.

królewskie.

W pałacu Knossos spotyka siQ także malowidła
ścienne na korytarzach (rys. 38 li — h). Przedsta-

wiają one albo sceny rodzajowe — wojenne, myś-
liwskie, albo krajobrazy, a nawet portrety kobiet.

GRECYA ARCHAICZNA.

Te ostatnie — zwłaszcza niektóre naturalnej wielko-
ści — pod względem techniki artystycznej nie ustę-

pujące w niczem szkicom malarskim współczesnym,
a są przytem i niezmiernie charakterystyczne

dla obyczajowości kobiet z okresu minojskiego,

(zwłaszcza włosy tre-
fione, wiązane wstąż-

ką, dekolt biustu, suk-
nie ozdobione wstążka-

mi, haftem i t, p.) (rys.
42, 43). Ta cywilizacya

jednak kończy się ze
zburzeniem pałacu

(około r. 1400 przed
Clir.),a chociaż następu-

je ponowne odbudowa-
nie jego, to jednak ten

późny okres pałacowy
jest już okresem upad-

ku. Występują wpraw-
dzie wciąż jeszcze ci

sami mieszkańcy, (Kef-
ti), ale obok nich także

już nowe „ludy z za mo-
rza" (Akaiyasza) za pa-

nowania 20-ej dynastyi
(około r. 1200)' Lecz

równocześnie temu
okresowi upadku cy-

wil izacy i kreckiej od-
powiada najdalsze roz-

przestrzeniesię jej na
wschód (do Cypru) i na

zachód (po Hiszpanię) i zarazem rozkwit cywili-
zacyi mikeńskiej. Grecy a lądowa, która dotychczas

ulegała wpływom, idącym z Krety, teraz nie
tylko uniezależnia się, ale sama poczyna na nią

42.

Malowidło ścienne
w Knossos.

z pałacu

GRECYA ARCHAICZNA.

oddziaływać. Jestto okres najazdów od strony lądu
naprzód Proto-greków, których ostatnimi reprezen-

tantami byli Arkady j czy cy, później Achaj czyków,
którzy na' nich napierali, kończy zaś cywilizacyę

idlo z Knossos. Muz. Kreta.

tą najazd barbarzyńskich Dorów, -za panowania
których, już w czusach historycznych, pozostała

wielkich pałaców? Co to był Labirynt? Jaki kształt wiel-

kiego pałacu w Knossos? Jakie są jego dzieła sztuki?
Jaki ustrój państwa Minosa, i jaki stopień jego cywili-

GRECYA ARCHAICZNA.

tylko resztka mieszkańców dawnych wyspy, mó-

wiących niezrozumiałym językiem (Eteokretów).

§ 12. RELIGIA EGEJSKA.

Już W wielkim pałacu w Knossos natrafiono
na ślad świątyni, a właściwie kaplicy pałacow^ej.

Kształty jej dokładnie są przedstawione na jed-
nym z malowideł. Składa się ona z trzech cel,

każda oznaczona inną barwą (czerwoną, błękitną

44. Wnętrze sanktuaryum. Malowidło. Kreta.

i żółtą). Model tejże świątyni ze złota znaleziono

także w Mikenach. Z tego, że świątynia stano-
wiła część pałacu, można się domyślać, że kró-

lowie Knossos byli zarazem i kapłanami — czyli
pełnili równocześnie funkcye państwowe i reli-

gijne. Ale bóstwa w tej świątyni niema żadnego,

zacyi? Odkąd datuje się upadek cywilizacyi minojskiejt

Jaka zmiana mieszkańców na Krecie? Jaki stosunek cy-
wilizacyi młnojskiej do mikeiiskiej? Jakie są fale wędró-

GRECYA ARCHAICZNA.

a raczej jest nim prosty słup kamiejiny, takis am,

jak na bramie lwiej w Mikenacli. Pierwotny kult
ten Kreteńczyków jest podobny do kulku se-

mickiego — kamieni czyli betylów (prw. t. I str.
161). Taki sam betyl czyli kamień musiał stano-

wić podstawę stołu ofiarnego z kamienia, jakiegp
szczątki znalezio-

no niedawno wraz
zTnapisem w jas-

kini dyktejskiej
(niedaleko w s i

Psychro). Jaski-
nia ta (Diktaion

Antion), według
tradycyi, miejsca

urodzenia Zeusa,
jest też pełną

przedmiotów pa-
m łątkowych

i resztek ol)rzQ-
dowych. Na szcze-

gólną uwagę po-
śród nich zasługu-

ją toporki zbron-

zu. Podobne okazy narzędzi czy przedmiotów re^
ligijnych występują zresztą bardzo często także

i na pieczęciach oraz na innych wykopaliskach.
Jestto t. zw. labrys, topór dwusieczny, symbol póź-

niejszy Zeusa, (t. zw. Zeus Labraundus). Możliwe
jest, że od tego wyrazu pochodzi i nazwa samego

Labiryntu. Bardzo często topór ten jest przedsta-
wiony na wizerunkach pomiędzy rogami byka, jak

również rogi te same stanowią przedmiot czci,

45. Świątynia. Model ze złota, znaleziony

w Mikenach.

wek na wyspę, i kto utrzymał panowanie tutaj? Jakie są

pozostałości okresu minojskiego za czasów greckich w lu-
dach Krety? w tradycyi jej mieszkańców? Jaka była

GRECYA ARCHAICZNA.

t. zw. bucranium. O tern, że byk ów był zwie-

rzęciem, czczonym na wyspie, świadczy tradycya
o Mmotaurzu, który miał zamieszkiwać ów pałac

Labirynt. Jemu musiano składać ofiary w ludziacli
a walki byków należały do igrzysk religijnych'

46. Stół ofiarny wraz z betylem (kamieniem), znale;^iony w grocie
dyktejskiej na wyspie Krecie. Rekonstrukcya Evans'a.

Rysunki na pieczęciach przedstawiają owego byka

w kształcie potwora o ciele ludzkim i głowie zwie-
rzęcej. Obok jednak tego kultu pierwotnego zwie-

rząt spotyka się także posągi bogów o kształtach
ludzkich, jak ów słynny posążek bogini wężów,

GRECYA ARCHAICZNA.

który przedstawia postać niewieścią w stroju minoj-

skim w tyarze wysokiej na głowie koloru purpu-
rowego, w około której, jak i w około pasa tu-

47. Labrys. Pieczęć z gliny. Knossos.

dzież rąk wi"ą się węże. To bóstwo jest praw-
dopodobnie boginią natury, (rodzaj mało-azya-

tyckiej Magna Mater), czczoną także później

48. Labrys. Głowa byka z to- 49. Minotaurus. Gemma z Knosos.
porem dwusiecznym między

rogami. Z Knossos.

W Grecyi pod nazwą Artemidy dyktejskiej, Bri-
tamartis (= słodkiej dziewczyny), Apliaei na

Eginie, także Ariady (= najświętszej) — rodzaj

€0

GRECYA ARCHAICZNA.

Afrodyty. Bóg zaś Zeus, zrodzony według podania
z Rei, był jej towarzyszem, jak w Azy i bóg Attis

(prw. t. I, str. 259). W micie o Kronosie — ojcu

Zeusa, pocliłaniają-

cym dzieci swe —

kamienie, przeclio-

wała się też cząstka

tradycyi kultu bety-

]a czyli kamienia.

Także rysunki n a

wazaclikreteńskich,

jak i mikeńskicli,

przedstawiają ]iam

obrzędy religijne na

: cześć bóstwa natury.

§ 13. PISMO KEE-
TBŃSKIE.

Do całości obrazu

cywilizacyi z okresu

przedlielle ii s k i e g o

brakowało dotych-

. czas śladów pisma

stafuetkazKnosfos.albo lunycli zuaków

Profil. porozumiewania się.

I tę lukę właśnie uzupełniły poszukiwania Evan-

sa. Odkrył on już w r. 1893 szereg znaków na

51. Bogini z wężami
z Knossos. Tył.

52. Korowód męzki i kobiecy. Pośrodku grajek z cytrą w ręku.
Tańczący trzymają w rękach gałązki. Z wazy starożytnej attyckiej.

GRECYA ARCHAICZNA.

pieczęciach, pochodzących przeważnie z Krety,

a przedstawiających imiy rodzaj pisma, aniżeli
hieroglify egipsJiie i wszelkie

inne znane systemy pisma
dotychczasowe. Wykopaliska

późniejsze na Krecie nie tyl-
ko stwierdziły istnienie tego

pisma wczesnego o charakte-
rze obrazowym (rys. 54), ale

wykryły obok niego także pi-
smo linijne, które występuje

pod koniec okresu wielkiego
pałaców (rys. 58). Ułamki

tego pisma znaleziono i w Mi-
kenach, oraz w wykopalis-

kach Troi, ale znajdowane na
rączkach waz lub na krążkach

od wrzeciona (rys. 56, 57)
pismo to wcale nie zwracało

na siebie uwagi. Dopiero na
Krecie wystąpiło ono w całym

bogactwie swoich form oraz
rozmaitości kolejnych faz

swego rozwoju. W jednym
z magazynów pałacu w Knos-

sos Evans natrafił na całe
archiwum tego pisma, skła-

dające się z tabliczek giinia-

nych,prawdopodobnie inwen-
tarzy skarbowych. Podobne

znaki są pisane również atra-
mentem nat.zw, graffiti, czyli

tabliczkach łupkowych i na
wazach, a możliwe jest, są- ;

dząc po pieczęciach, że uży- ,'
wano do pisania także i perga-

minu. Pismo to dotąd nie jest odczytane. Z jednej
strony przedstania ono podobieństwo do systemu

GRECYA ARCHAICZNA.

pism azjatyckich (chetyckiego), których ziiajoiność
nie musiała być obcą Kreteńczykom, (wyrazem tego

jest wspaniała tarcza, rodzaj krążka z gliny, o na-

^ m f^f w ;

5ł. Pismo obrazowe z Knossos.

pisie dwustronnym, znaleziona niedawno w Phaes-

tos, będące jednak obcego pochodzenia); z drugiej

Ni/

55. Pismo linijne z Knossos.

57. Pismo z Mikeuj
(na rączce naczynia).

znów — znaki tego pisma są pokrewne alfabetowi

fenickiemu, którego początek jest znacznie póź-

56. Próby pisma z Troi. (Na krążkach wrzeciona).

niejszy. Evans nawet przypuszcza, że ten ostatni

rozwinął się właśnie na tle kreckiego, czego trą-
dy cyę w części przechowali Grecy, przypisując wy-

GRECYA ARCHAICZNA. 53

ualazek swego pisma Muzom na rozkaz Zeusa, któ-

re to pismo Fenicyanie tylko udoskonalili i rozpo-

58. Tabliczka gliniana (wielkości 25 cm.Xl2 cm.) z Knossos.

wszechnili po świecie. Jako na pośredników w prze-

niesieniu tego pisma na grunt azjatycki w czasach

forma świątyń na Krecie? Jaki rodzaj kultu? Co to jest
Labrys, i skąd wywodzi się nazwa Labirynt? Jakie by-

g4 GRECYA ARCHAICZNA.

panowania Krety niektórzy uczeni wskazują na

lud Purusati albo Pulusati, czyli Filistynów, którzy
byli kolonią krecką, jak tego dowodzą świeże

wykopaliska w Gezer — miecze i wazy kreteńskie
późnego stylu — oraz kult bóstwa minojskiego

w Gazie w czasach jeszcze klasycznych.

69. Dysk z Phaestos. Pismo obr, żowe Evans.

§ 14. OBSZAR CYWJLIZACYI EGEJSKIEJ I ZWIĄZEK

JEJ Z CYWlLIZACYx\ ZACHODU.

Podobne wykopaliska, co na Krecie, spoty-

kają się i na innych wyspach m. Egejskiego, (jak

ło zwierzę czczone? Jaki ogólny charakter kultu? Jaka
postać bogini, i pod jakimi nazwami przechowała się ona

później w Grecyi? Jaki charakter pierwotny miał kult
Zeusa, i co go wyobraża? Czego było brak cywil izacyi

mikeńskiej? Kto odkrył prerwszy pismo kreteńskie? Ja-
kie są iego rodzaje? Jaki charakter hieroglifów kreteń-

skich? Co to jest pismo linijne? Gdzie znaleziono archi-
wum na Krecie? Jaki był materyał piśmienny? Jaki sto-

GRECYA ARCHAICZNA. 65

W Phylakopi na w. Melos), co pozwala rozszerzyć

zakres tej cywilizacji na cały obszar wysp egejskich.
Stąd zwykła jej nazwa, obok cywilizacyi minojskiej,

jest także cywilizacya egejska albo krecko-egejska.
Grecya lądowa długo zostawała pod jej wpływem,

a cywilizacya mikeńska może uchodzić za rodzaj
jej miejscowy — clioć późniejszy i pod wielu wzglę-

dami niezależny. Tak, zaników obronnych w ro-
dzaju mikeńskiego lub tirynskiego niema śladu na

Krecie. Ale cywilizacya ta sięgała swym wpły-
wem jeszcze dalej na zachód — w kierunku pół-

nocnym aż po llliryę i Wenecyę, na południu
w Italii od Tarentu aż po Neapol, nie mówiąc

już o wyspie Sycylii, na którą trądy cya wskazywa-
ła, jako na miejsce śmierci Minosa i prac Dedala.

Włączywszy w tę sferę jeszcze półwysep pire-
nejski, otrzymamy dla całego obszaru m. Śród-

ziemnego jednolity obraz kultury, którą cechuje,
jako główny kruszec, bronz, a której początki

datują się już od III-go tysiącołecia. Za punkt
wyjścia tej cywilizacyi uważa się Egipt. Stam-

tądto padły pierwsze nasiona tej cywilizacyi, rzucone
na Kretę, która jednak rozwinęła je w sposób cał-

kiem samodzielny i poniekąd wysoce wyrafino-
wany. Dalej na zachodzie nie spotykamy już

więl^szych ognisk tej kultury. Natomiast na wiele
tysięcy lat przedtem w okresie starożytnym kamie-

nia Zachód, to znaczy B'rancya, Belgia, północna
Hiszpania, przedstawiają wysoki stopień kultury,

Jestto okres t. zw. cywilizacyi magdaleńskiej,
w którym wysokiego stopnia rozwoju dosięgły

wyroby z kości, czyto jako narzędzia, czyto jako

sunek pisma kreteńskiego do azyatyckich? Jakie jest
domniemanie o pochodzeniu alfabetu fenickiego? Kto

przeniósł pismo kreteńskie na grunt Palestyny i Syryi?
Jaki był zakres cywilizacyi kreteńskiej na morzu Egej-

skim? Jak daleko sięgał jej wpływ na zachód i na pół-

Tom II. 5

GRECYA ARCHAICZNA.

ozdoby (np. breloki z zębów zwierzęcych i t. p.).

Ośrodek tej cywilizacyi leżał około gór Pirenej-
skich, choć sięgała ona wpływem swvm daleko na

północ. Najwięcej śladów tej kultury" przechowało
się w jaskiniach, stąd nazywa się, choć niesłusznie

czasami cywilizacyę tę okresem człowieka jaskinio-
wego. Rysunki zwłaszcza zwierząt z tego okresu

czasu na ścianach jaskiń pod względem dokładności
nie ustępują w niczem prawie współczesnym. Ludy

Europy tego okresu, t. zw. Magdaleńczyków. nie-

Biżony. Alalowidło w grocie Marsoules.

którzy (de Morgan) spokrewniają z ową niezwykłe

utalentowaną rasą śródziemnomorską białą z o-
kresu cywilizacyi egejskiej, aczkolwiek jeden

1 drugi okres jest oddzielony od siebie wie-
loma tysiącami lat. W Europie po okresie ma-

gdaleńskim, zwanym także kamienia starszego
(archeolitycznym), następuje okres mezolityczny

noc? Gdzie początek tej cywilizacyi? Jaki był jej wpływ

na Europę środkową? Jaka jest najstarsza cywilizaeya
europejska? Jakiemu okresowi ona odpowiada? Jakie są

GRECYA ARCHAICZNA.

Z charakterystycznymi usypiskami resztek ku-

chennych (kioekkenmoeddings), który stanowi
przejście od narzędzi z kości i kamienia łupanego

do okresu kamienia gładzonego, czyli t. zw. okresu
neolitycznego. Ten neolit pozostał się nawet

dziś jeszcze dla wielu ludów typem cywilizacyi
nam współczesnym, a cała Europa przeszła od niego

bezpośrednio do typu cywilizacyi nowoczesnej.

Prawie współcześnie z tą kulturą kamienia poja-
wiły się pierwsze kruszce, jak miedź, później

eu_==-®

61. Rysunki na skałach w Val Fontanalba.

bronz, zawsze złoto, ale nierównomiernie co do
czasu: w środkowej Europie już w połowie III-go

tysiącolecia, podczas gdy na północy w Skandy-
nawii dopiero na 18 wieków przed Chr. Lecz ka-

mień gładzony towarzyszy zawsze kruszcom, jeszcze
nawet w okresie późniejszym, t. zw. żelaza (od r.

900 przed Chr.), i zachodzi daleko wgłąb czasów

narzędzia! jaka ludność? Co to jest eneolit, i jak długo on
trwa w Europie? Jaki Bposób życia, kultura rolna i język jej

mieszkańców? Gdzie ośrodek tej cywilizacyi, i jakie jest

gg GRECYA ARCHAICZNA.

historycznych (np, strzały kamienne, masami znaj-
dowane na polu bitwy pod Maratonem). Niektórzy

dlatego okres ten mieszany kamienia i kruszców
w przeciwieństwie do czystego kamienia gładzo-

nego zowią eneolitycznym. O ludach Europy ów-
czesnych, które nie mają jeszcze żadnych nazw,

ani żadnej históryi, tyle da siQ powiedzieć, iż
znały chów bydła i uprawę roli, kulturę płodów

oraz roślin tkackich, i że wiedli żywot częścią ko-
czowniczy, częścią osiadły. Na ścianach skalnych

w północnych Włoszech (Val Fontanalba) spoty-
kają się rysunki, przedstawiające topory czy też

puginały z bronzu, uprawę ziemi pługiem pier-
wotnym (sochą), zaprzężonym w parę wołów,

i chorowód tańczących może o charakterze reli-
gijnym. Ta kultura środkowej Europy zostawała

pod wpływem cywilizacyi śródziemnomorskiej, któ-
rej okruchy dostawały się nawet i na północ za

pośrednictwem handlu bursztynem. Ten ostatni
bowiem w stanie przyrodzonym właściwy tylko

wybrzeżom Bałtyku był znajdowany i w wykopa-
liskach Schliemanna, w zamku mikeńskim i w gro-

bowcach kopulastych, musiał więc dostać się tutaj
tylko drogą handlu z północą. Ale bursztyn na

północy przyciągał bronz i złoto z południa. Ogni-
skiem tej cywilizacyi, choć stosunkowo późnym, była

osada nad Dunajem, odkryta niedawno w miejsco-

wości Hallstatt, stąd niektórzy i okres ten cały
zowią hallsztackim. I tu, jak w poprzednim okre-

sie mezolitycznem nasypy kuchenne, tak teraz
w neolitycznym zjawiają się kamienie, regularnie

układane" (dolmeny), na zachodzie, osady nawodne
(palafity), jak w Szwaj caryi, ale te sposoby życia

występują raczej, jako cechy drugorzędne miej-

lej miano? Jaki związek krajów nadczarnomorskich z ey-
wilłzacya egejską? Jaki typ ceramiki środkowo-europej-

skiej? Odkąd pojawia się ona w kotlinie egejskiej? Jaki

GRECYA ARCHAICZNA. 69

scowe i zależne od potrzeb chwili i kultu (grze-
banie lub palenie zmarłych), aniżeli jako fazy

cywilizacyi. Jeszcze mniej powodów jest odnosić
je do jednego określonego ludu. Z całego szeregu

bowiem przedmiotów, znajdowanych w tych wykopa-
liskach, jak i z nazw ich u ludów europejskich dzisiej-

szych, okazuje się, że ludność Europy już w okresie
neolitycznym była ta sama, co i dzisiaj, i że wszę-

dzie wiodła sposób życia prawie jednakowy. Języki
jej były indo-europejskie. Przeważna też część nazw

na oznaczenie czy to zwierząt domowych, czy też
zajęć pierwotnych, (jak mielenie, tkanie, kucie

i t. p.), jest do dziś dnia wszystkim ludom europejskim
wspólną, atak samo istniało niegdyś głębokie pokre-

wieństwo religijne między nimi (zwierzęta czczone,
jak koń, łabędź, także narzędzia, jak topór). Pomimo

okruchów cywilizacyi obcej śródziemnomorskiej,
jakie otrzymywali, wiele stron życia musieli miesz-

kańcy środkowej Europy rozwinąć samodzielnie, tak
np. sierp bronzowy (u Lignrów, Illirów i Traków)

zdaje się być ich własnym wynalazkiem. Trako-
wie też, według mniemania Greków późniejszych,

pierwsi wprowadzili uprawę płodów do Grecyi
(Dionysos, bóg tracki). Najwcześniej też zetknęła

się z cywilizacyą egejską wschodnia połowa Eu-
ropy. Tutaj, w dorzeczu Dniepru i Dniestru, już

bardzo wcześno,bowII-imtysiącoleciu(ażpor. 1200),
wytworzyło się ognisko wysokiej cywilizacyi eneoli-

tycznej, która pozostawała w styczności z cywiliza-
cyą egejską. Świadectwem tego jest bogata cera-

mika malowana (naczynia brunatne z ornamentyką
czarną lub żółtą także o kształtach zwierzęcych,

całkiem analogiczne do form ceramiki egejskiej).
Na zachodzie w Niemczech aż po Skandynawię

jej wpływ na początkową ceramikę grecką? Skąd wy-

chodzą pierwsze wiadomości gieograficzne Greków i ja-
ki one obszar obejmują? Kto jest ojcem gieografli grec-

70 GRECYA ARCHAICZNA.

tych wyrobów glinianych malowanych brak. Na-
tomiast, jako ornament, zawsze występuje linia

(sznury lub paski). Ta ornamentyka o liniach
gieometrycznych (spirali, zygzaków, trójkątów)

jest niekoniecznie pochodzenia li tylko środko-
wo-europejskiego. Znajdujemy ją bowiem także

i nad morzem Egejskiem, gdzie zarówno w ozdo-
bach narzędzi pracy lub oręża, jak i na wazach,

wypiera ona z czasem bogaty ornament roślinny
waz pierwotnych mikeńskich, zanim sama nie

osiągnie wysokiego stopnia doskonałości (na wa-
zach attyckich, t. zw. dipylonowych).

§ 15. ZAKRES ŚWIATA GRECKIEGO W OKRESIE

HOMERYCKIM.

Ten obszar zachodu nie był wcale znany
Grekom przynajmniej do okresu ich kolonizacyi

(do VIlI-go wieku). W pieśniach homeryckich
wszystko, co leży po za Grecyą, ma charakter

nawpół mityczny, nawpół bajeczny, i nie wiedzieć,
czy nazwy tego świata odpowiadają istotnym da-

nym gieograficznym, czy też zostały później przez
Greków rozciągnięte na odkryte świeżo kraje.

Nawet m. Egejskie nazywa się u Homera poprostu
morzem. Całość świata Grecy pierwotni przedsta-

wiali sobie, zapewne według linii horyzontu, w po-
staci płaszczyzny okrągłej, której krańce opływa

strumień oceanu. Najlepiej z krajów był znany
Grekom sąsiedni Egipt i Libya, chociaż wiedzia-

no również o czarnoskórych Etyopach, a w głębi
Afryki umieszczano karłów czyli Pigmejów. Na

wschód wiadomości ich nie sięgały dalej poza
Frygo w. Ani o Istrze (Dunaju), ani o Dnieprze

kiej? Jaka wartość danych gieograficznych u Homera?

Kiedy i na Jakim podłożu rozpoczyna się cywilizacya
grecka?

GRECYA ARCHAICZNA. 71

(Borysthenes) na północy niema żadnej wzmianki

w Iliadzie, a największą rzeką był,^ według Ho-
mera, Alfeios. Brzegi zacłiodnie m. Śródziemnego

znane są z Odyssei, która zawiera z pewnością
eclia dalekicli wypraw żeglarskicłi. Ale wiado-

mości o mieszkańcacli tych krain są całkiem bajecz-
ne, czy w postaci nazwy mi eszkańcó w j askiń — Cyklo-

pów, czy w postaci ludu Lotofagów — żywiących
się owocem lotusu. Ani wyspy stróża wiatru Eola,

ani siedziby Cyrce (w. Aea) nie da się oznaczyć
wcale na mapie. Najprawdopodobniej szą jest

wzmianka o Sycylii pod nazwą w, Trinakii, na
którą zresztą wskazuje sąsiedztwo ze Scyllą i Cha-

rybdą — epitetem, może późniejszym cieśniny mes-

syńskiej. Obce są natomiast poematom Homera,
chociaż znane dobrze z późniejszych legend greckich

krańce zachodu — Atlas, ogrody Hesperid, słupy
Herkulesa (z podań o Herkulesie), jak i wschodu —

kraj Kolchidy i rz. Phasis (z wyprawy Argonautów
po złote runo), Nie wiadomo też, kto są owi Cym-

mrowie, których umieszczał Homer na północy,
czyli w krainie mgły wiecznej i chmur, aczkolwiek

nazwy Cymmrów, jak i późniejsze ludów zachodu —
Traków, Illirów i Lygów — są zupełnie historyczne.

Widzimy zatem, że Grecy, występując na widownię
dziejową, zarówno nie obejmowali swym wzrokiem

krajów właściwego zachodu, jak i obcy i niedostępny
im był nawet cały obszar cywilizacyi ówczesnej

wschodniej. Pojawiają się zatem w dziejach nie
jako twórcy nowej cywilizacyi — za jakich do nie-

dawna prawie od początku swej historyi uchodzi-
li — lecz jako barbarzyńcy, którzy na gruzach ty-

siącoletniej cywilizacyi egejskiej albo morza śród-
ziemnego kontynuowali przez nią rozpoczęte dzieło

cywilizacyi Zachodu.

BIBLIOGRAFIA.

B. M e y e r; Geschichte des Altertums. II wyd. T, I,
cz. II. 1909.

— Forschungen zur alten Geschichte. T. I. Zur dl-

łeren griechischen Geschichte. 1892.

Kretschmer Paul: Einleifung in die Ge-
schichte der griechischen Sprache. 1896.

Schuchhardt Carl: Schliemanns Ausgrabun-

gen in Troja, Tiryns, Mykend, Orchomenos, Ithaki im
Lichte der heutigen Wissenschaft. 1890.

Wilamowltz-Moellendorff Ulrich: Euri-

pides Herakles. T. 2, wyd. II. 1895.

Holm-Deecko-Soltaii: Kultur geschichte des
hlassischen Alterthums. 1897.

Baumgarten — Pola n d — W a g n e r: Die helle-

nische Kultur. 1905.

A. E V a n s: Crete (Archaeology. History)^ art.
w Enc. Brit. 11-e wyd. 1911 r.

— Scripta minoa. Tlie written documents of Minoan

Crete with special reference to the archires of Knossos. T. I.
Tlie hieroglipMc and primitiue linear classes. 1909.

D. G. Hogarth: Aegean religion. Hastings Enc.

of rei. and ethics. 1908.

J. B. Stoughton Holborn: Aegean architecture.

Tamże.

A. J. E V a n s: Die europdische V erhreitung primi-
łiver Schriftmalerei und ihre Bedeutung filr den JJrsprung

der Schreibschrift. (Die Antropologie und die Klassłker
tłum. J. Hoops. 1910).

A. Lang: Homer und die Antropologie. (TamżeV

G. G. A. Murray: Die friihzeitigć griechische Epik

(Tamże).

E. H. B u n b u r y: A history of ancient geography,
T. I. 1879.

M. Collignon: L' Archeologie grecąue. 1907.

Perrot et Chipie z: Histoire de l'art dans
l'antiquite. T. VI. La Grece primitire, Vart mycenien. 1893.

GRECYA ARCHAICZNA. 73

Iliada: Przekład Fr. Dmochowskiego 3 t.

1805. To samo przekład P. Popiela. To samo przekład
Mleczki. 1894.

O d y s s e j a: Przekład L. Siemieńskiego. 1873.

J. de Morgan: Les premieres civilisafions. Etnde

snr la prehistoire JHsqu'a la fin de V empire macedonien. 1909.

M. Muc h: Die Kupferzeit in Europa und ihr Ver-
hdltniss zur Kultur der Indogermanen. 1893.

Sophus Mtiller: Urgeschichte von Europa. Grund-

ziige einer prdhistorischen Archaeologie, tłum. liriczek. 1905.

I. D e c h e 1 6 1 1 e: Manuel d' archeologie prehistoriąue.
T. II cz. I. Age du bronze. 1910.

O. Schrader: 8prachvergleicliung und Urgeschich-

te. Linguistisch historische Beiirage zur Erforschung des
indogermanischen Altertiims. III wyd. 1907.

A. Szelągowski: Zlewisno bałtyckie a cywilizacya

śródziemnomorska. (Wschód i Zachód. Zagadnienia z dzie-
jów cywilizacyi. 1912).

K. H a d a c z e k: Osada przemysłoica w Koszyłow-

cach z epoki eneolitu. Studya do początków cjwilizacył
w południowo-wschodniej Europie. (Spr. Ak. Urn. w Kra-

kowie list. 1912).

GRECYA BOHATERSKA.

§ 1. OKRES GRBCYI BOHATERSKI.

Chociaż Grecy historyczni byli spadkobier-

cami tej cywilizacyi egejskiej, oddziela jedną
od drugiej (czyli właściwie greckiej) okres

przedhistoryczny do początku VIII-go, wieku
przed Chr,, z którego nie posiadamy żadnych

świadectw ani pomników. Jedyne źródło naszych
wiadomości o tych czasach jest poezya epicka^

na wpół religijna, na wpół bohaterska. Jakoż
i ten okres czasu zowie się bohaterskim. W cią-

gu niego zaszły duże zmiany w Grecyi. Grecy
sami nazywali je wędrówką Dorów na Pelopon-

nez. Z Tessalii, wpadłszy do środkowej Grecyi^
zajęły te plemiona nakrótko niewielki kraik, na-

zywany później Dorydą; stamtąd wtargnęli do
Peloponnezu i zajęli przypadający im dział po

Heraklesie: Argolidę, Lakonię i Messenię. Za wy-
jątkiem Arkadyjczyków, którzy w środku pół-

wyspu otoczeni górami ocaleli, cała ludność pod-
padła panowaniu Dorów. Reszta Achajczyków

cofnęła się na północ półwyspu do górzystej
Achai. Pod naciskiem tych plemion z północy

część Greków miała wywędrować z ojczyzny
i do Azyi Mniejszej. Zmiany przez ten czas

musiały zachodzić w Grecyi głębokie, i to nie
tylko polityczne, ale nawet religijne. I tak

Jakie jest przejście między okresem mikeuskini a hi-

storycznym? Co to jest okres bohaterski? Jakie są źródła
wiadomości o niem? Czemu Grecy przypisywali zmianę

życia? Jakie różnice zachodzą pomiędzy okresem mikeń-

GRECYA BOHATERSKA.

W okresie mikeńskim zmarłych grzebano, pod-
czas gdy w późniejszej Grecyi, nawet w eposie

Homera, zwyczaj grzebania zastąpiono przez pa-
lenie ciał na stosie, cłiociaż zwyczaj grzebania

utrzymywał się obok niego i później w czasach,
historycznych. Pod względem jednak rozwoju

IgTg^iMjIMlMlLMlMMiMl^Mll^^

62. Sceny pogrzebowe. Składanie do grobu. Biały lekythos ateński.

Muz. w Atenach.

cywilizacyi okresem bohaterskim można nazwać
cały okres wytwarzanie się cywilizacyi Greków

aż do wystąpienia ich pierwszego na wielką wi-
downię świata czyli do początku wojen perskich.

I my też w tem obszerniejszym znaczeniu ter-
minu Grecyi bohaterskiej używamy.

§ 2. RELIGIA GRECKA.

W religii Greków występują na jaw wszy-

stkie właściwości rasy aryjskiej, spokrewnionej
z innymi ludami późniejszymi środkowej Europy,

GRECYA BOHATERSKA.

chociaż religia grecka wykształciła się już pod

wpływem religii innych ludów sąsiednich, zwłasz-
cza Azyi Mniejszej, zapożyczając stamtąd różne

pierwiastki. Doszła też z czasem do wysokiego
stopnia rozwoju, naprzód pod wpływem twór-

czości poetów, później prac uczonych (filozofów).
I tak, Heziod już na przełomie w. VIII i VII,

napisał teogonię czyli uczoną religię grecką.
W późniejszych zaś czasach szkoły filozoficzDe

^J^ifM^ f CEnJsisri^'^^ ]faJ!Wjmj x igji^

63. Sceny pogrzebowe. Ofiary duchom. Biały lekythos ateński.

nadały religii greckiej piętno wysoce szlachetne
i uduchowione tak, że stanęła ona na wyżynie

pojęć moralnych i religijnych późniejszej nauki
chrześciańskiej (Solon i Platon). Zasadnicze jed-

nak jej pierwiastki nigdy nie uległy zmianie
i weszły w podstawę nie tylko całego życia

Grecyi, ale i późniejszej cywilizacyi Zachodu.
Religia grecka polega na czci przodków, zarówno

skini a historycznym? Jakie są właściwości religii grec-

kiej? Jaki jest kierunek jej rozwoju? Co to jest kult
przodków, hestia? Co to są łierosi eponimiczni? Jak

tworzyli Grecy swoich bohaterów? Jaki jest charakter

GRECYA BOHATERSKA.

żywych, jak i umarłych. Węzeł między jednymi

a drugimi stanowi rodzinę, — a wyrazem tej czci
jest ognislio domowe. To ognisli:o (hestia), z począ-

tku literalnie rozumiane, później zostało usymboli-
zowane w postaci osobnego bóstwa, ale bóstwo to

nigdy nie doszło w Grecyi do tego znaczenia, co
w Rzymie, gdzie miało swoją świątynię (Westy)

i było bóstwem dla całego państwa, Zato cześć

64. Uczta pogrzebowa. Muz. w Atenach.

umarłych była niezmiernie rozwinięta. Grzebana

ich pierwotnie zapewne w ogrodzeniu domowem
tuż przy ognisku rodzinnem, później na osobno

poświęconych ku temu miejscach, oznaczonych
nagroł)kami z kamienia. Obowiązek nakazywał

bogów właściwych? Co oznaczał bóg Zeus? Jak powsta-

wali inni bogowie? Kto to był bóg ApoUon, i jakie są

GRECYA BOHATERSKA.

składać im ofiary. Nieodzowną częścią uroczys-
tości pogrzebowej była uczta, w której według

mniemania starożytnycli brały udział dusze zmar-
łycli. Wyższym stopniem tego kultu przodków

był bardzo rozpowszeclmiony zwłaszcza później
kult lierosów albo bohaterów. Ten bohater był

^. Zeus Piorunowładca. Posążek bronzowy. Wykopalisko z Olimpii.

to założyciel rodu, miasta albo związku plemien-

nego, i od niego ród, plemię, i państwo zdo^^j-
-czaj wywodziły swoją nazwę (heros eponymos).

Czasem jednak sztucznie dorabiano sobie według
nazwy rodu, miasta czy plemienia imię bohatera.

Eażde miasto, każda wieś i każdy ród miał swój

GRECYA BOHATERSKA. 79

ołtarz, iia którym składano ofiary boliaterowi.
Ołtarz ten wznosił się zazwyczaj na pierwszo-

rzędnym miejscu, np. pośrodku rynku albo, jak
ołtarz Pelopsa w Olimpii, pośród gaju świętego.

Na cześć herosa odbywały się igrzyska (agones),
które później są przeważnie związane z kultem

prawdziwych bogów. Ci herosi byli to jeszcze
pół bogowie i pół ludzie. Przypisywano im za-

zwyczaj czyny całych pokoleń: wielkie prace cy-
wilizacyjne, jak Heraklesowi, lub zasługi poli-

tyczne, np. zjednoczenie państwa, jak Tezeuszowi.
Bóstwa właściwe u Greków są to siły natury,

66. Zeus Ithomatas. Wediug tetradrachmy messeńskiej IV i III w.

chociaż i one pierwotnie były zapewne także
martwe przedmioty natury, jak kamienie (Apollon

Agyieus), drzewa (dąb Zeusa w Dodonie) i zwierzę-
ta (np. konie Posejdona). Ale Grecy oblekli ich

2 czasem w ciało ludzkie i umieścili ponad ziemią.
Aryjski bóg nieba albo blasku jestto Zeus, któ-

remu dawano za mieszkanie Olimp, Był to bóg
gromu i burzy. Z właściwości przyrodzonych te-

g,-o bóstwa powstawali inni bogowie, którzy byli
upostaciowaniem tylko niektórych jego przymio-

tów. I tak wyrazem słońca był bóg Apollon, któ-

jego przymioty? Jak powstał bóg Asklepios? Co to są
Muzy? Jaki jest dar ApoUona? Które są bóstwa ziem-

80 GRECYA BOHATERSKA.

ry na wozie zaprzężonym w cztery konie objeżdżał

w ciągu dnia sklepienie niebieskie, chociaż pier-
wotnie był on prawdopodobnie tylko bogiem zagród

(apella), bydła i pasterzy. I on był bogiem jasnym,
bogiem nieba i blasku, na co wskazują jego epitety,

jak: Foebus (foibos) — promienisty, argyrotoxos —
srebrnołuki, albo lykios — świetlisty. Jego darowi

niebieskiemu przypisywano właściwości nie tylko

67. Zeus gromo- 68. Apollon Agyieus. 69. Apollon amyklej-

władca z wazy ma- Moneta srebrna am- ski. Moneta spartań-
llowanej. brakijska. Vi :'i ska. .

dobroczynne, ale i złowrogie; (zabija swoimi pro-

mieniami, spuszcza pomór i t. p.). Do niego więc
w razie klęski uciekano się o łaskę i o pomoc.

Dlatego Apollon był bogiem-lekarzem. Ten jego
przymiot oddzielił się później od niego i stwo-

rzył innego boga — Asklepiosa, któremu wznoszono
osobne świątynie, jak w Epidaurze. Z czasem,

do pojmowania materyalnego bóstwa przyłączyło
się pojmowanie jego bardziej ducliowe," Apollo —

słońce stał się wtedy bogiem Muz. Te boginki,
pierwotnie nimfy wodne i leśne, przedstawiały

sobą symbole sztuk i nauk. W przymiotach też
boga Apollina odkrywamy dużo pierwiastków boga

ne (chtoniczne)? Jakie są przymioty bóstw żeńskich?

Jak powstały i jak się rozmnożyły? Jakie są symbol es

GRECYA BOHATERSKA.

wscliodnieg-0 — Szainasza, głównie zaś Attysa.
Stamtąd też. bo z Azy i Mniejszej, przewędrował

10. Kamień wotywny na cześć Asklepiosa i Hygiei. Muz. w Atenach.

łiult Apollina naprzód na wyspę Delos, później
zaś na wybrzeże Grecyi od wschodu, gdzie się

(

71. Posejdon istmijski Lysippa. 72, Hera. Moneta arg-iwijska.
Moneta Demetriosa Poliorketesa.

osiedlił głównie w Delfach. Był on tutaj bogiem
wyroczni. Dla przepowiadania przyszłości Apollon

Tom II. 6

82'

GRECYA BOHATERSKA.

uciekał sit: do pomocy kapłanek (delficka Pytya).

Takim samym zresztą, jak ci dwaj (Zeus i Apol-
lon), bogiem światła, był i Posejdon, brat Zeusa,

któremu później

dano morze, jako
żywioł podwład-

ny, Zeusowi zo-
stawiając ziemiQ.

Trzeci zaś z bra-
ci Hades władał

państwem pod-
ziemnem, mając

za małżonkt^ Per-
selonę. Ta bog-ini,

jak i inne bóstwa
żeńskie, powsta-

ła z rozwinięcia
przymiotów bo-

gini ziemi i wszel-
i c łi płodów

( grecka Demeter,
małoazyjska Ky-

bella, Ammas lub
Ma). Także i bó-

stwa żeńskie były
boginiami świa-

tła (księżyca). ł)o
nicli należy Diana

(Hera), małżonka
Muz. LjoiTskic. Zeusa, i bogini

miłości. Afrodyta,
której kułt przedstawia wielkie podobieństwo do

Icultu semickiej Astarty i najpierw miał siedzibę na
Cyprze (Cypryjotka). Jak Afrodyta jest bogini:!

Afrodyta z gołębiem

bóstw? Kto dał kształty ludzkie bogom? Jak powstały

genealogie bogów? Czyim dziełem jest mitologia grecka*

GRECYA BOHATERSKA.

miłości wyuzdanej, tak Artemis i Atena są to boginie
<lziewice; ta ostatnia była przytem boginią wojny

oraz pracy domowej, także uprawy oliwy. W Ate-
nach na górze zamkowej (Akropolu) było zasa-

dzone drzewo oliwne, poświęcone Atenie, a w po-
bliżu niego źródło słone. Ateńczycy przypisywali

pocliodzenie jednego bogini Atenie, drugiego • —
Posejdonowi. Obydwa bóstwa bowiem walczyły

'/e sobą o kult w Atenach, chociaż zwycięztwo
•/ostało się przy bogini Atenie. Każde z tych bóstw

miało przytem swój symbol zwierzęcy, jak Zeus —

Spór Ateny z Posejdonem. Moneta attycka.

orła, Hera — pawia. Afrodyta — gołębia. Symbole to
dodano później, jako też bardzo późno dano każ-

<lemu z bóstw kształty ludzkie, które je wyróżniają.
Stało się to głównie dzięki wysiłkom artystów.

Jak rzeźbiarzy, a po części poetów, podczas gdy
uczeni i komentatorowie mitów układali całe gie-

nealogie bogów. I tak, Zeusowi dorobiono ojca
Kronosa (z epitetu Zeusa I\ronion), temu zaś

ostatniemu Uranosa (tegoż samego Zeusa), podo-
bnie jak za matkę llerze dano Reę (Rłiea, kre-

teńska Kibella), a tej ostatniej znów Geę (Gaea) —
boginię ziemi, identyczną z Keą. Tym sposobem

stworzono mity o początku świata i o narodzinach
Ijogów z pierwotnego chaosu.

84 GRECYA BOHATERSKA.

§3. PIERWOTNY USTRÓJ SPOŁECZNY I POLITYCZNY.

To samo ognisko doinowe czyli rodzinne,

które było pierwszym węzłem religijnym, stało
się także najstarszym węzłem społecznym i po-

litycznym. Ród albo rodzinę (patra) stanowili
nie tylko bliżsi, ale i dalsi krewni, a nawet

i czeladź domowa, żyjąca w obrębie jednego do-

mu (oikos). Podlega on władzy ojca i matki,
a członkowie jego są wszyscy równi między sobą.

Jednakowa jest praca wszystkich członków rodu,
jak i wspólna własność, należąca do rodziny.

Stąd nie wolno było z początku, ani sprzedawać,
ani zastawiać ziemi rodowej. Władza naczelnika

rodu jest przedewszystkiem władzą kapłańską:
składa on ofiary na rzecz bóstwa domowego na

ołtarzu rodzinnym. Domostwo czyli ognisko do-
mowe jest nietykalne i nieprzystępne dla obcych,

chyba w charakterze gości, ale wtedy cieszą się
oni opieką bóstwa domowego (stąd zwyczaj goś-

cinności). Te rody, stojące pod zwierzchnictwem
swych starszych (demogerontes) lub królów (ba-

sileis), składały się na ustrój pierwotny Grecyi
w czasach bohaterskich. W pewnych ważnych

wypadkach, naprzykład, w czasie wypraw wojen-
nych, władzę oddawano jednemu z naczelników

rodu (Agamemnon w czasie wyprawy trojańskiej).
Władza ta naczelna trwała czasem stale w jed-

nej rodzinie. Ale król (basileus) był tylko pierw-
szym między równymi sobie naczelnikami rodów

ożyli królami (basilcis). Zwoływał ich on do sie-
bie na naradę. Tu, w pałacu królewskim, około

Na ezem opierał się ustrój społeczny i polityczny w Gre-

cyi? Co to jest ród, rodzina? Kto pełni władzę w ro-
dzinie? Jakie są prawa i obowiązki członków rodu?

Z czego składał się pierwotnie naród grecki? Jak po-

GRECYA BOHATERSKA. 85

Ogniska domowego, króliki, czyli naczelnicy ro-
dów, starcy, ucztowali i naradzali się zarazem

nad wspólnemi sprawami. Tak opisuje nam Ho-
mer te uczty i narady w pałacu Priama, Ale

jak wytworzyła się władza królewska i rodzina,
pochodząca od ojca, tego napewno nie wiemy.

W pierwotnym charakterze króla było więcej
właściwości czarodzieja, zaklinacza, wieszcza,

który utrzymuje bezpośrednie stosunki z bóstwem
i od niego odbiera bezpośrednio rozkazy, (jak Aga-

memnon we śnie), aniżeli patryarchy i głowy
rodu. Bardzo wczesno też była nierówność mate-

ryalna, a zatem i społeczna. Arystokracya (szlach-
ta) wyróżnia się pochodzeniem swem od bohaterów

i zamożnością. Majątek jej zawiera się w ziemi,
w stadach, w złocie i w niewolnikach. Obok tej

starszyzny rodowej jest lud (demos) tak samo,
jak obok zgromadzeń starców w pałacu królew-

skim, widzimy zgromadzenia ludowe (ekkiesia) na
placu publicznym (agora). Tu, na podwyższeniu,

zasiadał król; około niego, po obydwuch stronach,
rzędami naczelnicy rodowi, a za niemi cisnął się

lud pospolity. Xa tych zgromadzeniach naczelnicy

rodowi zabierali głos, wygłaszali mowy w waż-
nych sprawach publicznych, a lud okrzykami wy-

rażał swą zgodę lub niezadowolenie z mówcy.
Równie stary i dawny, jak związek rodowy, był

i związek sąsiedzki. Pierwotnie dom (oikos) sta-
nowił zarazem i wieś (komę). Ale z czasem nie

tylko krewni, ale i sąsiedzi uważali siebie za
członków jednego obszerniejszego rodu lub bra-

ctwa (fratria). Członkowie jego mieli takie same
obowiązki i co do kultu, i co do pomsty, i co do

wstała władza królewslca? Jakie były jej czynności? Kto

nam je opisał? Co to są zgromadzenia starców? Kto to
jest lud (demos)? Jak się zowią jego zgromadzenia?

Jakie czynności są w nich ludu? Jak mieszkali i jak żyli

86 GRECYA BOHATERSKA.

majątku, jak członkowie jednego rodu. Ponad
związkiem rodowym stał związek plemienny, któ-

rego członkowie, cliociaż rozproszeni co do miej-
sca pobytu, poczuwali się do obowiązków rodo-

wycłi. To plemię, tak złożone, nazywa się filc
i ma także swój wspólny ołtarz i swego boha-

tera. U Jończyków był zwykły podział na cztery
plemiona czyli file: Galeon tó w, Hoplitów, Arga-

dów i Aigikorów. U Doryjczyków były tylko 'ó
file: Hylleis, Dymany i Pamfilowie. Członkowie

ich uważali siebie za szlachtę czyli arystokracyę
(eupatrydów). Te związki plemienne, jak i ]'odo-

we, opierały się na religii, ale obok znaczenia
religijnego, miały swe znaczenie także politycz-

ne, i członkowie ich panowali w miastach i ob-
wodach Grecyi.

§ 4. SPARTA I POCZĄTEK LACEDEMOŃCZYKÓW.

Najdłużej dawny ustrój bohaterski utrzymał

się w Sparcie. Opierał się on na starych węzłach
rodowych nielicznej garści arystokracyi (Spar-

tiatów) i na panowaniu ich nad ludnością pod-
bitą. Spartanie sami wywodzili początek swego

państwa z podboju. Ubierali go w formę wę-
drówki Dorów z Tessalii (Doryda, miejscowość

u wejścia do Termopilów) na półwysep Pelopon-
-fiezu pod wodzą potomków Heraklesa. Dlatego

wędrówka ta nazywa się niekiedy powrotem He-
raklidów (do Heraklesa miał, według podań, na-

leżeć ongi Peloponnez). Jakoż Herakles był tu
bóg (heros) Dorów. Legenda ta przypisywała

prawnukom Hyllosa, syna Heraklesa: Temenow^i.

pierwotni Grecy? Jakie były związki między rodami:'*

Co to są file? Nu jakie file dzielili się Jończycy? Doryj-
czycy? Co było wyrazem ich jedności? Co to jest

szlachta — eupatrydzi? Kto to byli Spartanie? Jakie jest

GRECYA BOHATERSKA.

Kresfontowi i Aristodemowi zaJQcie półwyspu.
Mieli się oni podzielić swą zdobyczą w ten spo-

sób, iż na Temeiiu przepadła Argolida, na Kre-
sfonta — urodzajna Messenia, Lakonia zaś do-

88 GRECVA BOHATERSKA.

stała się w ręce synów Aristodema, który umarł

w czasie wyprawy — Proklesa i Eurystlienesa.
W ten sposób tłumaczyli sobie Spartanie (lub

Laceclemończycy) rządy dwócłi królów współczesne
w Sparcie. Zwyczaj ten jednak bardzo starożyt-

ny mógł powstać także skutkiem walk między
rodami w Sparcie o ])aiiowanie. Królowie bowiem

spartańscy nie byli wspólnego pochodzenia, lecz
należeli do dwuch rodów: jeden Agiadów, drugi

Eurypontydów. Cały zaś powrót Ileraklidów jest
dość późnym wymysłem, który powstał w celu

wytłumaczenia sobie, dlaczego w Sparcie nie pa-
nował ród liomeryckiego bohatera — króla Mene-

łaosa, i skąd się wzięli Doryjczycy w południo-
wej Grecy i, skoro kraj Dory da znajduje się

w części jej środkowej.

§ 5. WYSPA KRETA I JEJ LUDNOŚĆ.

Urządzenia Spartaii żywo przypominały
ui^ządzenia innych plemion doryjskich, panują-

cych na wyspie Krecie. Grecy, jeszcze w czasach
homeryckich, liczyli tutaj około 100 miast i po-

siadali bardzo rozwinięty handel oraz żeglugę.
Obok żeglugi kupieckiej kwitło także i kor-

sarsto. Na I^^recie też spotykały się z ludami
greckimi wpływy Fenicyan przez miasto Sydon

(mit o Europie) i wpływy ludów mało-azyatyc-
kich (miejsce urodzenia Zeusa z matki Rei).

Ten rozkwit starożytny morski i handlowy wy-
spy Krety był spadkiem po cywilizacyi egejskiej.

Tradycya zachowała jej pamięć u Greków w for-

mie poddania o mitycznym królu Minosie, który

podanie o początku. Sparty? Co to jest powrót Herakii-
dów? Jak tłumaczyli sobie Spartanie dualizm władzy

królewskiej? Do kogo należała władza królewska? Jak
dawno żyli Grecy na Krecie? Jakie są podania

C.RECYA BOHATERSKA S9

rezydował w m. Knossos, i któi'ego panowanie roz-

ciągało się nad całeni m. Egejsliiem (thallasso-
li:ratia). Ściągał on daniny z Gi-eliów^ lądow^ycli

w żywycli ludziacli, młodzieńcach i dziewicacli,
litórycłi oddawał na pożarcie potworowi, Minotau-

rowi, przebywającemu w Labiryncie. Mieszliańców
Attylii wyzwolić miał od tego haniebnego łiaraczu

<lopiero heros ich świetlisty — Tezeusz. Temu
mitycznemu władcy Minosowi przypisywano tal^że

począteli prawodawstwa. Ale jalt wiemy już, ani
liról Minos, ani jego cywilizacya nie należeli wcale

do okresu greckiego, chociaż pozostała się tam
nawet w czasach historycznych dawna ludność,

mówiąca swym odrębnym językiem, t. zw.
Eteokreci, którzy się skry J i we wschodniej gó-

rzystej i bardziej niedostępnej części wyspy,
Doryjczycy nigdy nie wytworzyli silniejszego

związku państwowego na Krecie. Tworzyli oni
tylko na wyspie ludność panującą, która ode-

brała część ziemi dawnym mieszkańcom i podzie-
liła ją na źrebią (kleroi), rozlosowywane między

sobą. Część terytoryum była własnością wspólną,
przeznaczoną na cele religiine (temene), i z niej

dochód pobierał król. Jedni z dawnych właści-
cieli stali się poddanymi (mnoitami), uprawiają-

cymi ziemię na własny rachunek, drugim, którzy
widocznie dobrowolnie się poddali, zostawiono

ziemię i swobodę i traktowano ich, jako sąsiadów
(perioikoi). Ci ostatni trudnili się po miastach han-

dlem i przemysłem. Sami Grecy, jako arystokracya,
żyli na podobieństwo kolonii wojskowej; mieli

o Minosie? Jakie byJo stanowisko Krety na m. Egejskim

historyczne i mitologiczne? Jak się nazywa dawna lud-
ność I{rety? Jakie stanowisko zajmowali Grecy? Czyja

była ziemia? Jaki był jej podziaJ? Co to jest temene?
Jak się zowie klasa ludności poddanej? Jaka jest róż-

nica między mnoitami a perioikami? Jakie są urządzenia

90 GRECYA BOHATERSKA.

oni wspólny stół biesiadny (andreia) i wcześnie

oddawali swoje dzieci do szkół (agelai lub dro-
raeis), gdzie ich ćwiczono w sztuce wojennej

i zaprawiano do przyszłej roli panów i wojow-
ników. iSzczątki dawnego prawa kreteńskiego

dockowały siQ w inskrypcyi z V-go w., niedawno
(1884 r.) znalezionej w pobliżu miasta (lortyny.

Jestto najstarsze, jakie się dochowało do nas,
prawo greckie, które odnieść można do stosun-

ków panujących między VI a VII w., a nawet dniej
wstecz, tak zw. prawo gortyńskie.

§ 6. USTRÓJ SPARTY I LIKURG.

Ustrój 8party tak samo opierał się na jia-

nowaniu garści Spartan nad ludnością podbitą —
helotów (heilotes). Część zaś ludności, dobrowol-

nie przyłączona, zwała się perioikami. Nie mieli
oni żadnych praw politycznych, lecz byli wolni

osobiście i mogli się zajmować handlem lub
przemysłem. I tutaj była własność publiczim

(temenos) i źrebią (kleroi), uprawiane przez he-
lotów na korzyść swych panów, Spartan. Sami

.Spartanie tw^oi-zyli, jakby obóz wojskowy, i miesz-
kali w pięciu wsiach nad rz. Eurotasem. Prowa-

dzili też życie wojskowe i mieli wspólny stół
(fiditia lub andreia), do którego każdy musiał

przyczyniać si(j pewnymi datkami. Odpadnięcie
od tej wspólnej biesiady było równoznaczne

z utratą praw politycznych. Rządzili się Sparta-
nie przy pomocy dwuch królów, zgromadzenia

wojskowe na Krecie? Co to jest prawo gortyńskie' Ja-

kie klasy ludności były w Sparcie? Jakie urządzenia
społeczne i wojskowe? Co to są wspólne biesiady? Jakie

było urządzenie polityczne w Sparcie? Komu je przypi-
pisywano? Kto to był Likurg? Jakie znaczenie tego wy-

razu i jaki cłiarakter tej postaci? Co to jest eforat i jak

GRECYA BOHATERSKA.

starszy cli (gerusia) i zgromadzenia publicznego-
(appela). Ten ustrój Sparty powstał drogą pod-

boju, naprzód całej Lalionii aż po morze (w po-
łowie VIII w. za króla Teleklosa), później zaś

'7. Płaskorzeźba na kamieniu wotywnym (z Lakonii). Mu/
w Berlinie.

i sąsiedniej Messenii, oddzielonej górami Tajgo-
tu (za króla Teopompa ku końcowi VIII w.). Ab'

Spartanie przypisywali cały swój ustrój bołiate-

powstal? Jaki był stosunek Spartan do ludności pod-
bitej? Jaką drogą rozszerzała się Sparta i jak daleko

^2 GRECYA BOHATERSKA.

rowi mitycznemu, którego zwali Likurgiem (Świa-

tłotwórcą). Miał on pochodzić z rodu królewskie-
go i studyować prawodawstwo kreteńskie. Li-

kurgowi też przypisywano ustanowienie specyal-
nycłi urzędników, czuwających nad bezpieczeń-

stwem państwa, czyli t. zw. eforów. Było ich
pięciu i stanowili oni urzęd obieralny na jeden

rok. Przy pomocy nich arystokracya spartańska
starała się ograniczyć władzę królewską. Kon-

trolowali oni czynności królów, którzy wzajemnie
zwalczali i szkodzili sobie, a także pełnili funk-

cye policyjne, zwłaszcza nad ludnością podbitą —
helotami i perioikami. Wogóle stosunek Spartan

do niższych warstw ludności był pełen okrucień-
stwa. Eforowie mieli prawo zabić bez sądu każ-

dego helotę lub periojka, a nawet urządzali od
czasu do czasu rzezie ich pokryjomu (krypteia),

aby zapobiedz zbyt silnemu rozmnożeniu się lud-
ności podbitej i usunąć niebezpieczeństwo, stąd

płynące dla panowania Spartan. Jakoż istotnie
w Sparcie wybuchały często bunty helotów. Z Mes-

senią zaś Sparta trzykrotnie prowadziła zacięte
i uporczywe wojny, zanim nie zmusiła Messeń-

czyków do uległości. W tych wojnach jednak,
Spartanie wyrobili się, jako pierwszorzędna siła

polityczna, i rozciągnęli swą hegemonię nad innemi
państwami Peloponnezu, jak Elidą. Sparta też ku

końcowi VI-go w., tworzy pierwsze zjednoczenie
polityczne Greków (czyli t. zw. związek pelopon-

neski), do którego należy większość państw po-
łudniowej Grecyi, za wyjątkiem Argos, górskiego

obwodu Achai i północnej Arkadyi.

rozciągnęła swe panowanie? Co to są wojny messeńskie?
Jak powstał związek peloponneski? Skąd wyszło państwo

ateńskie? Co to jest Akropol? Jakie jego położenie? Kto
jest mitycznym założycielem miasta? Kto zorganizować

GRECYA BOHATERSKA. gg

§ 7. POCZĄTEK ATTYKl.

W odmienny sposób, choć z togo samego
źf^dła wychodząc, rozwinęły się losy innego pół-

wyspu greckiego — Attyki. Państwo Spartan wy-
szło z obozu wojennego nad rz. Eurotasem,

i Sparta, jako taka, zawsze pozostała obozem. Nie
wolno jej było nawet otaczać murami. Tymczasem

początkiem państwa ateńskiego był gród czyli
zamek warowny — Akropolis, u stóp którego

wzrosło i rozwinęło się z czasem miasto Ateny,
które stało się ośrodkiem przyszłego państwa

ateńskiego. Zamek ów wznosi się na wzgórzu
pośród wyżyny, 156 m wysokiej, zroszonej rz.

Kefisos, w niewielkiej odległości od morza. Ist-
niał on już bardzo dawno. Ateńczycy przypisywali

jego założenie mitycznemu Kekropsowi, którego
czynili swym królem, podobnie jak innego

bohatera Erechteusa mienili być organizato-
rem religii, Xa cześć jego świątynia najstar-

sza, w której mieściła się między innymi bós-
twami także bogini Atena, opiekunka miasta —

Atena - Polias, zwała się Erechteion. Jakoż
starożytności osiedlenia w Attyce dowodzą ślady

murów cyklopicznych u wejścia na zamek (Ennea-
pylon pelasgikon) i niedawno odnaleziony grobo-

wiec kopulasty we wsi Menidi. Ale do połowy
VIII st. dzieje Attyki są spowite mgłą niepa-

mięci. Jak Sparta Likurga, tak Ateny mają swego
bohatera świetlistego w osobie Tezeusza, który

miał być pierwszym prawodawcą i organizatorem
ich państwa. Od niego wywodzono dynastyę kró-

lewską. Ale cały ten okres królów (Tezeidów,

miał religię? Jakie są ślady okresu mlkeńskiego w A-
tenach i w Attyce? Kto jest mitycznym założycielem

państwa? Co to jest okres królewski? Jaki jego cliarak

■

GRECYA BOHATKRSKA.

gre:cya bohaterska.

Xeli(lów), jest jeszcze iiawskfoś bajeczny aż do

ostatDiego króla Kodrosa, którego legenda umiesz-

cza w czasie wyprawy Doryjczyków na Pelopon-
nez, jako oswobodziciela miasta od nieprzyjaciół.

Śmierć tego ia-óla, a właściwie boliaterskie po-
świecenie siQ jego za ojczyzna miało dać powód

<lo zniesienia władzy królewskiej i ustanowienia
t. z w. archonatu. Xaprawdę, czasy powstania

79. Mury Pelargfikonu.

-związku czyJi państwa ateńskiego, są o wiele
późniejsze (Peizystrat w połowie VI w.). Nato-

miast w Attyce "^zdawna istniały związki mniej-
sze nielicznych miast albo oł^wodów, mające?

wspólny kult i wspólnego bohatera. Taką była
Tetrapolis, czyli związek czterech miast: xMara-

tonu, Oinoy, Trikorythosu i Probalinthosu. Póź-
niejszy był związek dwunastu miast,

którego

ter'? Jak tłumaczono upadek icrólestwa w Attyce? Jakie

są najstarsze związki państw attyckich? Kiedy nastą-

96 GRECYA BOHATERSKA

powstanie przypisywano zasługom Kekropsj.
Ateny tylko zwolna skupiały wokoło siebie inn(^

miasta i obwody. Najpóźniej, bo w Yll st. przy-
łączyły sąsiadujące z zachodu miasto -- Eleusls

wtedy, gdy reszta Attyki była już w YIII w.
zjednoczona, podczas gdy z daJej wysuniętą na

zachód aż na przesmyku "istmijskim Megarą sta-
czano walki jeszcze w czasach liistorycznycli.

60. Procesya Panathenaia. Wół ofiarny, kapłanka i najstarszy
wizerunek Ateny PoHas.

Jako rezultat tego procesu łączenia się miast

i obszarów, częścią podbojem, częścią drogą ukła-
du, powstał ustrój Attyki, który się zowie sy-

noikizmem (synoikismos). Na pamiątkę tego zje-
dnoczenia Attyki obcliodzono corocznie święto-

w miesącach letnich, t. zw. Panathenaia. Władza
królewska upadła w Attyce tak samo, jak

piło ostateczne zjednoczenie Attyki? Co to jest synoi-

kizm? Jaki był święty obchód w Atenach na pamiątkę

GRECYA BOHATERSKA. 97

i W Spa]'ci(', skutkiem rywaJizacyi potężnych rodów

i w drodze ograniczenia funkcyi królewskich.
Zamiast eforatu, powstał tutaj urząd archonta,

który zastępował króla w funkcjach rządowych,
i polemarcha, jego zastępcy w sprawach woj-

skowych. Godność królewska ograniczyła się
odtąd do czynności religijnych. Z czasem,

godność tę dziedziczną zamieniono na obieralną.
Tak na miejsce władzy królewskiej powstał

urząd archonatu, składający się z dziewięciu
członków, obieralnych co rok. Pierwszy z nich

nazywał się poprostu archont, albo archont epo-
nym (archon eponymos), ponieważ od niego rok

miał swą nazwę. Zapisywać zaczęto imiona ar-
choutów już w r. 75-i. Tablice te zowią się

anagrafami (anagrafai), chociaż pierwsza histo-
ryczna lista archontów datuje się dopiero od r.

682. Drugi archont z kolei zatrzymał wraz
z funkcyami religijnemi tytuł królewski (archon

basileus). Trzeci sprawował urząd wojskowy
(polemarchos). Do tych trzech zwierzchnich

urzędników dodano kolegium sześciu dla spra-
wowania obowiązków sędziowskich. Zwali się

oni thesmotetami. Funkcye więc archontów były
natury religijnej, wojskowej, administracyjnej

i S(;dziowskiej. Mieli oni prawo dó dochodów
z własności publicznej (temene) i do utrzymania

kosztem państwa (prytanowie). Byli jednak oni
wciąż jeszcze obierani z pośród rodów panujących,

arystokratycznych. Dawna zaś rada królewska
starców, czyli królików (efetai), i teraz funkcyo-

nowała, obradując na wzgórzu Aresa pod prze-
wodnictwem archonta, skąd wzięła się później

zjednoczenia Attyki? Jak upadła władza królewska? Jak

powstał archonat? Jakie są tytuły arcłiontów? Odkąd
posiadamy najstarszą listę archontów? Jaki był podział

władzy między archontami? Co to jest rada starców,

Tom II. 7

GRECYA BOHATERSKA.

jej nazwa areopag. W Ateiiacli bowiem tak
samo, jak i w Sparcie, ustrój pierwotny był ary-

stokratyczny. Najsilniejszą i najbogatszą klasą

ludności była szlachta (eupatrydzi). Nazyw^ali
się^^oni ludźmi dobrymi (agathoi) Jub szlachet-

nymi (esthloi). Stąd nazwa arystokracyi. Posia-
dała ona wit^kszą czqść ziemi i mieszkała na

wsi, chociaż sprawowała rządy miasta (polis)
i nazywała się ludźmi grodzkimi (astoi) lub oby-

watelami (politai). Reszta ludności, mieszkającej
na wsi, byli to poddani ich, uprawiający ziemię za

czynszem, lub też drobni rolnicy. Tę klasę lud-

81. Areopag^.

ności zwano wieśniakami (geomoroi lub apoikoi).

Obok tych dwóch klas ludności rolniczej, była
też i ludność przemysłowa, zamieszkała w mie-

ście, u stóp grodu, jak garncarze, tkacze, me-
talurgowie, tudzież na wybrzeżu morskiem — że-

glarze i rybacy. Zwali się oni rzemieślnikami
(demiurgoi). Obok nich cudzoziemcy stanowią

najczęściej klasę kupiecką, lub też przemysłową.
Zowią się oni gośćmi (metoikoi).

i jak się nazywa? Jaki był podział na klasy? Co to są

eupatrydzi? Jaka jest klasa ludności rolniczej? Co to są

GRKCYA BOHATERSKA. 99

§ 8. PRAWO U GREKÓW (THEMIS).

Po za czynnikami natury materyalnej, pa-
nowanie szlachty opierało się na czynnościach

religijnych. Eupatrydzi byli stróżami, wyrazicie-
lami prawa, a prawem u Greków było wszystko,

co zostało postanowione przez bogów. Dla te*go
prawo po grecku nazywało się themis i było

równoznaczne z wyrokiem boskim albo religią.
Stąd funkcye sędziowskie łączyły się z funkcyami

religijnemi. Za zbrodnię uważano to wszystko,
co' było obrazą religii lub też obrazą państwa.

Miasto bowiem uchodziło za instytucyę świętą,
religijną, miało jeden wspólny ołtarz i jedno

wspólne bóstwo. Pozatem, wszystkie zbrodnie
były dochodzone na drodze prywatnej, przez

zemstę rodową, lub też osobistą. Trybunał roz-
strzygał tylko wypadki wątpliwe: czy dana

zbrodnia podlega lub nie podlega zemście krwi.
Miejscem, gdzie rządziły boginie zemsty (Erynje)

w Attyce było wzgórze Aresa, a wyroki w ich
imieniu wydawał areopag. Prawo było więc pier-

wotnie przywilejem tych rodów, które założyły
i utrzymywały państwo. Nie było ono pisane, ale

ustne, i znajomość jego, jako prawa boskiego, prze-

chodziła drogą tradycyi z pokolenia na pokolenie.
To prawo więc, jako niedostępne dla każdego,

łatwo mogło się stać źródłem nadużyć i narzędziem
ucisku słabszych ze strony silniejszych lub moż-

nych. To było głównym powodem niezadowolenia
ludu, czyli demosu z rządów szlachty, albo eupa-

trydów. Lud domagał się jednakowego wymiaru
prawa i ogłoszenia praw, obowiązujących wszyst-

<iemiurgoi? metoikoi? Co jest prawem u Greków? Co

znaczy themis? Jaki jest stosunek religii do prawa? Co
to Jest prawo pomsty? Kto ma monopol prawa? Co to

jest nomos? Jakie tło walki o prawo między eupatryda-

lOO GRECYA BOHATERSKA.

kich, Ale obok tego prawa, które miało związek
z religią, były w Grecyi jeszcze inne, które lud

sam sobie uchwalał. Dla tego zowie się już ono
nie prawem świętem (themis), lecz ustawą lub

zwyczajem (nomos).

§ 9. ZAMACH KILONA I PRAWA DRAKONA.

Walki między demosem a szlachtą zacho-
dziły na tem tle nie tylko w Atenach, ale

i w innych miastach. Rezultatem ich było nieraz
chwytanie władzy przez jednostki, t. zw. tyra-

uów% którzy, opierając się na niezadowolonym
ludzie, obalali władzę arystokracyi i sami w swe

ręce chwytali rządy. Wypadek taki zaszedł był
w sąsiedniej republice, Megarze, gdzie panował

tyran Teagenes. Za jego przykładem poszedł
zięć jego, młody arystokrata ateński — Kilon,

który chciał w podobny sposób uchwycić ster
rządów w Atenach i w tym celu z garścią ludzi,

sobie oddanych, zajął Akropol. Ale eupatrydzi
w porę spostrzegli się i. Obiegłszy go, zmusili

głodem do poddania się. Część oblężonych przy-
tem, która ukryła się w świątyni, w^ymordowali

(naruszenie prawa azylu), Kilona zaś zmusili do
ucieczki. Ten wypadek jednak nakłonił eupa-

trydów do ustępstw, i w następnym roku (624)
Drakon za swego archonatu ogłosił prawo, któ-

rego autorstwo w czasach późniejszych było mu
przypisywane, a które w gruncie rzeczy było

dawnym prawem zwyczajowym. Podciągało ono
pod sądy i takie wypadki, w jakich dawniej

mi, a demosem? Kto to byli tyrani? Co to jest zamach

Kilona? Jaki był jego skutek? Kto to był Drakon? Jaki
charakter noszą jego prawa? Jaka różnica zachodziła

pomiędzy prawem pisanym a zwyczajowym? Jaki był
stosunek drobnych do wielkich właścicieli? Jaka wyso-

GRECYA BOHATERSKA.

101

państwo nie wkraczało (naprzyklad kradzież).
Wymiar sprawiedliwości był jednak zawsze je-

den i ten sam; na wszystkie zbrodnie była je-
dna kara śmierci, i dlatego prawo to drakońskie

ucłiodziło później za synonim prawa okrutnego.
W gruncie rzeczy jednak było ono już znacznem

postępem na drodze wymiaru sprawiedliwości.
Tak, zabraniało już ono okupu pieniężnego, za-

miast zemsty krwi, w wypadkacli, kiedy zbrodnia
była popełniona z rozmysłem.

§ 10. PODZIAŁ LUDNOŚCI ATTYKI WEDŁUG ZAJĘĆ

I PRZEOBRAŻENIE SPOŁECZEŃSTWA.

Dawny ustrój w Attyce, oparty na religii,
był to ustrój jeszcze rodowy. Na jego miejsce

Sce

Sceny z życia wiejskiego. Orka przy pomocy radła i sianie,
eny myśliwskie. Z czary, znalezionej w Vulci. Muz. Beri.

jednak wdzierał się już inny porządek, oparty

na zajęciu mieszkańców i na ich stosunkach ma-
jątkowych. Obok eupatrydów, klasy wielkich

102

GRECYA BOHATERSKA

właścicieli ziemskich, istnieje także klasa drob-

nych rolników. A 1 e
większość z nich nie

posiada własnej ziemi

... i uprawia rolę cudzą,
wzamian za d a^n i n y

w naturze, które wy-
noszą nieraz pięć szó-

stych całego zbioru.
Prócz tego, była klasa

ludności bez majątku
i bez stałego dochodu.

Byli to t, zw. wolno
najemni, albo theci. Ta

klasa ludności wciąż
się zwiększała, skut-

kiem ruiny drobnych
gospodarstw rolnych.

Dawna bowiem gospo-
darka rolna, t. zw. na-

turalna, ustępowała już
miejsce gospodarce

pieniężnej, czyli towa-
rowo - wymiennej. Ze

wzrostem ludności
w Attyce sama upra-

wa ziemi nie wystar-
czała już do wyżywie-

nia wszystkich miesz-
kańców. Nad rolnic-

twem odniósł przewagę
przemysł i handel, a te

dwa zajęcia gospodar-
cze składają się na

wytworzenie kapitału.
Zwłaszcza warstwa ku-

piecka szybko się bogaciła, skutkiem wzrostu

GRECYA BOHATERSKA.

103

liaiicllu zamorskiego Aten. Powstawały całe kom-

panie kupieckie, trudniące się przywozem i wy-
wozem towarów

za morze. Człon-
kowie ich utrzy-

mywali własne
okręty i poręczali

sobie nawzajem
zyski i straty

z dalekich w y -
praw zamorskich.

Obok okrętów
handlowych, mu-

sieli loni jednak

utrzymywać tak-
że statki wojen-

Zbiór oliwek,
z Orbitello.

Malowidło na amforze

Muz. w Berlinie.

85. Kuźnia. Malowidło na wazie z Orvieto.

ne, pod osłoną%tórych wyruszały floty kupieckie.

Ateny wkroczyły tym sposobem w okres rozwoju
potęgi morskiej. Obowiązek wystawiania okrętów

104

GRECYA BOHATERSKA.

^miiimmMmMmwmmwwm

f6. Pracownia szewcka. Jfalowidto na wazie z Oryiett).

78. Ciążko uzbrojony hoplila
Rronz z Dodony.

wojennycli ciążył na

całych obwodacłi miej-
skicli, lvtóro siQ zowią

naul<;rarye. Eupatrydzi
niebrzydząsiQ teżliaii-

dłem i uczestniczą w zy-
słiacłi lvupiecłvich. Da-

wna arystola-acya ro-

dowa zmienia się stop-
niowo w arystoli;racyQ

pieniężną. Do tego
przyczynia się talvże

zmiana stosunłców woj-
slvOwycłi. Dawny sy-

stem walłii w pojedyn-
łiQ, na wozacłi, a więc

Iconnicy, zastępuje no-
wy sposób walki, ciężli;o

GRECYA BOHATERSKA, 105

uzbrojonej piechoty, (t. zw, hoplitów), która walczy

zwartą masą w szeregach. Zbroję bronzową epoki
bohaterskiej zastępuje teraz zbroja żelazna, t. zw.

panoplia, która się składa, prócz tarczy, także z na-
ramienników, nagolenników i pancerza. Jest ona

z powodu postępu sztuki metalurgicznej tańszą,
i dlatego arystokracya rodowa traci swój wyłączny

przywilej służby wojskowej, która się rozszerza na
warstwę średnio-zamożną. Ale najgorzej na tych

wszystkich zmianach wychodzi warstwa drobnych
rolników. Dochody z ziemi nie wystarczają już

jej na zaspokojenie potrzeb własnych i na opłatę
czynszów. Ucieka się więc o pomoc do kapita-

listów, którymi są zwykle właściciele ziemscy —
f upatrydzi. Pieniądz zaś jest bardzo drogi. Zwy-

kły procent, za czasów Solona, wynosił 18. Ta
więc najliczniejsza warstwa ludności wpada

w długi, które obciążają jej hypotekę. Na znak
tego obciążenia stawiano słup kamienny, czyli

t. zw. horos, na gruncie. Prawo za długi zaś
pozwalało wierzycielowi nawet sprzedać dłużnika

i całą jego rodzinę. Te wszystkie stosunki wstrzą-
snęły dawnym ustrojem Attyki. Dla zaradzenia

złemu domagano się nowego podziału ziemi. Aby
uspokoić wrzenie ludności i zapobiedz przejściu

Aten pod rządy tyranów, eupatrydzi zgodzili się
na nowe reformy, które miały na celu ulżenie

ludności uboższej, zwłaszcza wieśniaczej, lecz za-
razem ustaliły nowy porządek w Attyce.

kość czynszu dzierżawnego? Jaka klasa upadała, i który

stan bogacił się? Co to są kompanie kupieckie? Jak
powstała flota wojenna? Co to są naukrarye? Jaka na-

staje zmiana w sposobie wojowania? Co to są lioplici,
panoplia? Jaka zmiana w służbie wojskowej? Jaki stan

obdłużenia ziemi? Co to jest lioros? Jakie było prawo
o długach w Attyce? Jaki był skutek przewrotu ekono-

micznego? Kto to był Solon? Co to jest sejsachteja? Jaka

106 GRECYA BOHATERSKA.

§ 21. REFORMA SOLONA.

Reformatorem był Solon, obrany w r. 594

archontem z władzą nieograniczoną. Ogłosił on
na wstępie swego archonatu zniesienie wszystkich

długów łiypotecznycłi czyli skasowanie owych
horos. Stąd ta reforma jego zowie się sejsachteia.

Powrócił też wolność osobistą dawnym dłużnikom
i zabronił odtąd sprzedawać do niewoli osoby

niewypłacalne. W celu zaradzenia drożyźnie,
zmienił on dotychczasowy pieniądz droższy na

tańszy tej samej wartości nominalnej, czyli
zamiast dawnej stopy eginackiej przyjął nową

stopę eubejską o 27^ niższą. Tern samem więc
o tyleż obniżył długi. Przychodząc z ulgą

ludności uboższej, Solon wynagradzał natomiast
ludność bogatszą, przypuszczając ją do rządów

narówni z dawną arystokracyą rodową. Podzielił
on mianowicie ludność Attyki na klasy według

stopnia majątkowego (time), przyczem majątek
każdego obliczano według dochodu z ziemi. Tych

klas było cztery: pentakosiomedimnoi, tetrakosio-
medimnoi albo hippeis, zeugitai i thetes. Pierw-

sze trzy miały dochód w stosunku 500, 300, 150 —
120 miar zboża (medimnon około 50 litrów) albo

tyluż miar oliwy (metreton około 40 1.). Wszystkie
one niosły na sobie ciężar służby wojskowej (hop-

lici). Ostatnia zaś klasa była wolna od wojska i po-
datku. Oddając rządy kraju w ręce ludzi majętnych,

stworzył Solon t. zw. timokracyę. Jeden tylko
archonat pozostał się nadal przywilejem eupra-

trydów, ale i on niebawem, bo już w r. 581, został
zrównany z innymi urzędami przez dopuszczenie

zmiana stopy pieniężnej nastąpiła w Attyce? Jaka za-

chodzi różnica między stopą eginacką a eubejską? Jakie
ulgi zaszły w prawie o długacłi? Jaki jest odtąd w A-

tenacJi nowy podział ludności? według jakiej stopy? Ja-

GRECYA BOHATERSKA. 107

do niego przedstawicieli trzech warstw zamożnej
ludności w stosunku: 4 eupatrydów (wielkich

właścicieli ziemskich), 3 agroikoi (bogatych chło-
pów) i 2 demiurgoi (przemysłowców). Zresztą

dawnych urządzeń Attyki Solon nie naruszał, po-
zostawiając obok archonatu radę starców, która

odtąd rekrutowała się z wysłużonych archontów,
tworząc t. z w. od miejsca zebrań areopag. Sta-

nowi on odtąd naczelną instytucyą rządową
administracyjną. Sądownictwo Solon powierzył

sądom przysięgłym, t. zw. heliastom, i przydzielił
do nich sprawy kryminalne. Te sądy rekrutowały

się z obywateli po ukończeniu lat 30. Dawne

naukrarye czyli okręgi podatkowe zatrzymał
w liczbie 48 (po 12 z każdej file). Ale odtąd

rządzi w Atenach zgromadzenie narodowe (ek-
klesia), które obiera radę miejską (bule), złożoną

z 400 członków, już nie tylko eupatrydów, lecz
przedstawicieli trzech pierwszych klas ludności.

Ostatnia klasa (tetów) rozporządza prawem czyn-
nym, t.j. bierze udział w wyborach, lecz nie po-

siada prawa biernego, (a więc obieralności).

§ 22. ZNACZENIE REFORM SOLONA I ICH ZACHWIANIE.

Solon, sam arystokrata z pochodzenia, choć
kupiec z zawodu, nie miał wcale zamiaru naru-

szać lub obalać stanu rzeczy, panującego w Ate-
nach. Sprzeciwił się nawet żądaniu nowego podziału

ziemi. Ale utrzymując charakter dawny arysto-
kratyczny rządów ateńskich, wprowadzał on zmia-

ny i ulepszenia w duchu nowożytnym, rozszerza-
jąc udział w rządach na klasy majętne bez

kle są klasy ludności? Na czem opiera się nowy ustrój

społeczny i polityczny? Co to jest timokracya? Jakie
zmiany w archonacie? Co to jest areopag? Co to są he-

llaści? Jaki udział ma w rządach lud? ekklesia? bule?

108 GRECYA BOHATERSKA.

różnicy pochodzenia. Reformy te jego prze-
cież nie zadowolniły nikogo. Klasy uboższe

odzyskały swobodę osobistą, ale nie zapobiegło
to ich dalszemu zubożeniu. Arystokracya znów

dawna podejrzliwie odnosiła się do reform
Solona, wietrząc w nich zgubne zamiary opano-

wania władzy przy pomocy ludu. Sam Solon, we-
dług podania, opuścił zaraz po ukończeniu swej

reformy Attykę, aby nie narażać przez niechęć
do swej osoby na szwank samego dzieła. Walka

wewnętrzna w Attyce i później jednak nie ustała.
2nowuż zarysowały się różnice między stronnic-

twami, które dzielą się według obwodów, czyli
miejsca zamieszkania: na wielkich właścicieli ziem-

skich, czyli mieszkańców równiny (pediakoi), na
mieszkańców nadbrzeży — bogatych kupców i prze-

mysłowców (paralioi) i na drobnych rolników,
mieszkańców płonych górskich okolic (diakrioi).

Na czele każdej z tych partyi stawali przedstawi-
ciele rodów arystykratycznych, zmagając się

o władzę. Jeden z nich, Pejzystrat, opierając się
na drobnych rolnikach, do których przyłączył się

i proletaryat miejski, uchwycił w swe ręce władzę
za życia jeszcze Solona (561), a chociaż zegnany,

wrócił niebawem (545 r.), wygnał nieprzyjaciół
osobistych i utwierdził tyranię w Atenach na

przeciąg blizko pólstulecia (560 — 510).

§ 14. RZĄDY PBJZYSTRATYDÓW.

Pejzystrat rządził, opierając się na ludzie,

przeciwko arystokracyi. Wzmacniał też niższą
warstwę ludności, rozdając pośród niej ziemię,

Jaki był oddźwięk reform Solona? Jaki podział na stron-

nictwa polityczne? Na czem polega walka partyi? Jak
doszło do tyranii w Atenach? Na kim opierał się Pej-

GRECYA BOHATERSKA.

10^

skonfiskowaną na arystokratach, skazanych na wy-

gnanie, lub też przymuszonych do dobrowolnej
emigracyi. Ta nowa warstwa ludności, osiedlona

na ziemi (hektemoroi), płaciła niższe czynsze, bo
zaledwo dwudziestą część dochodu. Także i w in-

ny sposób starał się o podniesienie dobrobytu

88. Szczątki akwaduktu Peizystrata.

ludności, jak budując drogi, zaprowadzając kanały

i wodociągi, których część przetrwała w dobrym
stanie do dnia dzisiejszego. Ułatwił on wymiar

zystrat w swych rządach? Jaką ludność wspierał i prze-

ciwko komu? Co to są hektemoroi? Jakie prace publicz-

110

GRECYĄ BOHATERSKA.

W; . H.tkatoiiipcdon. Kckoiisliiikcya Wiegand

GRECVA BOHATERSKA,

sprawiedliwości, ustanawia-
jąc sądy w każdej wsi i okrQ-

gu wiejskim. Podniósł on
kulty i obchody religijne,

a przedewszystkiem święto
Penathenaia. Była to uro-

czystość składania zasłony
(peplos), utkanej rękami ko-

biet ateńskicli i zanoszonej
na zamek w uroczystym po-

chodzie. Ale z lokalnej Pej-
zy strat zmienił ją na ogólno-

narodową, w której uczestni-
czyła cała ludność Attyki,

składając ofiary i biorąc
udział w igrzyskach, także

muzycznych. Na cześć tejże
bogini Pejzystrat wzniósł

świątynię obok Erechtejonu,
t. zw. Hekatompedon, bo li-

czyła 100 stóp długości, któ-
rej fundamenty niedawno zo-

stały odsłonięte. Najstarszy
posąg tej bogini był w for-

mie słupa z drzewa (t. zw.
xoanon). W celu przeciwdzia-

łania wzrostowi ludności po-
pierał on kolonizacyę zamor-

ską Ateńczyków. On też
pierwszy począłprzyozdabiać

miasto Ateny wspaniałymi
gmachami i dał podwalinę

przyszłej potędze morskiej
1 handlowej Aten. Tyrania

przeto Pejzystrata nie miała
wcale tego znaczenia ujem-

nego, w jakim później uży-

m\l

i ^

112

GRECYA R0HATP:RSKA.

wano tego wyrazu. Pomimo to, uzurpacya władzy

czyniła z tyranów ludzi podejrzliwych, a czasami
okrutnych. Z chwilą zaś śmierci Pejzystrata, ;L^dy

92. Grupa tyranobójców. Muz. w Neapolu.

zadanie utrzymania się przy władzy spadło na jego
synów, Hippiasza i Hipparcha, stało się ono o wiele

GRECYA BOHATERSKA. 113

trudniej szem. Dwaj arystokraci, Harmodios i Ary-

stogejton, z powodu urazy osobistej, zgładzili pu-
blicznie Hipparcha, w czasie uroczystości religijnej

na cześć Ateny. A chociaż jeden z nich został
schwytany i ukarany śmiercią, Hippiasz w obawie

rozruchów rozkazał rozbroić ludność Aten. To nie
przeszkodziło partyi arystokratycznej przy po-

mocy króla Spartan, Kleomenesa, wypędzić Hip-
piasza i przywrócić dawny porządek. Harmodios

zaś i Arystogejton, jako wybawcy ojczyzny od
władzy tyrana, otrzymali posągi bohaterów na

rynku.

§ 15. REFORMY KLEJSTENESA.

Wbrew rachubom arystokracyi, obalenie
Pejzystratydów nie oddało rządów kraju w ich

ręce, wzmocniło tylko wypływ Sparty na Attykę.
Chcąc się z pod niego wyzwolić, trzeba było

wrócić do rządów wraz z ludem. Niebawem też
z ramienia jednego z przedstawicieli możnego rodu

Megaklidów, który najwięcej przyczynił się do oba-
lenia tyranii — Klejstenesa, nastąpiły nowe refor-

my, które dały podwalinę przyszłej demokracyi
ateńskiej. Klejstenes nie naruszył w niczem urzą-

dzeń i porządków prawnych lub religijnych Attyki,
ale dokonał zrównania obywateli zarówno na polu

życia publicznego, jak i prywatnego. Reforma jego
polegała na złamaniu dawnej ekzkluzywności szlach-

ty i J6J przywilejów rodowych. Wyrazem pano-
wania szlachty byl podział Attyki na 4 file,

mieszczące w sobie przedstawicieli możnych ro-

ne przedsiębrał Pejzystrat? Które z nich pozostały do
dziś dnia? Jaki był cłiarakter rządów Pejzystratydów?

Kto je obalił? Przy czyjej pomocy? Jakie znaczenie miał

wyraz tyran? Jaka zmiana nastąpiła po wypędzeniu
Pejzystratydów? Kto to był Klejstenes? Do czego zmie-

Tom II. 8

114 GRECYA BOHATERSKA.

dów, które dzięki tym związkom miały wpływ

i przewagę we wszystkicłi instytucyach rządowy cli.
Na miejsce dawnych, czterech, Klejsteiies stwo-

rzył teraz 10 nowych fil, ale już nie rodowych,
lecz terytoryalnych, i włączył do nich wszystkicłi

bez wyjątku obywateli. Każdą z tych fil podzie-
lił na mniejsze obwody, czyli demy i dla każdej

ustanowił własny kult i własnego herosa, aby
członkowie jej byli połączeni ze sobą narówni

z członkami dawnych fil węzłami nietylko praw-
nymi, aie i religijnymi. Chcąc zaś zapobiedz pow-

stawaniu na tle tych urządzeń nowych stronnictw
i partyi, mieszał w filacti mieszkańców wybrzeży,

równin i górali. Nawet Ateny były podzielone,
w stosunku do ogólnej ilości fll na 10 części,

z których każda należała do innej grupy poli-
tyczno-religijnej. Każda z tych fil odtąd wybie-

rała corocznie 50 członków rady (bule), i ci
w liczbie 500, zmieniając się dziesięć razy do

roku, trzymali w swych rękach rządy miasta
(prytanowie). Aby zaś zapobiedz wpływom mo-

żnych przy wyborach, wprowadził zamiast wybo-
rów losowanie na urząd członka rady z pośród

dobrowolnie zgłaszających się obywateli; wylo-
sowani jedynie podpadali sądowi ogólnemu (do-

kimasia). Tem ustanowieniem nowej rady Kiej-
stenes osłabił znaczenie archonatu. Obok insty-

tucyi dawnej archonta-polemarcha, stworzył on
kolegium 10 wodzów t. zw. strategów, po jednemu

z każdej fili, którzy odtąd faktycznie spełniali
urząd wodzów, zmieniając się każdego dnia

w dowództwie. Dla polemarcha zaś pozostało się

rżały jego reformy? Jak obalił przywileje rodowe
szlachty? Jaki nastąpił nowy podział Attyki za Klejste-

nesa? Na ile fil podzielił Attykę Klejstenes? Jaka była
różnica między nowemi a dawnemi filami? Co to były

file Klejstenesa? Jaki był charakter tego związku? Jak

GRECYA BOHATERSKA. 1J5

tylko miejsce honorowe. Aby zapobiedz zaś na
przyszłość tyraoii, Klejstenes wprowadził zwyczaj

ostracyzmu. Obywatele mieli prawo skazywać na
10-cioletnie wygnanie każdego z pośród siebie

(przy ilości 6000 głosujących), kogo podejrzewali

o zamysły ambitne lub niebezpieczne dla swobo-
dy. To wygnanie nie było karą, lecz przestrogą,

ale też dotykało częściej niewinnych i szlachet-
nych, jak przewrotnych i ambitnych. Od Klej-

stenesa więc, czyli z końcem V-go st., w Attyce
zapanowuje zupełna równość obywatelska, czyli

rozpoczynają się właściwe rządy demokracyi
w Atenach.

§ 16. UKŁAD PAŃSTW W GRECYI I ICH WZAJEMNY

STOSUNEK.

Cała Grecya składała się z wielkiej ilości
państw i państewek o ustroju, mniej więcej po-

dobnym do ustroju Sparty i Aten. Te dwa tylko
państwajednak zdołały połączyć większe kompleksy

terytoryalne i wybiły się później na pierwszy
plan w dziejach, podczas gdy reszta żyła zam-

knięta w obwodzie niewielkiego miasta, kraju,
lub wsi. Stąd stosunek państw dawnych greckich

do siebie przypominał dzisiejszy ustrój kanto-
nalny Szwajcaryi, i te same warunki geograficzne

złożyły się mniej więcej na jego wytworzenie.
Ale mimo tego rozbicia wewnętrznego była nad-

zwyczajna ekspanzya żywiołu greckiego, dzięki
której rozmiary Grecyi nie tylko nie zamknęły się

do obszaru samego półwyspu greckiego, ale wręcz

podzielono miasto Ateny? Jaka reforma rady (bule)? Co
to są prytanowie? Jaka reforma w sposobie mianowania

prytanów? Do czego używano losowania? Co to jest do-
kimasia? Jaki nowy zarząd wojskowy? Co to jest urząd

strategów? Co znaczy ostracyzm? Na czem polega de-

116 GRECYA BOHATERSKA.

przeciwnie rozszerzyły się z czasem prawie do
obwodu całego ówczesnego świata starożytnego.

Głównymi objawami zaś tej ekspanzyi świata
grecliiego było wyctiodźtwo i osadnictwo zamor-

skie (kolonizacya).

§ 17. GRECYA AZYATYCKA CZYLI JONIA.

Niemal tak starożytna, jak Grecy a właściwa,
jest Grecya na wyspacli m. Egejskiego — Cylda-

dacłi i Sporadacłi, oraz Grecya azyatycka czyli
Jonia. Ta ostatnia ma nawet za sobą pierw-

szeństwo w rozwoju nowożytnej kultury greckiej
tak samo, jak Grecya wyspiarska w rozwoju kul-

tury starożytnej. Centrem tej ostatniej była Kreta,

93. Świątynia Diany w Efezie (Artemision) oraz posąg bogini.

Przekrój. Rekonstrukcya według Wood'a.

posiadająca ongi nie tylko własną cywilizacyę

ale i pismo obrazowe, dotychczas nieodczytane
(prw. str. 49), podczas gdy w Grecyi właściwej

alfabet mógł być znany najwcześniej dopiero w IX
wieku. Poprzedniczką Grecyi nowożytnej na polu

mokracya? Jak podzielona była cała Grecya? Które pań-

stwa odegrały najwybitniejszą rolę w dziejach Grecyi?
Jaki był układ państw? Jaki stosunek Grecyi do reszty

GRECYA BOHATERSKA. 117

cywilizacyi była Azya Mniejsza. Tutaj wytwo-

rzył się język i nazwa Jonów, i stąd one przy-
szły do Grecyi. Tutaj była kolebka pieśni epic-

kicti, tu zrodziła się arcliitektura (styl joiiski),
oraz filozofia grecka (siedmiu mędrców, Tales

z Miletu). Ten wczesny swój rozwój Grecy mało-
azyatyccy zawdzięczali sąsiedztwu Lidyjczyków,

Frygijczyków, Karyjczyków, oraz żywej wymianie
łiandlowej, która zapoznawała ich poprzez ląd

Azyi Mniejszej z cywilizacyą wschodu. Stąd też
na wybrzeżu bardzo wcześnie zakwitły miasta

greckie, posiadające znaczny przemysł i handel, jak
nad Kaistros — Efez i niedaleko ujścia Meandru —

Miiet. Zwłaszcza ten ostatni, założony na przy-
lądku niewielkim, bo ledwo 3 hm długości a lem

najwyżej szerokości, i dlatego zabezpieczony od
strony lądu, od strony morza posiadał cztery

zatoki, wraz z tyloma portami, gdzie się chro-
niły statki kupieckie, zawijające doń z 4-ch stron

świata. Tu przychodziły towary nietylko morzem,
ale i lądem z Assyryi, Mezopotamii, nawet z Indyi,

a Milet „ozdoba Jonii" pod względem handlu
mógł rywalizować z Tyrem i Kartaginą. Słynął

on także z własnego przemysłu, jak wyrobów
wełnianych, tkanin purpurowych, kobierców, i był

do wojen perskich największem z miast greckich.
Efez znów przyciągał kupców i pielgrzymów

z całego świata kultem Artemidy — mało-azyatyc-
kiej Kibelli, której ofiary w złocie przysyłał na-

wet lidyjski król Krezus. Posąg tego bóstwa (xoa-
non), według podania, spadły z nieba, był w kształcie

azyatyckim i takiż kult (kapłański eunusi i obrzędy
orgiastyczne), ale świątynia, t. zw. Arteraision, była

w najczystszym stylu jońskim. Pod wpływem

starożytnego świata? Jaka była ekspanzya żywiołu grec-
kiego? Jaka najstarsza cywilizacyą grecka? Dlaczego

lig GRECYA BOHATERSKA.

żywo bijącego tętna gospodarczego i umysłowego,
stosunki poJityczne w miastach lonii przechodziły

szybsze fazy rozwoju, aniżeli w Grecyi (związek 12
miast). I tutaj rządy królów zostały obalone

przez arystokracyę, która to forma rządu w walce
z ludem łatwo była zastępowaną przez tyranię.

I tak, w Milecie był jeden z najstarszych tyra-
nów Trazybul, którego rządy uchodziły nawet za

wzór dla tyranów greckich. Stąd też najwcześ-
niej rozpoczyna się kolonizacya grecka.

§ 18. ŻEGLUGA MORSKA 1 KOLONICZAYA GRECKA.

A) KOLONIE JOŃSKIE.

Dwie przyczyny składały się na kolonizacyę
grecką: jedną była szczupłość terytoryum ro-

dzinnego i konieczność wyprawiania nadmiaru
ludności w celu wyżywienia jej poza obręb oj-

czyzny, drugą — to zdolności żeglarskie i kupiec-
kie Greków, którymi przewyższyli z czasem na-

wet Fenicyan. Wychodźctwo greckie sprowadzało
się do zakładania nowych osad na W' zór dawnych

w domu najczęściej na wyspach lub na wybrze-
żach. Dlatego Grecy nigdy nie skolonizowali

całego kraju, jak Rzymianie, lecz żyli pośród
obcych ludów w swych koloniach, jak w oazach,

otoczeni ze wszech stron przez krajowców.
W żegludze Grecy uczynili znaczne postępy

w porównaniu do ludów Wschodu. Statki ich
były przeważnie 50-wiosłowe, rzadziej o 120

wiosłach, t. zw. trójrzędowce (triery), kupieckie
lub wojenne; te ostatnie zaopatrywano w dziób

metalowy do przebijania i rozrywania statków
nieprzyjacielskich. Narówni z żeglugą kupiecką

Jonia wyprzedziła Grecyę właściwą na polu cywillzacyl?

Jakie są główne miasta w Jonii'? Z czego słynął Miiet?

GRECYA BOHATERSKA.

119

uprawiali także korsarstwo. W połowie VI st.
zasłynęli zwłaszcza w żegludze mieszkańcy

wyspy Samos, a władca icłi
czasowy, tyran Polikrates,

sprawował istotnie hegemo-
nię na wodach m. Egejskie-

go. Jego to flota pomagała
Persom przy zdol)ywaniu

Egiptu, ale też potęga ta jego
skłoniła satrapę perskiego

do zdradzieckiego schwyta-

nia go i rozpięcia na krzyżu.
Grecy bardzo wcześnie po-

jawili się na wodach wscho-
dnich morza Śródziemnego.

Na wyspie Cyprze są oni
równie starożytni, jak Feni-

cyanie. W Egipcie pojawiają
się z początku, jako najem-

nicy, a w połowie VII w. ma^
ją już swoją własną faktoryę

w Delcie Naukratis, a po-
dobnież i na wybrzeżu Jibij-

skiem (Cyrenaika). W obrę-
bie m. Egejskiego wyparli

z handlu w zupełności Feni-
cyan. Na m. Czarnem poja-

wiają się oni już w VIII st.
Milet zakłada tutaj mnóstwo

kolonii, jak: Sinope nieda-
leko ujścia Ilalysu i Trape-

zunt na południowem wy-
brzeżu, Ister, Tomi na za- ^pt g,r-vrf-{f>^>^.

chodniem, Tyras przy ujściu , \l»S^^i^^!^^''
Dniestru, Olbię przy ujściu ''-'^'^^^'^^^S-l

Bugu, Teodozyę na półwy- ^'^^^s^^^'*^-
spie krymskim. Dzisiejsza Ptosya południowa staje

120

GRECYA BOHATERSKA.

się na długie lata spichrzem dla Grecyi. Stamtąd
otrzymuje ona zboże, ryby i naodwrót dowozi broń

i przedmioty zbytku, jak wazy. Między wyspami

95. Handel libijski Czara Arkesilaosa II. 96. Koiczyk. Znalezio-
ny na Krymie.

a wybrzeżem m. Egejskiego idzie ożywiony handel.

Tak z Afryki wywożono oliwę, z Chios, Naxos,

LesbosiThasos-

wino, zboże z Be-
ocyi, z Eubei i Cy-

pru miedź, z ko-
palń lauryjskich

w Attyce srebro,

z Thasos i gó r
pangejskich n a

wybrzeżu t r ac-
kiem — złoto, ze

Sparty — żelazo.

97. Bransoletka z Pompei. LOCZ 1 W Zachod-

niej części morza
Śródziemnego pojawiają się bardzo wcześnie

Grecy jońscy. Samijczycy w początku VI wieku
na półwyspie iberyjskim w Tartessos, skąd

GRECYA BOHATERSKA. 121

wywożą srebro. Stamtąd posuwają siQ dalej
ku północy, w głąb zatoki lugduńskiej i liguryj-

skiej. Tutaj wychodźcy jońscy z Fokei zakła-
dają miasta, jak Massilię (dzisiejszą Marsylię),

Nikię (Niceę) i Antipolis (Antibes). Stamtąd
kolonizacya przenika aż na Sycylię, gdzie Joń-

czycy spotykają się z kolonizacya starszą, do-
ryjską, wychodzącą z wyspy Khodos, a m. Gela

jest najstarszą kolonią grecka na Sycylii, założoną
na początku VII-go st. przez wycliodźców z Rho-

dos wspólnie z wychodźcami kreteńskimi.

§ 19. B) KOLONIZACYA DORYJSKA. WŁOCHY POŁU-
DNIOWE CZYLI WIELKA GRECYA.

Na zachodzie kolonizacya grecka rozciągnęła

się i na sąsiedni półwysep Italii, którego część
południowo-wschodnia, półwysep Kalabryi, albo

t. zw. Japygia, jest tak wysuniętą w kierunku
Grecyi, że gołem okiem widać ją z wybrzeżów

Akarnanii. Tutaj kolonizacyę prowadzili już nie
Jończycy, jak na wschodzie, lecz przeważnie Do-

ryjczycy. Stąd dyalekt Peloponnezu (argolidzki)
był panującym w połudn. Włoszech. Naprzód

kolonie powstawały naokoło zatoki Tarentu, jak:
Lokri, Tarent, Sybaris i Krotona, później do-

sięgły one krańca południowego półwyspu (Rhe-
giom) i przeniosły się na sąsiednią wyspę Sycylii,

jak Messana, Katana u stóp Etny, a nawet po-
sunęły się na północ w okolicę m. Tyrreńskiego,

Jakie fazy w ustroju politycznym przechodzą Grecy za-

morscy? Jakie są główne przyczyny kolonizacyl zamor-
skiej Greków? Jaki jest charakter żeglugi? Jaki rodzaj

statków? Co to jest thalassokratia sami.iska? Kto był
Polykrates, i jaki był jego koniec? Jakie są kolonie

greckie we wschodniej części m. Śródziemnego? na Cy-
prze? nad Syrtami? Jakie były kolonie greckie na m.

222 GRECYA BOHATERSKĄ.

po zatokę Gaecką, w pobliżu Neapolu (Kyme).
Stąd cała południowa część półwyspu Italii zosta-

ła przezwana Wielką Grecyą.

§ 20. PRZEMYSŁ I HANDEL GRECKI. KORYNT.

Kolonie te greckie służyły nie tylko dla
celów wychodźctwa, ale oddawały także ważne

usługi przemysłowi i handlowi greckiemu. Za
pośrednictwem nich bowiem Grecy zbywali swo-

„.^iI^^^H^^hHS^^SR^^^s

. jdii^^^^HHK^Ł^ 'HjI m

^^wl

b, Pi|R[|ta||^|M|

Bffglir '•' • - c^' , ^*

*' Ą

i|^HHH|

mMm^^l

^^^111^

liii

^^Kk. - -._:.. A^

98. Akrokorynt.

je wyroby ludom barbarzyńskim. Jak w Azyi
Mniejszej Milet, tak w Grecyi właściwej na

pierwszy plan pod względem przemysłu i handlu
wysunął się Korynt. Zawdzięczał on to swoje

Czarnem i skąd wyszły? Jaką rolę odgrywa w dziejach

Grecyi liandel i żegluga pontyjska? Jaki handel na ml

GRECYA BOHATERSKA.

I2a

stanowisko przedewszystkiem położeniu sweinu
znakomitemu: na drodze ze wschodu na zachód

(na przesmyku istmijskim). Stąd też wpływ han-
dlowy Koryntu sięgał aż do środkowych Włocha

124 grecya bohaterska.

przedewszystkiem do Etrusków, którzy stamtąd

7;apożyczyli swój alfabet, a następnie rozwinęli
także swój przemysł garncarski (wazy etruskie,

wzorowane na korynckich). Rozkwit Koryntu
wypada głównie na połowę VI w., na czasy rzą-

dów tyranów Kypselidów, tak przezwanych, od
założyciela dynastyi, Kypselosa, a zwłaszcza jego

syna Periandra. Z jego to inicyatywy Koryntyj-

«zycy zajęli wyspy jońskie, a przedewszystkiem
Korkyrę, już dawniej skolonizowaną przez wy-

•cłiodźców z Koryntu. Stamtąd to Koryntyjczycy
posunęli się na wyspę Sycylię i założyli na

wschodniem jej wybrzeżu, w przepięknej zatoce
na w. Ortygii, m. Syrakuzy, które wkrótce pod

rządami mądrego tyrana, Gelona, stanęły na czele
innych miast greckicłi na Sycylii, jak Akragas,

Oeli, gdzie zresztą też rządzili przeważnie tyra-
ni. Korynt był wówczas centrem życia przemy-

słowego i artystycznego całej Grecyi. Słynął on,
podobnie, jak i sąsiednie miasto Argos, z wy-

robów metalurgicznych, jak broni, przedmiotów
sztuki i przemysłu galanteryjnego i był siedlis-

kiem zbytku, oraz artyzmu (wazy korynckie,
które w VII w. pod względem piękna trzymają

pierwszeństwo w całej Grecyi),

§ 21. POCZĄTEK MORSKIEJ 1 HANDLOWEJ POTĘGI
ATEN.

W tym ogólnym rozwoju przemysłu i handlu

greckiego Ateny do końca prawie VI w. pozo-
stają w cieniu po za innymi miastami, nawet

Egejskim? , Które miasta zakładają kolonie w zacliodniej

«zęści m. Śródziemnego? Gdzie się spotkała kolonizaeya
jońska z doryjską? Skąd wyszła kolonizaeya półwyspu ape-

nińskiego? Co to jest Wielka Grecya? Jakie jest główne
miasto handlowe właściwej Grecyi? Czemu zawdzięczał swe

GRECYA BOHATERSKA.

125

takimi, jak sąsiednia w. Egina lub w. Eubea

z m, Chaikis, skąd, jak wiadomo, Ateńczycy za-
pożyczyli pierwsze miary, a między innymi takżO'

stopę pieniężną. Silniejszy impuls życiu handlo-
wemu i przemysłowemu Attyki dał dopiero Pej-

zystrat. Za jego to inicyatywą Ateńczycy zakła-
dają pierwszą swą kolonię, Sigaion, przy ujściu

Skamandru. Na przeciwległem zaś wybrzeżu, na
t. zw. Cbersonezie trackim, dzięki jego poparciu,

Miltyades z rodu Filaidów usadowił się w cha-
rakterze udzielnego księcia. Odtąd, dzięki zna-

komitemu położeniu obydwóch tych punktów,.

100. Tetradrachma ateńska (V w. przed Chr.).

Ateny stają na straży do zatoki Heiiespoutu
(Dardanellów) i zabezpieczają sobie dowóz żyw-

ności z m. Czarnego. Niebawem zaś, za sprawą
Kiejstenesa, Ateńczycy toczą szczęśliwą wojną

z sąsiednią wyspą Eubeą, (z zawistnym o rozwój
swego handlu miastem Chalkis), i zabierają mu

część terytoryum, gdzie zakładają pierwszą swą
kolonię wojskową i rolniczą (t. zw. kleruchię).

Przy pomocy tych kolonii później będą rządzić
i panować nad miastami morskiemi w całej Gre-

bogactwo Korynt? Kiedy wypada jego główny rozkwit?

Jaką nosi nazwę dynastya tyranów? Dokąd sięgał wpływ
handlowy Koryntu? Jakie są najważniejsze kolonie Ko-

ryntu nad morzem Jońskiem? na Sycylii? Kto utrwalił

126

GRECYA BOHATERSKA.

cyi. Obok tego za Pejzystrata pojawia się pierw-

■

sza moneta ateńska z wyobrażeniem sowy oraz

napisem Athe na jednej stronie i z głową Ateny,
na drugiej. Jestto t. zw. drachma attycka, (od

wyrazu dłoń) — ilość kruszcu,
żelaza lub miedzi, dająca się ob-

jąć dłonią. Inne bowiem miary
greckie odpowiadają miarom na

wschodzie. Takim jest talent złoty
lub srebrny (wagi około 37 Mgr.),

mina; tylko zamiast wschodniego
sykla jest stater (pieniądz złoty)

i mina ma 100 drachm, czyli że
talent równa się 6000 drachmom.

Na Sycylii zaś i we Włoszech
jest w użyciu funt (półminy),

który się dzielił na 12 uncyi.

§ 22. CERAMIKA GRECKA.

Ze sztuk technicznych żadna
w starożytnej Grecyi nie dosięgła

tak szybko i takiego stopnia
artystycznej doskonałości, jak

sztuka garncarska albo ceramika.
Zawdzięcza ona swój rozkwit

nie tylko bogactwu materyału
(glinka do wypalania), ale i mno-

gości oraz rozmaitości przezna-

101. Lekythos (waza czonia, do którogo służyły wyroby

pogrzebowa) biały ' , . ~Kr-x • i.'

attycki. garncarskie. Miały one rozmaite

formy: dzbanów, kubków, w a z
i kruż o jednem lub dwuch uszach i rozmia-

rami wahały się od zwykłych naczyń, aż do

potęgę Syrakuz? Jakie było stanowisko Koryntu w roz-

woju artystycznym i przemysłowym Grecyi? Jaką rolę

GRECYA -BOHATERSKA.

127

olbrzymieli plthoj na metr i więcej wysokości.
Jedne z tych naczyń służyły do domowego użytli;u,

inne spełniały funlicye publiczne, jali pogrzebowe
do sliładania popiołów albo, jako nagroda na

igrzyskach. Zwycięzca w czasie święta Panathe-
naion w Atenach otrzymywał wazę, napełnioną

1U2.

/. ua/y paiuUciiajskicj. Muz. w Loyd/u

oliwą, i nagrodę tę, jako tryumf, składano po jego
śmierci do grobu. Ceramika ta przechodzi różne

fazy swego rozwoju i zależnie od nich odznacza
się swym stylem, to znaczy ozdobą rysunkową

(ornamentyką), kształtem naczyń i ich barwą

odegrały Ateny w kolonizacyi greckiej? Jakie miasta
wyprzedziły Ateny pod względem rozwoju liandlowego?

128

GRECYA BOHATERSKA.

(sposobem wypalania). Najstarsze wazy okresu
inikenskiego mają ornament spiralny, /o"

103. Waza dipylonowa pogrzebowa. Muz. ateński

ITZTJ U^?^' ^''^^'''"^ ^^^^t kształt
naczynia (główka) przypomina nieraz kształt

GRECYA BOHATERSKA.

129

zwierzęcy. Późniejszy styl waz greckicli jest

t. zw. gieometryczny, czyli składa się z linii,
pasków, układanych w różne wzory, jak meandry.

104. Wielka amfora z Milo Muz. ateńskie.
Tom_n. 9

130

GRECYA^BOHATERSKA

Najbardziej zbliża się ten sposób malowania waz

do sposobu tkania 1 wzorzystego różnobarwnych
materyi. W Attyce naj-

wcześniej poczęto, obok li-
nii i znaków gieometrycz- pj

nych, wprowadzać także jjj

105, Waza koryncka. Muz.
Luwru,

106. Bombyliiis w stylu

korynckim.

figury i wyobrażenia zwierząt, oraz ludzi. Jestto
styl t. zw. dipylonowy (od pierwszych waz, zna-

lezionych w pobliżu dipylonu, czyli bramy pod-
wójnej), którego rozkwit przypada na sam schy-

Kto dał początek kolonizacyi ateńskiej? Jakie są naj-

pierwsze kolonie attyckie? Co to są klerucliie? Jaki jest

GRECYA BOHATERSKA.

131

lek VIII st. W Joiii
i iia wyspach silnie

zaznaczył się wpływ
wschodni w moty-

wacli roślinnych (np.
lotus) i w posta-

ciach ludzkich (np.
i eźdźcY.z wróceni do

siebie parami), także
w figurach zwierząt,

rozmieszczonych na
wazach pasami. Ry-

sunek bywa zazwy-
czaj czarny błysz-

czący na tle brunat-
nym, I ten to rodzaj

107. Wi

ydrya).

i/2^^7^^^f^^^^^^^^^^^^^^^^^^^/'^^^^'^^^f^^\

)03. Wielka czara (krater) koryncka. Muz. Luwru.

132

GRECYA BOHATERSKA.

waz szczególniej przyjął się w Koryncie (VII w.),
utrzymującym stosunki handlowe wcześnie już ze

wschodem. Dopiero Ateiiczycy w VI w, zerwali z mo-
tyAvami gieometrycznymi i oryentalnymi i dali ry-

sunkom na wazach kompozycyę malarską (np. sceny

109. Waza Francois. Styl attycki. Muz. archeologiczne we

Florencyi.

mitologiczne); zmienia się także później tło na
czarne, na którym figury uwypuklają się w barwie

jasnej. Ten styl z czasem rozwinął się w naj-

system menniczny Attyki? Jakie miary i wagi? Co to
jest ceramika? Czemu zawdzięcza swój rozkwit? Jakie

GRECYA BOHATERSKA:

183

doskonalszą sztukę malarską, jaka obok arcy-

dzieł rzeźby, świadczy do dziś dnia o niedo-
ścignionym gieniuszu artystycznj-m Greków.

Te wazy, zwłaszcza attyckie z IV w., stają się
dla samych Gre-

k ó w przedmio-
t e m niesłycha-

nego zbytku, ale
zarazem świadec-

twem smaku ar-
tystycznego tak

wybrednego, o ja-

kim nigdy w sta-
rożytności przed-

tem i nawet do
dziś dnia nie mia-

no pojęcia. Wazy
te robiono i na

wywóz; przecho-
wały się też one

w e wszystkich
częściach staro-

żytnego świata
daleko lepiej,

aniżeli inne dzie-
ła sztuki grec-

lvipi irllntoo-nrlyió H°- Waza ateńska dwuuszna (pelike)

l\.lBJ,iaid.LOgUU/,Ib z Krymu. Muz. Ermitażu w Petersburgu.

zbiory ich służą

za skarbnicę do badania rozwoju stylu i twór-
czości artystycznej Greków,

§ 23. WSPÓLNOŚĆ GREKÓW JĘZYKOWA.

Przy całem swem rozprzestrzenieniu Grecy

nie tworzyli nigdy jednego państwa. Jedynym
łącznikiem pośród nich była pierwotnie mowa,

która i tak zresztą różniła się dyalektycznie.

134 GRECYA BOHATERSKA.

Zależnie też od tych różnic dyalektycznycli.

Grecy dzielili się później sami na plemiona
i tworzyli dla każdego osobnych bohaterów.

Mowa też była pierwszym czynnikiem, odróżnia-

ni. Efeb, rzucający dzidę. Waza attycka. Malowidło czerwone

na tle szafirowym.

jącym Greków od innych ludów, i zanim pojawiła
się wspólna nazwa dla wszystkich Greków, było

już ogólne pojęcie ludów, nie należących do ple-

GRECYA BOHATERSKA. 135

mienia greckiego. Używano dla nich (już w Ilia-
dzie) nazwy barbarzyńcy — barbaroi, co nie ozna-

cza wcale ludzi, stojących na niższym stopniu
cywilizacyi, jak później, lecz ludzi, mówiących

niezrozumiałym językiem, (jak u Słowian nazwa

Niemców). Lecz poza językiem pośród Greków
był jeszcze inny łącznik. Była nim religia.

§ 24. WSPÓLNOŚĆ GREKÓW RELIGIJNA.

Czy to plemię, czy to miasto, czy też ob-

wód wiejski (jrecy skupiali się około jednego

112. Olimpia.

ołtarza i około jednych i tych samych uroczy-

stości religijnych. Z czasem niektóre ołtarze,
p(')źnioj świątynie, i niektóre uroczystości stały

jej przeznaczenie? Jaka nagroda na Penathetaion? Na

czem polega różnica stylów? Jaki styl ma ceramika
mikeńska? Co to jest styl gieometryczny? styl dipylono-

wy? Jakiej sztuki Jest źródłem ornamentyka garncarska?
Jaki jest najpierwszy łącznik między Grekami? Jak

Grecy pojmowali łączność językową, a różnice dyalek-
tycznc? Co oznacza wyraz barbaroi? Kiedy go zaczęto

136

GRECYA BOHATERSKA.

się łącznikiem dla wszystkich Greków. Do takich

należała przedewszystkiem świątynia Zeusa
i Hery w obwodzie Pizantów, w Olimpii. Tutaj przy

kopaniu w najgłębszych warstwach znajdowano

113 i 114. Posążki ofiarne. Terrakota rodyjska.

posążki kamienne prostej roboty w kształcie słupa
z dorobioną głową i z członkami ciała nierucho-

mymi. Takież same z terrakoty o żywych barwach.

GRECYA BOHATERSKA.

13/

i szlaclietiiiejszyiu wyrazie znajdowano i na wys-

pach np. Rodos. Były to wota
(ofiary), składane bóstwu —

ślady liultu, talv starożytne-
g"o, jalv pierwotną jest rzeźbą

tycliposążlvó w. Miej scem lvul-
tu w Olimpii był g-aj świgty

(Altis). Tutaj nad brzegiem
rzeki Alfeiosa odbywały się

co 4 lata uroczystości religij-
ne, połączone z igrzyskami —

głównie wyścigi piesze, lub
konne, na wozach, chociaż

także i zapasy atletyczne,
a zwycięzcy w nich byli sła-

wieni w całej Grecyi i otrzy-
mywali prawo ustawiania

swoich posągów w świętym
gaju Altis. Przewodnictwo

w tych grach od r. 580 na-
leżało do Elidy. O świątyni

boga Zeusa i Hery (Heraeon)
wiadomo, że istniała już za

czasów Homera. Była ona
jeszcze z drzewa, i dopiero

później pojedyncze jej części
zastąpiono przez kamień.

Jestto najstarsza, znana dzi-
siaj świątynia grecka, jak

i najstarsze ze wszystkich
są obchody religijne w Olim- '

pii. Pierw^sze z nich są za-
pisane pod r. 776 przed Nai\

Chr. i odbywały sie odtąd r'-''^''°'"'''''^?K^y^"';^'''.?^'

•I J ^ ^ ieziona na w. Rhodos (w Ka-

stale co 4 lata. Okres ten miros).Muz.bryt.wys.o,23m.
zowie się olimpiadą, i według

liczby tych olimpiad Grecy prowadzą później

rachubę swoich dziejów.

115. Statuetka terrakotowa

138

GRECYA BOHATERSKA.

§ 25. AMFIKTIONIA I ZWIĄZKI RELIGIJNE.

Druga świąty-
nia starożytna

była w północ-
nej Grecyi u

wejścia do wą-
wozu termopyl-

sliiego w m. Pyłai na
cześć bogini Demetry. Kult

tej bogini był połączony z lvul-
tem Apołlina i z czasem prze-

niósł się do sąsiedniego miasta
w Foliidzie, Delf, gdzie u stóp góry

Parnasu istniała znaua już za
czasów Homera świątynia Apołlina.

Mieszliańcy sąsiedniej Tessalii, jak
okolicznych państewek Grecyi: Lo-

krydy, Dorydy, Fokei, Beocyi, Eubei
i innycli połączyły się ze sobą dla ce-

lów obrony tej światy ]ii, i odbywali
za pośrednictwem delegatów corocz-

nie obrady na wiosnę i na jesieni.
Tutaj naradzano się nad utrzymaniem

świątyni, jej bezpieczeństwem, do-
cłiodami, podtrzymaniem kultu i t.p.

Był , to związek pierwotnie reli-
gijny. Członkowie jego zwali

się sąsiadami (amfiktiones)
nie tworzyli żadnej jed-

lostki politycznej. Jed-
nolity kult jednak

nakładał n a
'nich pewne o-

bowiązki poli-
tyczne. I tak,

amfiktyono-

GRECYA BOHATERSKA.

13i>

Avie nie mogli, walcząc między sobą, burzyć
doszczętnie miast związkowych, nie wolno była

im również odcinać wody oblężonemu miastu
ani grabić pielgrzymów. W czasie uroczystości

zaś religijnych następowało między amfiktyonami
przymusowe zawieszenie broni. Te uroczystości

religijne również połączono z igrzyskami, t. zw.

pytyjskimi, które po raz pierwszy odbyły się na
początku VI w., po t. zw. pierwszej wojnie świętej^

i T

117. Wyścigi piesze. Według' malowidła na wazie.

Wojna ta wybuchła z powodu, iż sąsiednie miasto
Krisa, położone nad brzegiem morza, zajęło

grunta sporne świątyni. Amfikyonowie ukarali
je odebraniem mu tej ziemi i wcieleniem

miasta Krisy do obwodu Delf. W tej wojnie
uczestniczyli już za namową Solona Ateńczycy,

używać? Jaki jest drugł łącznik Greków obolf języka?

Jakie znaczenie ma dla jedności Greków religia? Jaki
jest najstarszy kult religijny Greków? Jaka jest naj-

starsza świątynia? Jak wyglądał Heraeon? Co to są
igrzyska olimpijskie? Jakiej dały one początek ractiubie

140

GRECYA BOHATERSKA.

którzy odtąd stale należą do związku i wywierają

w nim wpływ poważny na miejscu dawnych państw
tessalskich, które wschodziły przedtem w skład

amfiktyonii w liczbie przeważającej.

§ 26. WYROCZNIA APOLLINA 1 ZNACZENIE IGRZYSK
RELIGIJNYCH.

Świątynia delficka stała się sławną głównie

dzięki swej wyroczni, która w formie metrycz-
nego dwuwiersza była podaw^aną przez kapłanów^

z ust kapłanki Apollina, rzucającej z wysokości
trójnoga słowa bez związku (Pytya). Uciekali

się do niej o poradę nietylko Grecy lądowi, ale

118. Moneta srebrna z Elidy (IV w.).

i z wysp i całego obszaru kolonialnego^' Grecyi.

Obok świątyni wznosiły się skarbce, w których

poszczególne państwa składały swoje dary, (jak
świeżo odkopany skarbiec knydyjski), a cały ob-

w^ód święty, otoczony murem, był zasiany posą-
gami i innymi pomnikami ofiarnymi. Podobnież

czasu? Co to są olimpiady? Jaka świątynia słynęła

w północnej Grecyi? Gdzie był kult Apollina? Jakie
państwa połączyły się w celacli obrony kultu Apollina

w Delfacłi? Co to była amfiktyonia? Jakie jej cele i jaki
charakter? Jakie węzły polityczne łączą amflktyonów?

Co to jest pierwsza wojna święta? Kiedy nastały igrzy-

GRECYA BOHATERSKA.

141

1 na Igrzyska pytyjskie, które odbywały sie
co cztery lata, mieniając się co lat dwa z olim-

pijskimi, spieszono ze wszystkich krańców

GRECYA BOHATERSKA.

Świata greckiego. Te wspólne uroczystości reli-

gijne stały się z biegiem czasu nowy^m łączni-
kiem kulturalnym między Grekami. Stąd zapewne

rozpowszecliniła się już późno, bo dopiero w po-
łowie VII w., w^spólna nazwa dla Greków — Hel-

lenowie (od Hellady — Hellas, niewielkiego obwo-
du w południowej Tessalii), którą to nazwę na-

przód przyjęli amfiktyonowie, a która później
rozciągnęła się na wszystkich Greków w znacze-

niu nawet częściej używane-
go wyrazu Pankellenes —

Wszechhelenów, aniżeli
zwykłego Hellenów. Na wzór

tyck głównych igrzysk także
i inne miasta chciały mieć

swoje igrzyska. Tak np.
z chwilą rozkwitu Koryntu

poczyna się sława igrzysk
istmijskich (co 2 lata) na

cześć Posejdon a i nemejskich

__na cześć Zeusa. Także świę-
^^ to ateńskie Panathenaion od

czasów Pejzy strata staje się
ogólno-greckim. Pejzystrat

też wprowadza obok zapa-
sów i walk fizycznych (athlos) także popisy ar-

tystyczne. Stąd wpływ igrzysk rozciąga się z cza-
sem i na sztukę oraz literaturę grecką. Tak na

120. Trójnóg' z Olimpii

ska pytyjskie? Odkąd należą do amflktyonii Ateny? Co
to jest wyrocznia pyty.jska? Jakie było znaczenie poli-

tyczne igrzysk i wogóie uroczystości religijnych? Co
oznacza nazwa Hellenów? Skąd się wzięła i kiedy się

rozpowszechniła? Jakie się odbywały inne jeszcze igrzy-
ska religijne? Jaki był i cli wpływ na literaturę i sztu-

kę? Co zastępują obchody religijne Grekom? Jaka łącz-
ność pomiędzy Grekami? Co zastępuje wspólne państwo

u Greków? Jak powstał naród helleński?

GRECYA BOHATERSKA.

144

GRECYA BOHATERSKA.

tle wspólności języka, religii i obyczajów wy-

tworzyła się z czasem wspólność ducliowa i mo-
ralna Greków^ która sprawiła, iż Grecy, nie sta-

122. Świątynia jońska in antis. Fasada zrestaurowana według
skarbca knidyjskiego w Delfach (VI w.).

GRECYA BOHATERSKA. 145

nowiąc nigdy razem jednego państwa, przecież
czuli się silnie ze sobą spojeni czyli utworzyli

jeden naród. Ten zaś fakt okazał swe doniosłe
skutki w momencie walki a barbarzyńcami o nie-

podległość.

Tom II. 10

BIBLIOGRAFIA,

Carl W a c h s m u t h: Einleitung in das Studium
der alten Oeschichte. 1895.

Ernst Curtius: Griechische Geschichte, wyd.

V, T. 3.

J u 1 i u s B e 1 o c h: Griechische Geschichte. T. I.;
bis auf die sophistische Bewegung und den felopmmesischen

Krieg, r. 1893.

Georg Busolt: Griechische Geschichte bis zur
Schlacht bei Chaeronea. Cz. II. Die ciltere attische Ge-

schichte und die Perserkriege, II wyd. r. 1895.

Adolf H 1 m: Griechische Geschichte bis zum
Ausgange des VI Ihdt vor Chr. 1886.

Robert Pohlmann: Grundriss der griechi-

schen Geschichte nebst Cuellenhmde (Handbiich der klass.
Alterthumswissenschaft. Iwan von Muller. IV Abth.

III Band.). 1896.

Busolt, Bauer und Muller: Die griechische
Staats-, Kriegs- %md Priuaialterthiimer (Iwan von Muller,

Handbuch). 1887.

Gustaw Gilbert: Handbuch der griechischen
Staatsaltertilmer. Cz. I. Dtr Siaat der Lakedaimonier und

der Athener, II wyd. 1893.

B a u m g a r t e n— P o 1 a n d— W a g n e r: Die helle-
nische kultur (j. w. str. 72).

Holm-Deecke-Soltau: Eultwgeschichte der

klassischen Alterthums. (j. w. str. 72).

R e n e M e n a r d: La vie imvće des onciens. T. I.
Les pewples dans Vantiquite. T. II, La familie. T. III, J.e

travail. T. IV, Les institutions de Vantiquite. 1880 — 1883.

Pauly-Wisso wa: Realencyclopddie des klassi-

schen Altertums (dotąd do lit. I).

Edward Meyer: Geschichte des Altertums. T. II.
Geschichte des Abendlandes bis auf die Perserkriege. 1893.

— Forschungen zur alten Geschichte. T. I. Zur dlteren

griechischen Geschichte. (j. w. str. 72).

— Die loirthschaftliche Entwickelung des Alterthums.
Ein Yortrag. 1895.

Pustel de Coulanges: La cite antigue, ótudes

sur le culte, les droits, les constitutions de la Grece et de Romę.

GRECYA BOHATERSKA. 147

* Paul Guiraud: EUides economiąues sur Van-
tiquite. 1905.

O. G r u p p e: Griechische Mythologie uncl Reli-

gionsgeschiclite. (Handbuch harausg. von iwan von Mul-
ler). 2 t. 1906.

Erwin R li o d e: Psyche, SeelencuU und Unster-

hlichkeistglanhe der Griechen. 1894.

Max. C o 1 11 gn o n: L'achelogie grecąue. (j. w. str. 72).

— Mythologie fignre'e de la Grece. 1907.

— Histoire de la sculpture grecque. T. I. Les origl-
nes — Les primitifs — L'archaisme arance. L'epoqne des

grands maitres du cinguieme siecle. 1892.

E. A. Gard ner: A handhook of greek sculpture. 1896.

— Ancient Athens. 1904.

E. Petersen: Athen {Ber iihmte Kunststatten). 190S.
C u r t i u s M i 1 c li h o f e r: Die Stadtgeschichte von

Athen. 1891.

Rayet et Collignon: Histoire de la ceramiąue

grecąue. 1888.

Perrot et C li i p i e z: Histoire de Vart dans
l'antiquite. T. VI. La Grece primitiuc, l'art mycenien. 1893.

T. VII. La Grece de Tcpopee, la Grece archaiąue. (Le
tempie). 1899. T. VIII. La Grece archaiąue. La sculpture.

1904. T. IX. La Grece archaiąue. La Glyptiąue. — l^a nu-
mismatiąue. La Peinture. La ceramigue. 1911.

F. S a r t i a u x: Yilles mbrtes d' Asie Mineure. Per-

game, Ephese, Priene, Milet, le Didymeion, Hierapolis. 1911.

H e r o d o t: Dzieje p^zekł. A. Bronikowskiego.

Tliucidides: Historya wojny peloponneskiej, prze-

kład tegoż. 1861.

Baedecke r's: Griechenland, die griechischen In-
seln. Wyd. V. 1908.

GRECYA WOLNA.

(OD WOJEN PERSKICH DO OKRESU MACEDOŃSKIEGO).

§ 1. HELLENOWIE I BARBARZYŃCY.

Chociaż nazwa barbarzyńców oznacza wo-

góle ludy, nie należące do plemienia greckiego,
przecież mieści ona w sobie znaczenie niższości

kulturalnej, o jakiej Grecy z początku wcale nie
myśleli, i jakiej w rzeczywistości wcale nie było.

Właściwie, kolebką cywilizacyi był wciąż jeszcze
Wschód, którego wyższość sami Grecy nad sobą

przyznawali, nie tylko materyalną, ale i duchową.
Ten Wschód podówczas był zjednoczony i zorga-

nizowany w państwie perskiem. Miasta, jak
Memfis, Babilon, Suza, Ekbatana, były ogniskami

życia ówczesnego cywilizowanego, a władza króla
perskiego nie miała sobie równej w całym świe-

cie starożytnym. Jego państwo rozciągało się od
m. Egejskiego aż po rz. Ind i od Syrt afrykań-

skich aż do rz, Jaxartu. W obrębie niego miesz-
kało, licząc w przybliżeniu, najmniej 50 milionów

ludności, a o dochodach skarbu królewskiego była
mowa na innem miejscu (por. t. I, str. 314). Od

niego też zależały losy podwładnych mu miast
greckich w Jonii czyli Azyi Mniejszej.

§ 2. MIASTA JOŃSKIE POD RZĄDEM PERSÓW.

Razem z Lidyą dostały się w zależność od

króla perskiego i miasta Jonii. Panowanie jed-

Jakie pojęcie mieści się w greckiej nazwie barba-
rzyńców? Kto reprezentował cywilizację wobec Grecyi?

Jakie miasta są największe w starożytnym świecie? Jaka

GRECYA WOLNA.

149

123. Waza perska. Pośrodku siedzi na tronie Daryusz z gierm-
kiem po za sobą. Przed nim poseł, zdający sprawę. Otacza króla

rada. Niżej podskarbi przyjmuje i zapisuje daniny, dostarczane
mu z prowincyi. U góry Olimp. Zeus i Atena zachęcają Helladę

do walki z dumną Azyą. Scena przedstawia moment wybuchu
wojny perskiej. Malowidło frontowe na wazie z Kanossy. Muz.

w Neapolu.

150 GRECYA WOLNA.

nak Persów nie było wcale połączone z uciskiem
Greków. Przeciwnie, Persowie szanowali ich

odrębność narodową i religijną, a nawet uznawali
samodzielność polityczną miast jońskich aż do pra-

wa prowadzenia wojen na własną rękę. Wymagali
tylko daniny i kontyngentu wojskowego na wy-

padek wojny. Taki kontyngent brał udział
i w wyprawie europejskiej Daryusza na Scytów,

przyczem straż grecka broniła przeprawy po-
wrotnej wojsk perskicłi przez Dunaj, i tylko temu

Daryusz zawdzięczał ocalenie własne i częściowy
powrót swojej armii (prw. t. I, str. 319). Przecież

rządy perskie były znienawidzone w Jonii, nie tyle
dla zwierzcłinictwa samych Persów, ile z powodu

panowania popieranych przez hich tyranów. Star-
cie też pomiędzy Grekami a Persami zostało

spowodowane przez zatargi i nieporozumienia
w łonie samych Greków — między demokracyą

a tyranią. Tyranem Miletu był Histiaeos, któ-
remu Daryusz zawdzięczał swe ocalenie, ale

straciwszy doń zaufanie, odwołał go i na jego
miejsce naznaczył zięcia jego Aristagorasa. Ten

ostatni w porozumieniu ze swoim teściem wy-
wołał przewrót, sam złożył tyranię i wypowie-

'dział posłuszeństwo królowi perskiemu. Fakt
ten wywołał ogromne wrażenie w całej Jonii

i posłużył za hasło do powszechnego buntu.

§ 3. POWSTANIE JOŃSKIE.

Za przykładem Miletu we wszystkich

miastach poczęto zrzucać znienawidzonych tyra-

była potęga materyalna króla perskiego? Jak podpadły
miasta Jonii w zawisłość od Persów? Jaka była zwierz-

chność perska? Co było przyczyną walk i starć w łonie
miast greckich? Jaki przewrót dokonał się w Milecie,

1 kto był jego sprawcą? Co posłużyło za hasło do powstania

GRECYA WOLNA. 151

nów i gotować sitj do zbrojnej walki. Prze-
dewszystkiem jednak miasta jońskie zwróciły się

o pomoc *do swych współplemieńców, głównie
Aten i Sparty. Sparta nie chciała się mieszać

w sprawy azyatyckie. Ateny natomiast przysłały
20 okrętów, a Eretrya dostarczyła 5 trier. Oprócz

poczucia łączności plemiennej, Ateńczykami kie-
rowało także i wspólne niebezpieczeństwo— obawa

przed powrotem Pejzystratydów w osobie Hip-
piasza, któremu Artaphrenes, satrapa perski,

przyrzekł ponowną władzę w Atenach. Ale wy-
prawa zbiorowa Greków wgłąb Azyi, chociaż pu-

ściła z dymem miasto (nie zamek) Sardy, zakoń-
czyła się na powrotnej drodze na wybrzeżu morza

klęską (498?), poczem sprzymierzeńcy powrócili
do domu. Równocześnie, korzystając z zamiesza-

nia, Ateńczycy poczęli zagarniać wyspy na morzu,
jak Lemnos i Imbros, i rozszerzać kosztem in-

nych Greków swe posiadłości. Tymczasem zebrała
się u wybrzeźów Azyi Mniejszej flota egipska.

U wyspy Ladę, na wprost przylądka Mykale, flota
jońska poniosła klęskę (494). Bitwa ta była zara-

zem końcem buntu. Milet został zburzony, reszta
miast jońskich musiała się ukorzyć i gdzieniegdzie

przyjąć napowrót tyranów. Król zaś perski ukarał
je, nakładając nowe daniny i odbierając im czę-

ściowo autonomię, jak np. prawo toczenia wojen
na własną rękę. Za temi represyami musiało pójść

także i ukaranie Greków zamorskich, głównie zaś
Ateńczyków. Jakoż Daryusz zaraz w następnym

roku, po stłumieniu powstania jońskiego, począł
szykować się do wyprawy na Grecyę.

jońskiego? Jaką pomoc okazali Jończykom Grecy? Jakie

były powody obaw przed Persami ze strony Aten? Jakie
Ateny poczyniły nabytki na morzu? Gdzie ponieśli klę-

skę sojusznicy? Jaki był koniec buntu? Jaki los miast
jońskich? Jak przedstawiano stosunek siły bojowej Per-

152

GRECYA WOLNA.

§ 4. WOJSKO GRECKIE I PERSKIE.

Grecy później, pod wpływem zwycięstw nad
Persami, przedstawili tę wojnę, jako najazd i od-

parcie barbarzyńców. Naprawdę, nikt jeszcze
wówczas nie wiedział, jaką w przyszłości rolę

124. Jeździec perski. Z wazy w muz. Ashmolean (Oxf(3rd).

odegra Grecya w cywilizacyi. Persom nie brakło
też, jak o tern świadczy liistoryk grecki Herodot,

ani męstwa, ani zapału do walki,, ani zdolności
bojowych. Ani też armia perska była zbieraniną

wszelkicli ludów, pędzonych biczem i strachem^
jak ją później opisywano. Przeciwnie, była to, jak

sów do Greków, a jakim on był w rzeczywistości? Jaki

był skład armii perskiej? Jakie trudności w prowadzeniu

GRECYA WOLNA.

153

na owe czasy, armia regularna, której elitę sta-
nowiło wojsko narodowe Persów. Główną przyczy-

nąjej klęski była odległość pla-
cu boju od punktu koncentracyi

(tak samo, jak poprzednio
w wojnie ze Scytami), zabez-

pieczenie Grecyi od strony lądu
oraz wyższość jej bojowa na

morzu. Jednak szanse Persów
wydawały się być większe i to

zarówno pod względem zaso- ;
bów materyalnych dla prowa-

dzenia wojny, jak i masy żoł-
nierza. Dla tego, nie bez słusz-

ności, zwycięstwo Greków
przypisuje się ich wyższej sile

moralnej. Wojsko greckie skła-
dało się z pospolitego rusze-

nia — chłopów i obywateli miej-
skich, ciężko uzbrojonych ho-

plitów, którzy tworzyli jedno-
stkę bojową — falangę. Tej ma-

sie, działającej jednolicie i so-

lidarnie, nie mogli sprostać
łucznicy perscy, którzy działali

w pojedynkę. Dla tego spra-
wność bojowa armii greckiej

była wyższa, aniżeli perskiej.
Ale też zwycięstwo Greków

było zwycięstwem wolontaryu-
szów (ochotników) nad żołnie-

rzem poborowym. Grecy, jako ,^,_ „oputa grecki . .,-
jednostki, posiadali takie wła- kresu wojen perskich.

ściwości, jakich wcale brakło ^'""^ \'^uwrr- ''""
Persom. Temi właściwościa-

mi były: poczucie wolności osobistej, nałóg
rządzenia się samodzielnego, a przedewszystkiem

154 GRECYA WOLNA.

głęboka miłość ojczyzny, zamiast poddańczej słu-
żalczości wobec rządów despotycznycłii scentralizo-

wanycłi oraz ślepego posłuszeństwa dla siły
fizycznej, choćby obcej. Te zalety swe Grecy

potrafili później rozwinąć i wykształcić do takich
rozmiarów, iż stały się one podwaliną cywilizacyi

Zachodu, w przeciwstawieniu do dawnych zalet,
jakiemi ł)y]i obdarzeni mieszkańcy państw wschod-

nich. I dla tego mówi się, że w wojnach per-
skich starły się po raz pierwszy Wschód z Za-

chodem.

§ 5. PIERWSZA WYPRAWA NA GRECYĘ MARDONIU-
SZA (492).

Daryusz wysłał swego zięcia, Mardoniusza,

na podbój Grecy i. Dokonać go miał drogą lądo-
wą, przeprawiając się przez Hellespont, idąc

przez Tracyę i Macedonię. Ale skutek tej wy-
prawy był przeciwny oczekiwaniom. Pochód

wgłąb lądu zatrudniały Mardoniuszowi utarczki
z wojowniczerai plemionami Traków i Macedoń-

czyków. Flotę zaś, która mu towarzyszyła, roz-
biła burza niedaleko przylądka Athos, na Chal-

cydyce. Mardoniusz wrócił więc z niczem, nie
podbiwszy Grecyi, jedynym rezultatem zaś jego

wyprawy było obsadzenie niektórych punktów
w Tracyi i Macedonii załogami.

kampanii? Jaki był skład armii greckiej? jaka jednostka

bojowa? Jaka wyższość taktyczna? Jaka wyższość żoł-
nierza? Jakie znaczenie ma zwycięstwo Greków dla cy-

wilizacyi? Kiedy było pierwsze starcie Wschodu z Za-
cłiodem? Jaka była pierwsza wyprawa na Grecyę? Jaki

jej kierunek? Pod czyim dowództwem? Jakie trudności

oraz jaki rezultat? Jaki był plan zajęcia Grecyi od
strony morza? Jakie pierwsze zwycięstwo Persów na

m. Egejskiem? Gdzie było miejsce wylądowania Persów

GRECYA WOLNA. 155

§ 6. DRUGA WYPRAWA DATISA I ARTAPHRENESA (490).

Po nieszczęśliwej próbie wtargnigcia do
Clrecyi od strony lądu, Persowie spróbowali

przenieść wojnę z Grecyą na morze. W ciągu
r, 490 podbili Cyklady i zdobyli Eretryę, Na-

reszcie wysadzili armię swą, pod wodzą Datisa
i Artaphrenesa, na wybrzeże wschodnie Attyki,

w pobliżu Maratonu, zamierzając stamtąd ruszyć
na Ateny.

§ 7. BITWA POD MARATONEM. MILTYADES.

Ateńczycy, wobec grożącego im niebezpie-

czeństwa, zwrócili się o pomoc do innych miast
greckich, przedewszystkiem zaś do Sparty. Spar-

ta przyrzekła, ale zwyczaj religijny zabraniał
im przed pełnią rozpoczynać kroków wojennych.

Ateny musiały więc zadowolnić się posiłkami
Platajczyków i podjąć walkę na własną rękę.

Szczęściem posiadali oni dzielnego wodza w oso-
bie Miltyadesa, ongi tyrana Hellespontu, który

doradzał był Histieosowi w czasie wyprawy
Daryusza zburzenie mostu i później został za to

zegnany z księstwa swego przez Persów. Jako
wróg nieprzejednany króla perskiego, Miltyades

młodszy, (tak nazwany w odróżnienie od zało-
życiela księstwa na Chersonesie trackim, Mil-

tyadesa starszego, którego był krewnym), po
powrocie do Aten otrzymał ułaskawienie i zo-

stał wybrany do kolegium strategów. W dniu,
kiedy z kolei wypadło na niego dowództwo, wy-

1 jaki kierunek wyprawy? Jakie posiłki Ateńczyków?

Kto był ich wodzem? Kto był Miltyades? Jakie są jego
zasługi w bitwie pod Maratonem? Jaki był plan bitwy?

Jaki koniec wyprawy drugiej? Czyją zasługą było zwy-

156

GRECYA WOLNA.

dał 011 walną bitwę Persom pod Maratonem,

w odległości 4 mil od Aten. Grecy później
dawali przesadne kształty temu zwycięstwu,

mówiąc o stu tysięcznej armii perskiej. W rze-
czywistości, liczba wojska perskiego nie prze-

wyższała liczby Ateńczyków (9 tys. hoplitów,
w tem 500 do 800 jazdy). Co więcej, Datis nie

rozporządzał konnicą, która stanowiła najlepszą

126. Pole bitwy pod Maratonem.

część armii perskiej. Talent nie zaprzeczony wo-

dza, jaki posiadał Miltyades, pozwolił mu wyzyskać
pozycyę swoją strategiczną na wzniesieniu u wej-

ścia do doliny (dziś Wrana), którędy wiodła dro-
ga do Aten. Wojsko perskie, łucznicy, nie wy-

trzymało natarcia hoplitów, zbiegających z wy-
żyny i uciekło w popłochu, choć nie ścigane,

czemprędzej, chroniąc się na okręty. Po tej

cięstwo? Jakie pomniki pozostały się po bitwie pod Ma-
ratonem? Jle lat przerwy w wojnie? Co ją spowodowało?

Jaki stan rzeczy w Grecyi? Z kim walczą Ateny? Jakie

GRECYA WOLNA. 157

klęsce Persowie ograniczyli się jedynie na de-
monstracyi floty ^wej w obliczu Aten, gdzie już

zdążył był stanąć Miltyades, i powrócili do Azyi
nie napastowani, ani ścigani nawet przez flotę

grecką. Atenom przypadła w całości palma pierw-
szego zwycięstwa nad Persami. Pamięć tej bitwy

później uczczono tablicą pamiątkową (pyrgos),
której szczątki pozostały, a dla poległych wznie-

siono kopiec (soros), który przetrwał również
do dziś dnia.

§ 8. ARISTYDES T TEMISTOKLES.

Dotycłiczasowe wyprawy Persów na Grecyę

nie rozwinęły całej potęgi państwa perskiego,
ani też nie wciągnęły w zakres walki wszyst-

kich państw greckich. Cały ciężar wojny spoczy-
wał dotąd na Ateńczykach. Inne państewka

greckie zachowywały się biernie. Sparta czuła
nawet zawiść do Aten z powodu przez nich od-

niesionego zwycięstwa pod Maratonem. Dziesię-
cioletnia przerwa w wojnie, spowodowana śmier-

cią Daryusza (486) i nieodłącznemi ze wszelką
zmianą tronu zamieszkami w Persyi, zdołała na-

wet uśpić czujność Greków. Powracały dawne
walki partyi oraz starcia sąsiednich miast i re-

publik (wojny Aten z Eginą). W Atenach wybi-
jają się na pierwszy plan dwaj mężowie. Jeden

Aristydes z Alopeke, znany z prawości swego

charakteru i zażywający wielkiego miru u swych
współobywateli, i Temistokles, mniej wybredny

co do dróg i sposobów działania, ale umysł wy-
soce polityczny. On to pierwszy zwrócił uwagę

rozterki wewnętrzne? Jacy dwaj mężowie prowadzą

Ateńczyków? Kto był Aristydes? Jaki stworzył program
walki Temistokles? Jaki był rozwój floty ateńskiej? Jaka

obrona wybrzeży? Jak założono port Pireus? Jaki był port

158

GRECYA WOLNA.

na doniosłe znaczenie floty dla Aten zwłaszcza
wobec współzawodnictwa z Eginą, a w przewi-

dywaniu ponownej w^yprawy Persów doradzał
swoim współobywatelom nie dowierzać swej sile

lądowej, a zwrócić się ku rozwojowi potęgi mor-
skiej. Tam, na morzu, widział on przyszłość Aten.

Ale budowa floty wymagała nadzwyczajnycłi fun-
duszów. Na ten ceł pragnął Temistokles obrócić

127. Zatoka falerska i port Faleronu. W głębi góry Hyniettos.

dochody ze świeżo odkrytych kopalń srebra lau-
ryjskich, które były uważane za w^spóiną własność

obywateli ateńskich. Program jego zwalczał Ari-
stydes, który trzymał się kierunku polityki kon-

serwatywnego. Dzięki jednak ostracyzmowi Ari-
stydes został usunięty, i Temistokles mógł wpro-

ateński dotychczasowy? Jaki kierunek, drogi i środki wy-

prawy Kserksesa? Jakie stanowisko wyroczni delfickiej

GRECYA WOLNA. 159

wadzić myśl swoją w wykonanie. Jakoż jemu za-
wdzięczały Ateny, że w przeciąg-u 10 lat pokojowego

rozwoju flota ich potroiła się, i że obok 50-ciu daw-
nych, 50 wiosłowych statków, Ateńczycy pozyskali

teraz sto nowych trier. Walka też z sąsiednią
republiką Eginą skierowała wzrok Temistoklesa

na niebezpieczeństwo dla Aten w razie zajęcia

od strony morza wyniosłego przylądka z górą
Munychią, panującą nad przepyszną zatoką Pi-

reus. Na wniosek Temistoklesa Ateńczycy za-
częli fortyfikow^ać tę górę i obrócili zatokę Pi-

reus na port, zbudowany według wymagań nie-
tylko ruchu handlowego, ale i dla użytku wo-

jennego, jako schronisko floty, która dotych-
czas stawała na otwartym morzu na rejdzie

Faleronu. Dzięki tym reformom Temistoklesa,
Ateny mogły przyjąć wyzwanie do walki sta-

nowczej, jaką wydał Grecyi następca Daryusza —
Kserkses.

§ 9. WYPEAWA PERSKA POD WODZĄ KSERKSESA (480).

Wojny perskie opisał nam historyk grecki

Herodot, Aczkolwiek dzieło jego posiada wielkie
zalety prawdomówności, przecież nie uniknął on

błędów mimowolnych w przesadnem podawaniu
liczby Persów lub w przecenianiu zasługi Gre-

ków. Stosuje się ten zarzut głównie do opisu
wyprawy Iiserksesa na Grecyę. Herodot podaje

liczbę wojska perskiego na parę- milionów, cho-
ciaż na owe czasy żadna armia tych rozmiarów

nie mogłaby się zdobyć ani na prowiant, ani na
środki transportowe w tak trudnym i mozolnym

wobec wyprawy Kserksesa? Jakie zachowanie się Greków?

Kto objął naczelny kierunek obrony Grecyi? Kto był Leo-
nidas? Jaki był rezultat walki pod Termopilaml i pod

Artemision? Jaki był rezultat przegranej Greków? Jaki

160 GRECYA WOLNA.

pochodzie, jaki przedsiębrał Kserkses z Azyi
Mniejszej przez Hellespont, Tracyę i Macedonię,

Jakkolwiek liczbę tę trzeba bardzo zredukować
(może nawet do stu tysięcy), tern nie mniej ar-

mia Kserksesa, której sam król był naczelnym
wodzem, przedstawiała siłę dość pokaźną, aby

wywołać popłoch i przerażenie wśród Greków.
Przez Hellespont Kserkses przeprawił się na

dwuch mostach, specyalnie dla niego zbudowa-
nych. Armii jego lądowej towarzyszyła flota

w liczbie 1200 okrętów wszelkiego rodzaju, tak-
że i transportowych, dla których przejścia spe-

cyalnie wykopano kanał u góry Athos. Po stro-
nie greckiej nadzieja na zwycięstwo była tak

słaba, że sama wyrocznia delficka, chociaż dwu-
znacznie, przepowiadała klęskę. Jakoż nie

omieszkała ona później oddać hołdu Kserksesowi.
Pomimo to Grecy postanowili się bronić. Na

wiadomość o wyprawie zaprzestano walk są-
siednich (Ateny z Eginą), i cała Grecya skupiła

się w jeden obóz pod rozkazem najsilniejszego
związku wojskowego, na czele którego stała

Sparta. Spartanie też wystawili pierwszą siłę

zbrojną dla powstrzymania najazdu Persów. Było
to 2 tys. hoplitów pod wodzą króla spartańskie-

go Leonidasa, który postanowił zagrodzić Per-
som wązkie przejście Termopilów, gdyż dolina

tempejska, jako zbyt przestronna, nie nadawała
się do walki z tak przeważającymi siłami Per-

sów. Tymczasem Kserkses, zmusiwszy do pod-
dania się książąt tessalskich, sforsował Termopile,

gdzie zginął Leonidas wraz z garścią 300 wa-
lecznych, którym później Grecya wystawiła pom-

nik, i wkroczył do Grecyi Środkowej. Lokryda,

był plan obrony Aten? Kto był jego twórcą? Jakie klę-
ski ponieśli na morzu Persowie? Czyją było zasługą

GRECYA WOLNA. 161

Fokida, także Delfy poddały mu sią dobrowolnie,

podczas gdy Tespiae i Plataje zostały spalone.
Równocześnie na wiadomość o przegranej w Ter-

mopijacłi wycofała się z trzeclidniowej walki
także flota związkowa grecka, zebrana u północ-

nego krańca w. Eubei, u przylądka Artemision,
i skupiła się w celacłi obrony u przesmyku istmij-

skiego, czyli przejścia do Grecyi południowej.
Teraz więc otwarła się dla króla perskiego swo-

bodna droga wgłąb Grecyi, a przedewszystkiem
wpadały av jego moc miasto Ateny.

§ 10. BITWA POD SALAMINĄ (480), POD PLATAIAMl

(479) I KONIE€ NAJAZDU PERSÓW.

W Atenach zdania co do środków obrony
były podzielone: Podczas gdy starsi doradzali

powierzyć się bogom w opiekę i polec na straży
ołtarzy domowycli, młodzi z Temistoklesem na czele

woleli opuścić miasto i schronić się na okręty.
Dzieci zaś, kobiety i cały żywy dobytek prze-

wieziono na sąsiednią wyspę Salaminę lub
umieszczono na przesmyku istmijskim. Tutaj też

armia lądowa Spartan chciała zagrodzić przej-
ście Persom w^głąb Peloponnezu. Ateny wraz

z Akropolem wpadły z łatwością w ręce Persów,
którzy spalili świątynię Ateny z zemsty za spa-

lone Sardy. Flota grecka sprzymierzona zajęła
stanowisko u wybrzeża Attyki naprzeciwko Avy-

spy Salaminy. Ale i na morzu Grekom groziło
niebezpieczeństwo ze strony floty perskiej, którą

częściowo tylko uszkodziła burza, rozbijając nie-
które okręty u wybrzeża Magnezyi, niedaleko

świątyni Artemidy. Sprzymierzeni gotowi byli

zwycięstwo pod Salaminą? Kto i jak go opiewał? Jakie
znaczenie dziejowe tej bitwy? Jaki koniec wyprawy

Kserksesa? Kto go zastąpił? Kto był zwycięzcą Persów

TomlT. 11

162

GRECYA WOLNA.

już porzucić sprawti Ateiiczyków i popłynąć ka-

żdy do swej ojczyzny, gdyby nio podstQp Tomi-

.fe

stoklesa, Który pokryjomu zawiadomił Persów
o zamierzę ucieczki okrętów greckicli, W nocy

GRECYA WOLNA. 163

flota perska podpłynęła pod Salaminą i zamknęła

z dwucli stron wyjazd okrętom greckim. Musiały
więc te ostatnie przyjąć bitwę. Ale gdy flota per-

ska, składająca się głównie z wielkich, i ciężkich
statków fenickich, chciała opanować przesmyk mię-

dzy lądem a wyspą Salaminą, żwawe i lekkie triery
attyckie rzuciły się na nią i zniszczyły w oczach

Kserksesa całą jego potęgę morską. Bitwa ta pod
Salaminą natchnęła Greków ufnością, iż na morzu

są niezwyciężeni, i przekonała zwłaszcza Ateii-
czyków co do trafności ich polityki morskiej.

Chociaż bowiem dowódcą floty związkowej był
vSpartanin Eurybiades, przecież wygrana pod

Salaminą była tryumfem Temistoklesa. Bitwa
ta, stoczona przez Greków, „za dzieci i żo-

ny, za przybytki bogów i za groby ojców",
według słów świadka naocznego (Ajschylosa),

była zwrotnym punktem nie tylko w dzie-
jach Grecyi, ale i w dziejach świata. Przed

malutką Grecyą cofnęła się wielka potęga króla
perskiego. Opuszczając pole walki, Kserkses

zostawił część wojska pod wodzą Mardoniusza,
który udał się na zimowe leże do Tessalii.

Persowie jeszcze w roku następnym spróbowali
walki. Ateńczycy ponownie musieli chronić się

za drewniane mury czyli na okręty, a miasto ich
powtórnie zostało spalone. Ale wojsko perskie po-

niosło ostateczną klęskę w bitwie nad rz. Azopem,
pomiędzy Tebami a Platajami. Wojsko greckie było

tutaj wzmocnione oddziałami obywateli, służących
na okrętach, i liczyło w ogólnej liczbie 20 tys.

hoplitów, pod wodzą zastępcy króla Sparty Pauza-

niasza, który i tutaj tak samo, jak Miltyades pod

nad Azopem'? Jaki był plan Pauzaniasza pod Platajami?
Jaką walkę rozpoczęli Grecy w związku z wypędzeniem

Persów? Kto opisał wojny perskie? ICto to był Herodot.

164

GRECYA WOLNA.

Maratonem, wyzyskał teren górzysty dla obrony
i atakował Persów dopiero, gdy się zbliżyJi dosta-

tecznie, nie pozwalając im użyć konnicy i rozbija-
jąc szeregi piechoty perskiej — łuczników masą

GRECYA WOLNA. 165

ciężko uzbrojoiiycli hoplitów. Na tera miejscu

Grecy wystawili później ołtarz na cześć Zeusa
Oswobodziciela i obchodzili co cztery lata swoje

zwycięstwo igrzyskami. Ale też na tem kończą
się właściwe wojny Grecyi o niepodległość.

Persowie nigdy już nie kusili się o podbój Gre-
cyi w wyprawach zamorskich, co więcej, teraz

Grecy sami stają się stroną zaczepną i podej-
mują" walkę, która ma na celu odzyskanie na-

bytków perskich na wyspach i w Azyi Mniejszej.

§ 11, HERODOT I JEGO DZIEŁO.

Walka patryotyczna Greków natchnęła do
napisania dzieła historycznego Herodota. Był

on pochodzenia jońskiego z Azyi Mniejszej (ro-
dem z Halikarnassu). Opisał on wojny perskie

pod nazwą „Medika" i pokusił się pierwszy o opis
wypadków sposobem umiejętnym, a nie kroni-

karskim, jak pisali historyę dawniejsi logogra-
fowie. Dla tego Herodot aosi miano ojca historyi.

Dzieło jego jest niewyczerpaną skarbnicą wia-
domości historycznych i gieograficznych o świe-

cie starożytnym (Herodot sam wiele podróżował).
On też pierwszy podał wiadomość o Scytyi i kra-

jach północnych nad m. Czarnym, domniemanych
siedzibach Słowian. Według podania, Herodot

miał odczytywać ustępy swego dzieła na igrzy-
skach olimpijskich. Jakoż nie wolne od przesady

i podań bajecznych dzieło Herodota, pomimo to,

jest na swoje czasy pierwszem dziełem praw-
dziwie historycznem.

§ 12. WYZWOLENIE MIAST PERSKICH I KONIEC HE-

GEMONII SPARTY NA MORZU.

W tym samym czasie, kiedy Persowie opuś-
cili Grecyę, flota związkowa grecka zadała im

IgiJ GKECYA WOLNA.

klęskę u przylądka Alykale. Bezpośredniem ua-

stępstwem tej bitwy było odpadnięcie od Per-
sów Jonii. Nie tylko wyspy na m. Egejskiem,

ale i miasta portowe na wybrzeżach Tracyi oraz
nad Hellespontem poddawały się flocie związko-

wej. Hegemonię na morzu, jak i na lądzie, do-
tychczas dzierżyła Sparta i mimo, że Sparta byia

jedynie potęgą lądową, przecież dowództwo nad
flotą sprzymierzoną spoczywało w rękach regenta

spartańskiego Pauzaniasza. Ale miasta greckie
były niezadowolone z wyniosłego i despotycznego

traktowania ich przez Spartan. Do tego przy-
czyniła się i osobistość samego Pauzaniasza.

Posądzano go o zamiary autokratyczne. Pauza-
niasz istotnie wbił się w dumę zwycięstwem

nad królem perskim i zaczął sam przybierać
postawę autokraty: ubierał się w szaty wscho-

dnie, otaczał się strażą najemną medyjską i egip-
ską. W czasie oblężenia Bizancyum miał on za-

wiązać korespondencję z królem perskim, który
mu obiecywał władzę nad całą G-recyą i córkę

własną za żonę. Istotnie Pauzaniasz po zdobyciu
miasta obszedł się bardzo wspaniałomyślnie

z krewnymi króla perskiego i wypuścił ich na
wolność. To pociągnęło otwarty bunt jońskich

sojuszników i odwołanie Pauzaniasza przez efo-
rat. Ale, gdy Spartanie na jego miejsce przy-

słali nowego wodza, inni Grecy nie chcieli go
uznać. Z tego skorzystali Ateńczycy, którzy po-

zyskali dla siebie sympatyę miast związkowych.
Strategowie miast eolskich, jońskich i helles-

ponckich skupili się około wodzów ateńskich,
Aristydesa i Kimona. To było początkiem no-

wego związku, już tylko morskiego, ale bez

i jakie jest jego dzieło? Jakie czyny floty związkowej?
na m. Egejskim 1 w Jonii? Kiedy nastąpiło wyzwolenie

GRECYA WOLNA. 1^67

udziału Sparty, w którym przeAvodiiiczką stały

się Ateny. Związek ten jeszcze później został
utwierdzony po bitwie u ujścia rz. Eurymedonu

w Pamfilii, w której zwycięzcą był Ateiiczyk Ki-

mon (r. 470). Dzięki niemu cała Grecya wscho-
dnia, poczynając od Pamfilii, kończąc na Bosforze,

i od Bosforu aż do Olimpu, słucliała rozkazów,
idących z Aten. Na tem oparła się hegemonia

Aten na morzu, która przeciwstawiła się hege-
monii Sparty na lądzie.

§ 13. PIERWSZY ZWIĄZEK MORSKI POD PRZEWOD-

NICTWEM ATEN.

Powstał głównie za sprawą Aristydesa
w celu walki wspólnej z Persami. Ateny miały

przewodnictwo faktyczne w tym związku, ale
nominalnie miasta posiadały w nim swój samo-

rząd. Wszystkie miasta dostarczały kontyngentu
wojskowego i musiały płacić podatek (t. zw. fo-

ros), którego wysokość oznaczył Aristydes. Sie-
dziba związku i skarb mieściły się w świątyni

Apollina na w. Delos. Dla tego związek ten
zwał się także delickim. Dzieliły się miasta doń

należące według przynależności na okręgi: joń-
ski, eolski, tracki i karyjski. W okresie rozkwi-

tu swego związek liczył przeszło 200 miast.
Urząd podskarbiowski pełniło w nim 10 obywa-

teli Ateńczyków, t. zw. hellenotamiai.

§ 14. RYWALIZACYA ATEN I SPARTY.

Od końca wojny o niepodległość datują się
stosunki naprężone między Atenami a Spartą.

Wywołała je rosnąca przewaga Aten w Grecyi,

Jończyków'? Kto podkopał hegemonię Sparty na morzu?
Kim był Pauzanlasz, 1 o co go oskarżano? Jacy byli

168

GRECYA WOLNA.

której wyrazem był związek morski. Naprężenie

to omal nie przemieniło się w otwartą wojnę,
gdy Ateńczycy zaraz po wojnie, idąc za radą

Temistoklesa, poczęli wznosić nowe mury, czemu
przeciwni byli Spartanie pod pozorem, iż Ateny

ufortyfikowane, wpadłszy w ręce nieprzyjaciół,
mogą się stać niebezpieczne dla wolności całej

Grecyi. Taktyka jednak przezorna Temistoklesa
dopomogła do wzniesienia murów, zanim układy

130. Szczątki t. zw. murów Temistoklesa, brama Dipylonu i ka-

mień graniczny Kerameikosu.

ze Spartą zostały ukończone. Za to osoba Te-
mistoklesa była znienawidzoną przez Spartan.

Posądzono go nawet o to, że doradzał Ateiiczy-
kom zniszczyć flotę peloponneską. Sposobność

do zemsty nadarzyła się Spartanom z powodu

wodzowie ateńscy nad flotą? Jak powstał pierwszy
związek morski pod przewodnictwem Aten? Jakie były

jego npzmiary? Czyje zwycięstwo utwierdziło hegemonię
Aten na morzu? Jaki był stosunek jej do łiegemonii

GRECYAiWOLNA.! 169

ponownego procesu króla ich Pauzaniasza. Usu-

nięty od rządów Pauzaniasz zamierzał wywołać
powstanie helotów, ale korespondencyę jego

z Artabazem w tej sprawie przechwycono i po-
ciągnięto go do odpowiedzialności. Pauzaniasz,

przewidując swą zgubę, schronił się do świątyni
Ateny Chalkioikos. Nie chcąc popełniać świę-

tokradztwa, eforowie nie kazali go tykać, ale
zamurowali go w tejże świątyni, gdzie zginął śmier-

cią głodową. Tak skończył zwycięzca z pod Plątaj.
Również nieszczęśliwy los spotkał i drugiego bo-

131. Ostrakon (skorupka z napisem Tcmistokles*. '/;, naturalnej
wielkości.

hatera wojen perskich, z pod Salaminy. Temisto-

kles, wypędzony ze swej ojczyzny wyrokiem
ostracyzmu, bawił w Argos, ale gdy poselstwo

spartańskie niosło do Aten dowody rzekomego
udziału jego w spisku Pauzaniasza, Temistokles,

nie czując się bezpiecznym, uciekł z Grecyi i po
długiem błąkaniu się znalazł gościnę w Persyi.

Ceniąc zalety swego przeciwnika, król perski,
Artaxerxes pozostawił mu swobodę, a ijawet po-

Sparty? Jaka rola Aten w związku morskim? Jakie prawa

i obowiązki związkowców? Gdzie siedziba związku? Kto
zarządzał skarbem? Jaki powód niechęci Spartan do

Aten? Jaka polityka Temistoklesa wobec Sparty? Jaki
koniec Pauzaniasza? O co był oskarżony Temistokles

170 (.RECYA WOLNA.

darował mu docliody z trzech miast na utrzy-
manie. Temistokles umarł, jako tyran Magnezyi.

Podanie przypisuje mu śmierć od trucizny, którą
zażył, nie chcąc być narzędziem w rękach króla

perskiego przeciwko swojej ojczyźnie. Wypędze-
nie Temistoklesa ułagodziło nieco stosunki na-

prężone między Spartą a Atenami. W Atenach
wziął przewagę kierunek polityczny, dążący do

pokojowego współżycia i współdziałania dwuch
potęg Grecyi — lądowej i morskiej. Kierunek ten

reprezentował Kimon.

§ 15. K I M O N.

Kimon był synem bohatera bitwy pod Ma-
ratonem — Miltyadesa, którego również dosięgła

niesprawiedliwość losu. Skazany na karę pie-
niężną po niefortunnym wyniku jednej z wypraw

morskich, (oblężeniu wyspy Paros), Miltyades,
nie mogąc zapłacić grzywny, dostał się do wię-

zienia. Wybawiła go stamtąd dopiero córka,
która wyszła zamąż za bogatego kupca. Syn

jogo stał się spadkobiercą i pomnożycielem sławy
ojca. Przez bogactwo swe i urodzenie przeznaczony

do wysokich stanowisk, a spokrewniony z potężną
rodziną Alkmeonidów (jego żona wnuczka brata

lileistenesa), był również dzielnym wodzem,
a przytem czarował Ateńczyków swem obejściem

ujmującem, hojnością dla biednych i wspaniało-
myślnością, z jaką ozdabiał Ateny. W przeci-

wieństwie do Temistoklesa, który był „homo no-
Yus", a którego polityka śmiała i pełna inicyaty-

wy drażniła niespokojnych o swą przewagę

i jak zginął? Jaki był kierunek pokojowego współżycia
Sparty i Aten? Kto go reprezentował? Kim był Kimon?

Jaki los spotkał Miltyadesa młodszego? Jakie stano-
wisko zajął w Atenacli Kimon? Jaki reprezentował kie-

GRECYA WOLNA. ]71

Spartaii, Kimon szukał pokoju i porozumienia

się ze Spartą. Kierunek jego polityki był kon-
serwatywny i zgodny z tradycyami polityki

ateńskiej z okresu czasu po Solonie. To musiało
narazić go z konieczności na konflkt z partyą

demokratyczną, której hasłem był rozwój demo-
kracyi i panowanie Aten nad całą Grecyą.

§ 16. ARCHE ATEŃSKA.

Mimo zasady autonomii, jaka legła w pod-

waliny związku morskiego, stosunek związkow-
ców do Aten zmienił się rycłiło w zależność po-

lityczną. Pomimo haseł demokratycznych na we-

wnątrz, polityka ateńska nazewnątrz była za-
borcza, despotyczna. Odczuły ją przedewszyst-

kiem miasta związkowe. Wiele z nich po wojnie
chciało się usunąć od udziału w związku i od

płacenia uciążliwej daniny, której wysokość
Ateńczycy sami oznaczali, i którą ściągali z całą

bezwzględnością. Wszystkie te spory i zatargi
w łonie związkowców rozstrzygał nie trybunał

związkowy, lecz sądy przysięgłych ateńskie (he-
liastów). To powodowało bunty i odpadanie ca-

łych kolonii. Ateńczycy bunty poskramiali gwał-
tem i przymuszali miasta pokonane do oddawa-

nia części swoich posiadłości, na których osa-
dzali swoje kolonie wojskowe, czyli t. zw. kle-

ruchie. Niektóre wyspy wpadły z tego powodu
w zupełną od nich zależność, jak Naxos. Tak

powstało państwo ateńskie (arche) na morzu.
Ostatecznym wyrazem tego panowania Aten

stało się przeniesienie skarbu z wyspy Delos

runek polityczny? Kto był jego wrogiem? Do czego dąży
(lemokracya ateńska? Na ozem polega symmachia morska?

W ozem wyraża się zależność związkowców od Aten? Jaki
stosunek Aten do miast podbitych? Jak się nazywała wła-

172 GRECYA WOLNA.

<Io Aten (454 r.) z powodu niebezpieczeństwa,

grożącego od floty egipskiej. Skarb ten umiesz-
czono w świątyni Ateny, która odtąd stała sic

opiekunką związku. Ateny zmieniły się w centr
finansowy, wojskowy i administracyjny wszystkich

miast związkowycłi. Te ostatnie musiały płacić
im daniny (z wyjątkiem: Samos, Cłiios i Les-

bos). Do skarbu tego wpływały jeszcze cła pon-
tyjskie, a docłiody jego obliczano na 400 prze-

szło talentów rocznie. Tych pieniędzy teraz, po
wojnie, używano nie tylko na cele związkowe,

ale i na budowle ateńskie oraz zapomogi i pen-
sye dla obywateli. 7i tego powodu było niezado-

wolenie wśród związkowców. Tak powstało pań-
stwo ateńskie, które mimo, iż opierało się na

układach specyalnych z poszczególnemi miastami,
przecież było istotnym panowaniem, ale już nie

jednej klasy ludności, lecz jednego miasta, ści-
śle mówiąc, obywateli Attyki nad innymi Gre-

kami. Ateny stały się więc szczególnym rodza-
jem państwa, w którem władzę dzierży jedno

miasto.

§ 12. STADYA ROZWOJU MIASTA ATEN. A) STARE
MIASTO.

Przez ten szczególny stosunek państwa do

miasta historya lokalna Aten nabiera bardzo

doniosłego znaczenia. Z dziejami i losami same-
go miasta są związane dzieje nie tylko kraju

Attyki, ale i większości Grecyi. Zaczątkiem jego

dza Aten? Co powstało skutkiem hegemonii Aten? Gdzie
było centrum państwa związkowego? Czem są Ateny

jednocześnie? Jaka jest różnica między miastem a pań-
stwem? Jakie są stadya rozwoju Aten? Jakie jest naj-

starsze miasto Ateny? Jak wygląda wzgórze Aten? Kto
na niem panował? Co stanowiło stare miasto Ateny?

GRECYA WOLNA. 17^

była osada od strony południowej, u stóp wzgó-

rza, litóre z czasem zajął możny ród panujący
(bajeczny Kełirops). Pod osłoną tycłi Kekropi-

dów mieszliańcy skalistycti stoków (kranaoi)
rozwinęli się w związek obywateli miasta (asty),

skąd tytuł astos, asteios, odpowiadał zawsze
w Atenach tytułowi obywatela ateńskiego. Samo

wzgórze Akropolis, siedziba bajecznych władców,
była zarazem siedzibą bogów, którzy tutaj mieli

132. Pny.x w Atenach.

swoje ołtarze, jak Zeus, Atena, Posejdon. Ale
zdawna już zarówno bóstwa, jak i urzędy, prze-

niosły się do miasta tak, że Akropolis był to
przedewszystkiem zamek. Miasto właściwe, stare

miasto (cite lub city), miało za centr swój ry-
nek — agora, na którym znajdował się ratusz —

siedziba władz (prytaneion), do którego przenie-
siono z Akropolu cząstkę świętego ognia. Obok

Co to jest asty? Co oznacza tytuł astos lub asteios

w Atenach? Co się znajdowało w obrębie starożytnego
miasta? Gdzie leżał Pnyx i do czego służył? Gdzie był

174 GRECYAJWOLNA.

niego był pałac królewski (basileion) i budynki

rządowe, gospodarcze (bukoleion). Agora rozcią-
gała się między wzgórzem Akropolu, a taraso-

wate ku połud. zachodowi wznoszącem się wzgó-
rzem Pnyxem, miejscem zgromadzeń ludowych

(ekklesia). Agora było miejscem targowem i za-
razem głównym placem publicznym w Atenach.

Dotąd kierowały się wszelkie procesye i obchody
religijne od t. zw. bramy podwójnej (Dipylon) —

głównej arteryi miejskiej i zarazem punktu wyjścia
drogi świętej (do Ij^leusis) — ku ołtarzom Afrodyty

Pandemos i Dionysosa, na połud. wschodniej stronie

wzgórza Akropolu, gdzie później stanął teatr. Wła-
dzę na agora spełniał król ze swoimi urzędnikami.

Tu sprawował on sądy przed pałacem królew-
skim w sporach cywilnych i handlowych. Samo

AYzgórze Aresa, w północno-zachodniej części
miasta, było miejscem zebrań rady efetów, póź-

niej areopagu, do którego prócz władzy najwyż-
szej, administracyjnej, skarbowej i politycznej,

należały jeszcze sądy kryminalne (sprawy zem-
sty krwi). Wzgórze Aresa leżało już po za sta-

rem miastem. Tu, na odludnem miejscu, (jako
u wejścia do Hadesu), miały się zbierać Ery-

nie, inaczej Eumenidy, które ścigały każdego
przestępcę wyrzutami sumienia, i tutaj też pier-

wotnie odbywały się o nocnej porze w spra-
wach zemsty krwi sądy, których wyrok brzmiał

tylko: winien albo niewinien. Późniejsze sądy
przysięgłych (heliastów) prawdopodobnie miały

za miejsce zebrań amfiteatralne wgłębienie, znaj-

środek starożytnego miasta i punkt zborny dla obywa-
teli? Kto spełniał władzę na agora? Gdzie leżało wzgórze

Aresa, i jaki miało charakter religijny? Do czego służy
Akropol po upadku władzy królewskiej? Dokąd przeno-

szą się władze i urzędy? Jaki symbol państwa? Gdzie
gorzał ogień święty? Jakie inne budynki rządowe? Jaka

•GRECYA WOLNA. 175

dujące się ^\ południowo-zacliodniej stronie wzgó-

rza Akropolu, odpowiednio do miejsca teatru
Dionysosa, na krańcu południowo-wscliodnim te-

goż Avzgórza, Tak wyglądał}^ Ateny w okresie
przed Solonem. Były one bardzo niewielkie

i otoczone murem, którego obwód nie wynosił
więcej, jak 10 — 15 minut w obejściu.

§ 18. B) ROZWÓJ NOWOŻYTNY ATEN.

Już za czasów Solona stare miasto Ateny

nic odpowiadało zwiększonej liczbie mieszkań-
ców, ani spotęgowanemu życiu politycznemu

i łiandlowemu obywateli. Dlatego, obok starego
miasta, poczyna rozwijać się nowe w części na

północno-zachód od wzgórza Akropolu, na przed-
mieściu garncarskim (kerameikos). Tu powstał

nowy rynek, a na nim szereg gmachów rządo-
wych, jak Tholos lub Skias, miejsce wspólnych

uczt i narad członków rady (prytanów), obok
zaś było buleuterion, miejsce zgromadzeń rady

pięciuset i metroon, archiwum rządowe. Razem
tworzyło to linię budynków rządowych, archeia

lub leita, na północnym grzbiecie wzgórza Aresa,
które oddzielało stare i nowe miasto. Od czasu

reformy Kleistenesa, tutaj też przeniesiono

i ogień święty (hestia). Na miejsce starego
rynku teraz powstał rynek nowy (kerameikos).

Na nim wzniosły się po wojnach perskich wspa-
niałe hale targowe, ze sklepami dla gości i kruż-

gankami dla spacerującej publiczności (stoa
eleuterios). Inna hala była znów ozdobiona ma-

róźnica między nowem a starem miastem? Gdzie leżało

nowe miasto? Dokąd się przeniosło i dlaczego? Jakie
nowo budynki rządowe? Jakie gmacliy dla kupców

1 przybyszów? Jakie ogrody i ozdoby miasta? W jakim
fitanie zostawili Ateny Persowie? Co było pierwszą troską

176

GRECYĄ WOLNA.

iowidłami pędzla Poly-
gnota i Mikona (stoa poi-

kile). Miejsce rezydo-
wania drugiego arckonta

znajdowało się na za-
chodniej stronie rynku

i zwało się halą królew-
ską (stoa basileos). Sam

rynek, wysadzony pla-
tanami i przyozdobiony

pomnikami, stał się ulu-
bionem miejscem zebrań

towarzyskich dla publi-
czności ateńskiej. Stąd

rozbiegały się ulice, i po-
c z y n a ł y się słupy do

mierzenia odległości, oz-
dobione popiersiami boga

Hermesa. (Stąd nazwa ich
hermów). W bezpośred-

niem sąsiedztwie z ryn-
kiem znajdowały się ogro-

dy Akademosa, miejsce
przechadzek obywateli

oraz ćwiczeń gimnastycz-
nych dla młodzieży.

133

§ 19. C) AKROPOL.

Pierwotnie zamek stał

się później świątynią na-
rodową. Tutaj, na połu-

dniowym występie skal-
nym, stał posąg bogini

Ateny, ochronicielki mia-

. Slup Hermesa, znaleziony g^a (PollaS albO PalladT),
Pergamon. Konstantynopol. "^ i -,

■ ■

Widny z zatoki i z wy-

-^mmm^r

Jffr.A.Nff^tf^i

1. Stoa Basileios. 2. Tholus. 3. Stoa Poikile. 4. Prytaneion.
Pandemos. 8. Propylee. 9. Świątynia N

łdeon Peryklesa. 6. Zródlo Klepsydra. 1. Ołtarz Afrodyty
10. Świątynia Partenonu. 1 1. Erechteion.

GRECYA WOLNA.

177

brzeża. Przedstawiał on ją z hełmem na głowie,

a z kopią w ręce. Tutaj też była najstarsza świą-
tynia, poświęcona wspólnej czci Ateny i Posejdona,

t. zw, ErecłiteioD. Już Pejzystrat, ozdabiając Ateny,
wzniósł na Altropolu świątynię na cześć Ateny,

t. zw., dla długości, wynoszącej sto stóp attyc-
liicłi, Ijeliatompedon. W czasie jednali najazdu

Persów cały Akropol legł w gruzach. Dopiero
za Temistoklesa wzięto się do odbudowy miasta,

Tom II.

178 GRECYA WOLNA.

przyczem zaczęto porządkować także i wzgórze.

Zamiarem Temistoklesa pierwotnym było prze-
nieść całe miasto do portu Pireusa. Wzięło jed-

nak górę przywiązanie do kolebki ojczystej i do
Akropolu. Dlatego trzeba było otoczyć nowym

murem miasto. Obwód tych ^murów daleko
przewyższał obwód dawnych. Średnica mniej-

sza wynosiła teraz 1500, a większa 3000 m.
Wtedy też powstał plan odbudowania świątyni

Akropolu na podziękowanie bogom, zwłaszcza
zaś opiekunce miasta Atenie za wolność urato-

waną. Już za Kimona rozpoczęto
usuwać gruzy i kłaść fundamenty

pod nowe gmachy. Ażeby zaś zy-
skać więcej miejsca, niwelowano

wzgórze: zasypywano nierówności
i wznoszono sztuczne podmuro-

135. Akropoiis (groty, wanie, którogo części przetrwały
schody Propyiee Par- (lo (j^j^ dzislejszego. Joduak bu-

tenon i posąg Ateny . i ? ^ i i

promachos). Z monety dowle ua Akropolu stauęły do-

attyc lej. piero za czasów Peryklesa i pod

kierunkiem artystycznym Fidyasza, którego
pierwszem dziełem na Akropolu był właśnie ów

olbrzymi posąg Ateny Promachos, ulany ze spiżu,
z broni nieprzyjaciela, zdobytej przez wojsko

ateńskie na Persach.

§ 20. ROZKWIT DEMOKRACYI W ATENACH.

Ateny po wojnie perskiej stały się ogni-
skiem handlu i żeglugi dla całej Grecyi wschod-

niej. Na tern zyskiwała klasa najuboższa, na-

Ateńczyków po ustąpieniu Persów? Jaki był obwód mu-
rów TemistokJesa? Jaki powód odbudowania świątyni?

Kiedy się zaczęły prace przygotowawcze, i jakie są ich
ślady? Skąd Ateny czerpały swe dochody? Odkąd Ateny

stają się centrem handlu? Jaka klasa ludności najwięcej

GRECYA WOLNA. 179

jemników, żeglarzy i robotników portowych,

czyli t. zw, thetów. Już w r. 478, na wniosek
Aristydesa, rozciągnięto i na tę klasę prawo

dostępu do rady (bule), a chociaż urząd archonta
był zarezerwowany jeszcze tylko dla trzech klas

wyższych, to jednak wybór dotychczasowy był
2iastąpiony losowaniem. Przez to wzmogło się

znaczenie klasy najuboższej mieszkańców, ale
równocześnie upadały dawne instytucye, jak ar-

chonat i areopag, który się składał z wysłużo-
nych archontów. Ta ostatnia zwłaszcza insty-

tucya cieszyła się dotąd nieograniczoną powagą.
Areopag kierował całą obroną Attyki w chwili

najazdu Persów. Ale też na tę instytucye, która
zachowała najwięcej tradycyi dawnej polityki

ateńskiej, skierowały się teraz najzawziętsze
ataki demokracyi.

§ 21. EPHIALTBS I REFORMA AREOPAGU.

Ażeby obalić wpływ areopagu, wytoczono

członkom jego cały szereg procesów o naduży-
cia funduszami państwowymi. Oskarżycielem był

Ephialtes, człowiek osobiście prawy, ale skrajny
demokrata. Tak samo zaatakowano i osobę Ki-

mona po nieudanej kolonizacyi w Tracyi na
w. Thasos. Procesy te wprawdzie były chybione,

sądy odrzuciły oskarżenie o przekupstwo. Także
i Kimon został uwolniony, za to skorzystano

z nieobecności jego w mieście z powodu jednej
wyprawy (do Messenii), i wniosek Ephialtesa

co do reformy areopagu przeszedł. Odebrano mu
wszelkie dawne atrybucye władzy i pozostawio-

na tern skorzystała? Jaka reforma Aristydesa na ko-
rzyść thetów? Jaki to był trybunał z byłych archontów?

Jakie miał znaczenie areopag? Jaka była reforma Ep-
bialtesa? Jaka instytucya zastąpiła w zarządzie pań-

180 GRECYA WOLNA,

no jedynie sądownictwo w sprawach kryminal-

nych (r. 461). Resztę spraw oddano sądom przy-
sięgłych. Teraz dopiero spełniły się marzenia

demokracyi, gdyż w miejsce stałej instytucyi
rządowej, w której zasiadali członkowie doży-

wotni, rząd sprawować poczęła rada pięciuset,
do której mógł należeć każdy, nawet bez wybo-

ru imiennego, lecz obrany losowaniem. Jedynie
późniejsza cenzura, (t. zw. dokimasia), mogła

przeszkodzić zatwierdzeniu członka w urzędzie.
Rada ta spełnia teraz wszelkie funkcye rzą-

dowe: na niej leży troska o flocie, przez jej rę-
ce przechodzą dochody, ona zarządza państwem,

zawiera traktaty i spełnia kontrolę nad urzęd-

nikami. Do niej wreszcie należy inicyatywa
prawodawcza, czyli przedkładanie projektów no-

wych praw, które zgromadzenie ludowe mogło
zatwierdzić lub odrzucić. Na ratuszu stale rezy.-

duje 50 członków tej rady (prytanów) i przez
dziesiątą część roku spełnia swoje obowiązki.

Wobec nich nie tylko areopag, ale i archonat
zeszedł na plan drugi, utrzymując tylko staro-

żytne funkcye sędziowskie i religijne. Teraz
więc w Atenach rządzi się sam naród. Każdy

obywatel po dojściu do pełnoletności (lat 18)
zapisywał się do jednej z dem, a po odbyciu

dwuletniej służby wojskowej, stawał się upraw-
nionym do życia publicznego. Prawo udziału

w sądach przysięgłych należało mu się od 30
roku życia. Obywatele ateńscy byli wolni od

podatków z wyjątkiem w razie nadzwyczajnych
potrzeb (t. zw. eisphora). Zniesiono też dawne

naukrarye i zastąpiono je przez leiturgie. Byłto

stwa areopag? Jaki był skład bule 1 zakres jej władzy?
Jak wzmocniono radę? Jaki charakter przybiera areopag?

Co się dzieje z archonatem? Co to jest obywatel aten-

GRECYA WOLNA. 181

obowiązek dostarczania okrętów przez bogat-
szych, obywateli w pewnym oznaczonym porządku

(t. zw. trierarchie) oraz obowiązek ponoszenia kosz-
tów pewnych uroczystości religijnych (choregie).

§ 22. URZĄD STRATEGA.

Teraz więc Ateny osiągnęły pełny ideał

demokracyi. Rząd sprawował sam lud prawnie.
Pod względem praktycznym jednak ideał ten

okazał się niedoścignionym. Zawsze ten lud mu-
siał mieć kogoś takiego, na którego mógłby

przelać swą władzę. Ponieważ dawne instytucye
ograniczono na rzecz demosu, takim wyrazicielem

woli ludu stał się urząd stratega. Okres wojny
bardzo przyczynił się do wzrostu tej władzy,

która sprawowała swe czynności kolegialne
(w dziesięć osób), w której zawsze jednak jakaś

osobistość wybijała się na plan pierwszy. Wła-
dza też ta pochodziła z wyboru, ale z koniecz-

ności dla utrzymania ciągłości działań wojennych
musiała być częściej zatwierdzaną na rok następny.

Na strategu spoczywał obowiązek przygotowań
wojennych, kierownictwo polityki zagranicznej,

a z czasem także inne funkcye rządowe. Tę
godność spełniali w różnych czasach Miltyades,

Temistokles, Kimon. Ten ostatni zwłaszcza
w charakterze stratega umiał przypodobać się

ludowi przoz ofiary, jakie czynił na rzecz jego.

Za jego to bowiem sprawą rynek przyozdobił
się posągami, on otworzył dla demosu ogrody

swoje prywatne poza miastem, on wreszcie
wzniósł budynek na rynku, gdzie spoczęły kości

ski? Jakie są jego prawa i obowiązki? Co to jest lei-

turgia? choregia? Jaki urząd wybija się na pierwszy
plan? Jacy są najwybitniejsi strategowie? Jakie zna-

182

GRECYA WOLNA.

Tezeusza, przywiezione z wyspy Skyros, t. zw.

Theseion, przyozdobiony malowidłami pędzla
artysty Mikona. Jego popularność w Atenack

była przez długi czas niezaprzeczona. Ale kie-
runek jego polityki konserwatywny nie podo-

bał się stronnictwu demokratycznemu, na które-
go czele stał Ephialtes, dążący do obalenia

areopagu. Sposobność do wypędzenia Kimona

136. Tezeion od strony zachodniej. W g-lębi fryz — Lapity i Centaury.

nadarzyła się z powodu polityki jego względem

Sparty. W Sparcie po strasznem trzęsieniu zie-
mi (464 r.) nastąpił bunt lielotów, którym na

pomoc przyszło powstanie w Messenii. Długo-
trwałe oblężenie twierdzy Itliome spowodowało

Kimona, iż nakłonił Ateńczyków do wysłania
pomocy Sparcie, ale gdy pomoc tę Spartanie

czenle ma urząd stratega? Kto stoi na czele Aten? Jaki

stosunek ludu do stratega? Jakich sposobów używali
strategowie w celu pozyskania sympatyi i zaufania

GRECYA WOLNA. 1S3

odrzuciJi, nastąpiło takie oburzenie, iż Kimon

wyrokiem ostracyzmu został skazany na wygna-
nie. Wtedy po zamordowaniu Ephialtesa (zdaje

się, przez zemstę za ograniczenie władzy areo-
pagu) przychodzi do władzy młody i utalento-

wany wódz demokracyi Perykles,

§ 23. ZWIĄZEK ARGIWIJSKI I WALKA ATEN Z EGINĄ.

Po odejściu Kimona zwyciężył program łie-

gemonii Aten w całej Grecyi. Był to program
współzawodnictwa nie tylko politycznego ze

Spartą, ale i handlowego z bogatemi miastami
Peloponnezu. W pierwszym rzędzie zaliczał się

do nich Korynt, najbogatsze miasto na Pelopon-
nezie, posiadające liczną flotę i masę kolonii

zwłaszcza na zachodzie, w Wielkiej Grecyi i na
Sycylii, i stamtąd czerpiące główne soki

swych bogactw. Rywalem jego było sąsiednie
miasto Argos. Stąd też Ateńczycy zawierają

z nim związek, i korzystając; z niechęci do Spar-
tan wielu sojuszników, usadowiają się w licz-

nych punktach na Peloponnezie. Było to pierwsze
naruszenie równowagi politycznej między dwoma

związkami — na morzu i na lądzie, Aten i Sparty,
które musiało za sobą pociągnąć dalsze kroki nie-

przyjacielskie. Pierwsze starcie jednak mieli Ateń-
czycy z sąsiednią republiką Eginą, której potę-

gę handlową pragnęli zniszczyć. W obronie jej
stanął związek peloponneski i pod pretekstem

uśmierzenia kłótni między Doryjczykąmi a Fo-
kej czy kami wysłał armię lądową do Środkowej

ludu? Jaka była taktyka Kimona? Jak ozdobił Kimon

rynek? Jakie są zasługi Kimona? Jaki kierunek jego
polityki? Kto go zwalczał? Jaki koniec Epłiialtesa? Jak

upadł Kimon? Kto kontynuuje politykę Ephialtesa? Czyje
współzawodnictwo musiały znosić Ateny? Kto był ich

184 GRECYA WOLNA.

Grecyi. Nikomedes, brat Pauzaniasza, regent

w czassie małoletności króla spartańskiego, pobił
Ateńczyków pod Tanagrą (r. 457), ale niebawem

powetowali sobie Ateńczycy tę klęskę świetnem
zwycięstwem pod Ojnofytami. Skutki tego zwy-

cięstwa były dla Eginy nader dotkliwe. Musiała
ona wydać swoją flotę i przyjąć na siebie ciężar

wypłaty niebywałej na te czasy kontrybucyi
w ilości 30 talentów rocznie (około 200 tys. kor.).

Hegemonia Aten w Środkowej Grecyi była tym
sposobem utrwaloną; wszystkie miasta, z wyjątkiem

Teb oligarchicznych, należą do związku północno-
greckiego. Na te czasy przypada też budowa

długiego muru, który połączył miasto Ateny
bezpośrednio z morzem (z zatoką Pireus i wy-

brzeżem Faleronu). Odtąd Ateńczycy przestali
się obawiać, iż będą odcięci od głównej podsta-

wy swojej potęgi, czyli od morza.

§ 24. NIEBEZPIECZEŃSTWO PERSKIE I POWRÓT
KIMONA.

Teraz Grecya stoi w przededniu walki we-
wnętrznej między dwiema potęgami, jakiemi są

Ateny i Sparta. Chwilowo zażegnało ją nowe
niebezpieczeństwo perskie. Jako głowa związku

morskiego, Ateny dotąd niosły na swych bar-
kach ciężar całej wojny z Persy ą. Walka też

z Persami postawiła Ateny na czele Grecyi,
i zadanie to musiały Ateny kontynuować, aby

nie narazić się na utratę swego wpływu i zna-
czenia. W Persyi, po śmierci Kserksesa, nastą-

piły zwykłe zamieszki przy zmianie tronu, Z nich

rywalem handlowym? politycznym? Jakie było pierwsze
starcie orężne Aten ze Spartą? Jaki skutek zwycięstwa

pod Ojnofytami? Kto wyszedł zwycięzcą w walce? Jakie
miasto uległo współzawodnictwu Aten? Jakie zadanie

GRECYA WOLNA. 185

chciały skorzystać w celu wyzwolenia się roz-

maite podbite narody, a przedewszystkiem wład-
cy Egiptu. Jeden z książąt libijskicłi, syn Psam-

teka, Inaros, prawdopodobnie potomek dy-
nastyi saickiej, wywołał powstanie w Delcie

i uciekł się o pomoc do floty greckiej, która
wpłynęła w ujście Nilu i zdobyła Memfis. Ale

po wstąpieniu na tron Artaxerxes szybko przy-
wrócił spokój w swojem państwie. Powstanie

Egiptu zostało uśmierzone, a Inaros zginął na
krzyżu (455). Klęska ta powstańców perskich

napełniła przerażeniem Greków, którzy ich po-
siłkowali. Na wiadomość o tem nastąpiło zawie-

szenie kroków nieprzyjacielskich w Grecyi i po-
wołanie do steru rządu w Attyce Kimona, który

znów stanął na czele floty związkowej. Kimon
wprawdzie umarł w czasie oblężenia twierdzy

Kition na Cyprze (449), to nie przeszkodziło
jednak Grekom odnieść świetne zwycięstwo

nad flotą perską w bitwie morskiej u wschod-
niego wybrzeża tejże wyspy. Ateńczycy tym

zwycięstwem okupili sobie uznanie swego pano-
wania na morzu, Ale do pokoju prawdziwego

z Persyą nie przyszło. Jedynie nastąpiło poro-
zumienie między Grekami a królem perskim,

Artaxerxesem. To porozumienie zawdzięczali już
Ateńczycy talentowi dyplomatycznemu nowego

stratega Peryklesa.

§ 25. ATENY ZA PERYKLESA.

Wyrazicielem polityki Aten stał się teraz
Perykles, syn zwycięzcy z pod Mykale, Ksantyp-

Eriały Ateny nazewnątrz, wobec Persów? Jaka zmiana
rzeczy w Persyi? Kto wywołał powstanie w Egipcie,

i jaki w niem udział wzięli Grecy? Jaki koniec buntu,
i skąd powstało nowe niebezpieczeństwo perskie? Jaka

186

GRECYA WOLNA.

pa (Xanthippos). Ideałem jego było panowanie

Aten nad całą Grecyą, Osobiście bezinteresowny,
nawet nie żądny władzy, pragnął ją zabezpie-

131. Perykles. Muz. watykańskie.

czyć swoim współobywatelom, dlatego uważał
skarb związkowy za jedyną własność Ateń-

czyków. Na jego to wniosek wprowadzono wy-

GRECYA WOLNA.

187

nagrodzenie pieniężne obywateli za udział w są-
dach przysięgłych — po 2 obole dziennie (t. zw.

heliastikon), kwotę, wystarczającą do całodzien-
nego utrzymania, i dla członków rady — t. zw. bu-

leutikon, (około jednego talenta rocznie). Z cza-
sem wszystkie funkcye obywatelskie stały się

płatne w Atenach, nawet udział w uroczystoś-
ciach religijnych Panathenaion, w teatrze (teo-

rikon) i w zgromadzeniu ludowem (ekklesiasti-
kon). Od czasu do czasu było rozdawnictwo

darmo chleba. Nic więc dziwnego, iż tymi refor-
mami Perykles zdobył sobie ogromną popular-

ność, która zaćmiła
z czasem sławę li^i-

mona. Nawet nie
obdarzony zbytnim

darem krasomów-
czym wywierał on

wpływ olbrzymi na

lud, który go przez
lat 13 z rzędu stale obierał na urząd stratega.

Nie posiadał on talentów tak świetnych, ani
rzutów tak błyskotliwych, jak Temistokles, zato

działał konsekwentnie i wytrwale, nie zrażając
się nigdy żadnemi przeciwnościami. Nie wysu-

wając się na pierwszy plan nigdy, owszem, zo-
stawiając pozory rządów demosowi, był on pa-

nem niepodzielnym losów Aten aż do początku
wojny peloponneskiej, a jedyny jego tytuł, do

138. Teorikon ateński.

ostatnia bitwa między Persami a Grekami na morzu?
Kto utrwalił pokój między Grecyą a Persyą? Kto był

Perykles? Jaki program jego w stosunku do współoby-
wateli? do Innych państw greckich? Jaka była jego

reforma wstępna? Na czem polegał system dyet? Jaki
wpływ miały reformy społeczne na karyerę polityczną

Peryklesa? Jakie ujemne i dodatnie strony Peryklesa?
Na czem opierała się jego władza? Na jaKich zasadach

188 GRECYA WOLNA.

Jakiego mógł rościć słuszne prawo, był ten, iż

był mężem zaufania ateńsliiego ludu.

§ 26. USTRÓJ DEMOKRATYCZNY ATEN.

Ateny po wojnacłi persliich są wyraziciela-
mi pierwszej skończonej demokracyi europej-

skiej. Ten ideał demokracyi scharakteryzował
był już Herodot słowami isonomie i isego-

rie. Wolność i równość, to były zasady, na
którycli opierała się demokracya antyczna. Tę

wolność rozumiano przedewszystkiem, jako nie-
nawiść do tyranii. Najwybitniejsi przedstawiciele

umysłowości greckiej, jak: Empedokles, Gorgias,
Eurypides, Demokrytes, byli zapalonymi demo-

kratami i wrogami arystokracyi, która już wów-
czas wyradzała się w partyę oligarchiczną. Gre-

cy też pierwsi sformułowali to pojęcie wolności
i równości obywatelskiej, opierając je nie na sa-

mych prawach, ale i na obowiązkach. Tak Pro-
tagoras uzasadniał teoretycznie potrzebę demo-

iracyi tem, że — aby społeczeństwo mogło istnieć,
trzeba, aby każdy szanował prawa drugiego;

jeżeli kto tego nie czyni, powinien być, jako
•chory członek, odcięty od całego organizmu.

Grunt jednak do prawdziwej demokracyi leży, we-
dług niego, nie w prawach, ale w cnotach obywa-

teli. Demokracya, według Protagorasa, powinna

się opierać na poczuciu sprawiedliwości (dike),
i poczucia godności własnej (aidos). Kto te dwie

cnoty posiada, ten jest uprawnionym obywate-
lem. Temi zasadami kierował się i Perykles, do

"Opiera się demokracya w Atenach? Jakie są terminy

greckie wolności i równości u Herodota? Jaki jest ideał
Greków V-go wieku? Co znaczy równość i wolność we-

dług Protagorasa? Jakie są warunki moralne, nieodzowne

do urzeczywistnienia zasady wolności i równości? Kto

■

GRECYA WOLNA. Ig^.

którego koła nielicznych przyjaciół i wielbicieli

zaliczał się i Protagoras.

§ 27. KLASY SPOŁECZNE W ATENACH.

W gruncie rzeczy jednak ten ideał demo-
kracyi był daleki od urzeczywistnienia, zarówno-

co do wolności, jak i co do równości. Zwłaszcza
pod względem społecznym nigdy bardziej, jak

w tym okresie, nie wzrosło w Attyce niewol-
nictwo w swej najgrubszej i naj okrutniej sz ej

postaci prawnej — handlu żywym towarem. Daw-
ny niewolnik w okresie bohaterskim należał do

czeladzi i, jako taki, wchodził w skład rodziny
właściciela. W okresie demokratycznym niewól

nik był narzędziem pracy, (jak dziś maszyna),
dostarczanem na targi przez handlarzy i kupo-

wanem przez przedsiębiorców, zwłaszcza w ce-
lach przemysłowych. Liczba niewolników w At-

tyce w V w. tak dalece wzrosła, iż na początku
wojny peloponneskiej równała się prawie liczbie

wolnych obywateli (100 tys.). Niewolnicy ci
pracowali na kopalniach, w warsztatach i byli

traktowani, jako rzecz, przez właścicieli, bogatych
kupców i przedsiębiorców. Ale tych ostatnich było

niewielu. Bogactwo w tych czasach stanowił
już majątek 8—10 talentów (60 tys. koron). Za

najbogatszego człowieka uchodził niejaki Kallias,
syn Hipponika, którego majątek oceniano na 200

talentów (około 1200000 koron). Cała zaś masa
Ateńczyków była średnio-zamożna i trudniła się

sama rolnictwem lub rzemiosłem. Na nich nie
pracowali wcale niewolnicy. Nie znała też nie-

te zasady wygłaszał? Czy rzeczywiście ideał ten był

urzeczywistniony? Jak się dzieliła ludność w Grecyi?
Kto byli niewolnicy? Jaka była wartość niewolnika?

Do czego służyła ludność niewolna? Jakie były różnice

190 GRECYA WOLNA.

wolnictwa sąsiednia Beocya, której wszyscy pra-

wie obywatele byli rolnikami. Niewolnictwo za-
tem było tylko cechą społeczeństw bogatych

i przemysłowych, jak w Attyce, ale wcale nie
całego świata starożytnego. Owszem, nawet

w społeczeństwie attyckieni praca była wysoko
tleniona, i Solon przepisywał rodzicom wykształ-

cenie dzieci w rzemiośle, aby na starość mieli pra-
wo żądać od nich zaopatrzenia. Nie brak też było

^obywateli całkiem ubogich, którym Perykles roz-
dawał chleb na rachunek państwa; on też wprowa-

dził zaopatrzenie niezdolnych do pracy obywateli
na starość. Ludzie znakomici, jak Sokrates, rów-

nież zaliczali się do ludzi biednych. Ubóstwo jest,
naturalnie, zawsze rzeczą względną i zależy od

potrzeb oraz wymagań jednostki. W tym wy-
padku zaś natrafiło na człowieka, który do mi-

nimum ograniczył swoje potrzeby życiowe. Ale
1 na ogół, potrzeby osobiste ówcze'snych ludzi

były nadzwyczaj skromne, i Ateńczykowi wystar-
czała w zupełności polewka z mąki (t. zw. maza),

trochę sera, fig, oliwek albo ryba, do zaspokoje-
nia wszystkich codziennych potrzeb. Całkiem

-odrębne znów od obywateli miasta zajmowali
stanowisko goście albo obcy, cudzoziemcy — me-

tojkowie. Była to przeważnie klasa kupców, rze-
mieślników i różnych przedsiębiorców, jak dzier-

żawców kopalń. Nie posiadali oni praw politycz-
nych, nie będąc urodzonymi obywatelami ateń-

skimi, ale też nie byli ograniczeni ani co
do swej wolności, ani co do praw majątkowych.

Owszem, wszyscy politycy ateńscy, poczynając

według zajęcia i majątku wśród obywateli? Jaka była stopa
majątkowa? Jakich społeczeństw jest cechą niewolnictwo?

Które z krajów były pozbawione niewolnictwa? Jaki pogląd
Ateńczyków na pracę? Jakie stanowisko zajmowali me-

tojkowie? Skąd się rekrutowała ta klasa ludności? Jaki

GRECYA WOLNA.

191

od Solona, sprzyjali tej klasie gości, widząc
w ich osiedlaniu się w Attyce drogą do postępu,

zarówno przemysłowego, jak i handlowego, oraz
do wzrostu bogactwa Attyki. Wielu też z pośród

metojków było ludźmi bardzo bogatymi. Taki
dzierżawca kopalń lauryjskich zatrudniał u siebie

około tysiąca niewolników.

§ 28. ŻYCIE UMYSŁOWE W ATENACH. POEZYA

DRAMATYCZNA.

. Najstarsza poezya grecka, t. zw. epos, roz-
winęła się w Jonii, ale źródła jej natchnienia już

139. Alkaios i Sapho. Malowidło na wazie. Monachium.

^yły wyschły. We właściwej Grecyi była ży-
wotną poezya liryczna, pod którą rozumiano tak-

że utwory okolicznościowe pouczające, jak elegia,
jamb. Posługiwano się nią i dla celów politycz-

nych. W Sparcie Tyrteusz, w Atenach Solon za-
grzewali poezya tą męstwo swoich obywateli.

Właściwa liryka jednak była to pieśń (melos),
połączona z muzyką, którą uprawiały całe szkoły

jej wpływ na rozwój ekonomiczny Aten? Jaka jest naj-

starsza poezya grecka? Dlaczego zamarł epo.s? Jakie po-

192 GRECYA WOLNA.

grajków na lirze (kitarojdów) w Azyi Mniejszej
i na wyspach, zwłaszcza Lesbos, ojczyźnie Orfeusza.

Takim śpiewakiem był Alkman— Lidyjczyk, choć
shelJenizowany, i słynna pieśniarka Safo, która mia-

ła szkołę własną na w. Lesbos. I ta poezya to-
warzyszyła obchodom religijnym oraz czerpała swe

natchnienie najczęściej z religii (ody Pindara).
Ale nowy rodzaj poezyi, który również wyszedł

z natchnienia religijnego i rozwinął się zwłasz-
cza w Attyce, jestto poezya dramatyczna. Punk-

tem wyjścia dla niej był dytyramb, śpiewany na
uroczystościach religijnych na cześć boga wiosny

i boga płodów Dionysosa (małoazyatycki Attys,
semicki Adonis). Te uroczystości odbywały się

przy udziale skoczków, poprzebieranych za
satyrów (w skóry koźle) i odprawiających śpie-

wy i pląsy u ołtarza boga Dionysosa. Z czasem
lud w tych uroczystościach poprzestał na roli

biernej widzów, czynną zaś rolę wziął na siebie
chór śpiewający, a raczej recytujący utwór na

cześć boga, za przewodem koryfeusza. Chór
ów tańczył i śpiewał. Koryfeusz zaś recyto-

wał jakiś ustęp z mitu. Z czasem wprowadzo-
no i inne tematy do treści recytacyjnej, chór

zaś zrzucił strój satyrów. Pozostała się tylko
nazwa śpiewu satyrów lub kozłów dla samego

utworu (tragoedia). Z chwilą dodania osoby, roz-
mawiającej z chórem (później dwuch i trzech)

czyli aktora (hypokrites) zawiązała się akcya
dramatyczna. Pierwsze takie utwory wykony-

wano już za czasów Pejzystrata (Thespis). Ale

wstały nowe rodzaje poezyi? Jaką rolę odgrywa muzyka

w poezyi greckiej? Jaki stosunek poezyi do religii grec-
kiej? Jaka jest poezya liryczna? Co to jest oda? dyty-

ramb? Kto go śpiewał i na jakich uroczystościach? Co
to jest chór? koryfeusz? Jaki przedmiot tragedyi? Czyje

są najstarsze utwory dramatyczne? Jaka jest trójca

GRECYA WOLNA.

193

twórcą prawdziwej trageclyi greckiej bvł Ajscliy-
los, rodem z Eleusis (524—456). Uczestnik wojen

perskich, wprowadził
on do tragedyi również

wypadki historyczne.
Jego tragedye składa-

ły się przeważnie z cy-
klów potrójnych (try-

logia), które zamykały
losy bohaterów prze-

ważnie sagi trojań-
skiej, jak Orestia czyli

„Dzieje Orestesa",
chociaż także i wy-

padki współczesne, jak
w tragedyi „Persowie".

Ajschylos wraz ze
współczesnymi Pery-

klesowi Sofoklesem
(ok. 496—406) i Eury-

pidesem (ok. 480— 406)
tworzą trójcę wielkich

tragikówgreckich,któ-
rzy poruszyli w swych

utworach zagadnienia
moralne najgłębszej

natury, nie tylko miej-
scowe, ale i ogólno-

ludzkie. Obok tycli
utworów tragiczny cli

rozwinął się inny lżej-
szy rodzaj poezyi dra-

matycznej ze śpiewów
wiejskiego bractwa także

14U. Sofokles

. Posąg- marmurjwy.

Rzym.

na cześć Dionysosa,

tragików greckich? Skąd powstała komedya ł gdzie sie
rozwinęła? Pod czyim wpływem rozwinęła się sztuka

Tom II. J3

194

GRECYA WOLNA.

Jestto t. z\v. komedya (komoedia), która miała

swych przedstawicieli w osobach pisarzy, jak
Kratinos, Aristophanes. WykształcoDa na wzorach

już wyrobionych tragedyi dokuczyła ona do sztuki

141. Eurypides. Biust maiiiiurowy w Neapolu.

dramatycznej pierwiastek satyryczny i o])yczajowy,

nawiązany tutaj do liglów i żartów obrzędowych,
i stała się ulubioną rozrywką żywiołu wielko-

miejskiego, zwłaszcza w bogatych koloniach na
zachodzie, jak w Syrakuzach.

w Atenach? Kto byl mitycznym twórcą sztuki? Co to

są idole? Co to są posągi ofiarne? Co to jest xoanon?

GRECYA WOLNA.

195

§ 29. ROZWÓJ ARTYSTYCZNY ATEN. POCZĄTEK

SZTUKI GRECKIEJ.

Do wojen perskicli Ateny pozostawały
^Y tyle pod względem rozwoju artystycznego za

innemi miastami greckiemi. Dopiero pod wpły-
wem zetknięcia się z życiem Greków, zwłaszcza

bogatych miast Jonii, poczęły wznosić się w Ate-
nach budowle wspaniałe, jak hale rynkowe— stoa,

malowane przez mistrzów, jak Polygnota, Mikona.

142. Scena z komedyi. Malowidło na wazie.

Artyści, pracujący w Atenach, byli też przewa-

żnie obcego pochodzenia, jak Polygnot, rodem
z Thasos. Sztuka ta początkowa była nieroz-

dzielnie związana z rzemiosłem (odlewy z bron-
zu i z gliny, rzeźby z kamienia). Stare zabytki

sztuki przypisywano zazwyczaj mitycznemu De-
dalowi, który uchodził za twórcę rzemiosł i pra-

ojca sztuki greckiej. Sztuka rzeźbiarska służyła
również do potrzeb religijnych, i poczynając od

najdawniejszych czasów, spotykamy w grobach
ateńskich posążki ofiarne, t. zw. idole, czyli wi-

zerunki ofiarodaAvcÓM% składane ku czci bogów.
Wprzód jednak, aniżeli w Atenach, zakwitła rzeźba

196

GRECYA WOLNA.

W bogatych miastach na Pelopoiiiiezie, jak w Sikyon,

Argos. Stąd pochodzą najznakomitsze zabytki

143. Idoł żeński. Statuetka z kości słoniowej, znaleziona w jed-

nym z grobowców ateńskich.

GRECYA WOLNA.

197

sztuki archaicznej greckiej, którą cecliuje pewien

układ przepisany konwencyonalny zarówno człon-
ków ciała ludzkiego, jak i twarzy. Przyjął się

144. Głowy kobiece. Rzeźby marmurowe. Muz. w Atenach.

on także i w Attyce, Z czasów Pejzy strata do-
chowało się AV gruzacli Akropolu 12 wielkich, posą-

gów dziewic, (t. zw. korai), na których widać ślady
malowidła. Ale przy całym konwencyonaliźmie

PJ^,

145. Grupa Tyfona ze świątyni Hekatompedon.

twarze kobece posiadają już tutaj pewien urok,

właściwy późniejszej rzeźbie attyckiej, zostającej,
niewątpliwie pod silnym wpływem malarstwa.

198

GRECYA WOLNA.

Malowidło to poniekąd polirywa nawet braki dłuta

rzeźbiarskiego, jak o tem można się przekonać
na szczątkacłi rzeźby Hekatompedonu — glowacłi

Tyfona, potwora o kształcie węża. Przejście od
kamienia wapiennego (tufu) do marmuru za czasów

Pejzy strata jeszcze wyżej podniosło rzeźbę at-

145, Głowa polychromowana Tyfona. Muz. w Alenach.

tycką, jak o tem świadczą nagrobki z okresu przed

wojną perską, np. Aristeiona, (t. zw. żołnierzi
z Maratonu), i tradycya o posągu tyranobójców—

dziele rzeźbiarza Antenora. Tak przygotowany
został grunt pod przyszły najświetniejszy okres

rzeźby attyckiej w V-ym w. — Między tę sztuką

GRECYA WOLNA.

199

późniejszą z V w. a peloponneską i wczesną at-

tycką wciska się, jako pośrednie ogniwo, sztuka
eginacka, znana ze wspaniałych rzeźb, odkopanych

w r. 1811, a zdobiących niegdyś
fronton świątyni bogini Aphai. Pod

względem znajomości anatomii
ciała ludzkiego oraz jego statyki

dzieła te nie mają sobie równych
w całym okresie archaicznym, a co

więcej, są już zapowiedzią wiel-
kiej sztuki Fidyasza. Pomimo te-

go rozwoju rzeźby, najstarszy po-
sąg Ateny, przedmiot kultu, był,

jak wiadomo, z drzewa, (tak
zwany xoanon). Z drzewa też

wznoszono i pierwsze świątynie,
jak Heraeon w Olimpii. Dopiero

wiek VI jest okresem budowli
z kamienia — w pierwszym rzędzie

świątyni na Akropolu, Hekatom-
pedonu, którą jednak Persowie

w czasie swego najazdu obrócili ': M/ ^(\,Y(\*i
w gruzy.

§ 30. ARCHITEKTURA GRECKA. STY-

LE: JOŃSKI, BORYCKI I KORYNCKI.

"K^i

;pAOA/APi$TOltfO£

Najstarsza świątynia grecka
powstała na wzór pałacu mikeń-

skiego i z jego też części rozwi- ,47. Hoplita grecki,
nęła się. Ten rodzaj świątyni Kamień nagrobkowy

:,.. , ^ -, **, t'**. Ansteiona. Muz. w A-

własciwyjest Grekom pochodzenia tenach.

doryckiego. Ale inny jest zupeł-
nie początek, inny kierunek i inna myśl przewo-

dnia świątyń, które powstały w Azyi Mniejszej,
u Jończyków. Temu odrębnemu pochodzeniu

świątyń zawdzięczają swe powstanie dwa cał-

200

GRECYA WOLNA.

kiem odmienne sposoby budowania zarówno
w ogólnej formie, jak iw częściacli składowych

świątyń — zwłaszcza w kolumnie (stelos). Stąd
i budowle greckie dzielą się na style czyli

porządki: dorycki i joński, chociaż wyraz przy-
jęty dla określenia sposobu budowania (styl —

kolumna), zawiera więcej, aniżeli jego znaczenie.

Świątynia doryc-
ka zachowała czę-

ści dawnego pała-
c u mikeńskiego,

t. j. megaron, któ-
ry tutaj stał się

sanktuaryum (cel-
la),miejscem schro-

nienia posągu bó-
stwa,! przedsionek

prodomos, tutaj
zwany pronaos.

Za cellą była nie-
kiedy mniejsza

komnata (opistho-
domos), która, jak

w Partenonie, słu-
żyła za skarbiec

związkowy. Naj-
prostsza forma

świątyni była in
antis czyli, z dwie-

m a kolumnami u
zamiast

z czasem

wejścia,

148. Apollou dydyniijski. Statua biouzowa, i j. ' . i

znaleziona w Piombino. Muz. Luwru.

symetryczną liczbą kolumn:

powstał portyk ze
podwójną lub poje-

Jakie są najstarsze posągi bogów greckich? Jaki uży-

wany był niateryał do budowy świątyń? Kiedy poczęto

GRECYA WOLNA.

201

dyńczą (12,6), z frontu, t. z w. prostyl, lub z frontu
i z tyłu (amfiprostyl). Niekiedy te kolumny bie-

gną naokoło świątyni (peripter), albo są kryte
w murze (pseudoperipter), czasem są w podwój-

202

GRECYA WOLNA.

Dej ilości, przynajmniej z frontu (dipter, pseudo-

dipter). W środku megaronu, tutaj naos, cztery
kolumny dawnego pałacu mikeńskiego, są teraz

zastąpione przez dwa szeregi kolumn, które dzielą

r\ ^fe^

150. Plan budowli doryckiej. Rekonstrukcya Heraeonu w Olimpii.

Świątynię na 3 części, inaczej zwane nawy. Posąg

stał w środku, ołtarz zaś znajdował się poza obrę-

budować z kamienia? Z czego powstała architelitura
greclca? J&kie porządlci budowania świątyń? Co oznacza

GRECYA WOLNA.

203.

bem murów, zwykle przed świątynią. Niekiedy

u wejścia do świątyni dodawano jeszcze wrota,,
czyli t. zw. propylee, na wzór pylonów egipskich.

/•.'

151. Model budowli doryckiej. Świątynia w Paestum Posejdona.,

Portyk i kolumnada były ogólną cechą każde}

świątyni, czy to jońskiej, czy to doryckiej. Róż-

styl? porządek? Jak powstał styl dorycki? Z ilu części
składa się świątynia grecka i z jakich? Jakie są rodzaje

-204

GRECYA WOLNA.

nica bj^ła w kształtach kolumn. KoJumna do-
rycka powstała ze słupa drewnianego, tylko sto-

sownie do zmiany materyału na kamień oraz potrzeb
budownictwa, cieńszy jej koniec został zwrócony

ku górze, szeroką zaś swą podstawą została oparta
wprost o ziemię, bez żadnej płyty pośredniej. Iisztalt

jej przeto jest stożkowy. Zakończeniem kolumny
u góry jest płyta kamienna kwadratowa (abakos),

która jest połączona szyjką (echinos) z samą ko-
lumną i nadaje jej kształt stołowy. Jestto kapi-

tel dorycki, który, jak widać z jego części skła-
dowych, jest nie-

zmiernie prosty,
jak zresztą i sa-

ma kolumna ma
charakter mocny,

poważny i suro-
wy, bez żadnych

ozdób zewnętrz-
nych, najczęściej

tylko żłobkowa-
na i wysokości za-

zwyczaj cztery-
krotnie większej

od przecięcia sa-
mego monolitu kamiennego. Inny zupełnie charak-

ter ma kolumna jońska, cienka, wysmukła, z abaką
podłużną, zakończona spiralną wolutą (kapitel

Joński) i oparta u podstawy na dwuch syme-
trycznie zwężających się ku górze krążkach.

Podstawę jej często ozdabiano rzeźbami, jak to
widać ze szczątków kolumny bogini Artemidy

w Efezie, stanowiących zarazem okaz rzeźby joń-

Kapitel joński starożytny z Delos.

^Świątyń że względu na kolumnadę? Jak powstała ko-

lumna dOrycka? Z jakich składa się części? Co to jest
Jkapltel, abaka, echinos? Jaka jest kolumna jońska?

GRECYA WOLNA.

205^

skiej. Ta kolumna niejest czysto grecka. Spotykamy

ją już bowiem na wschodzie — w Egipcie i w Persyi.
Ale i ona ściśle odpowiada i zgadza się z cha-

153. Styl joński. Kapitele.

rakterem świątyni joiiskiej. Podczas gdy kolum-

na dorycka służy tylko za uzupełnienie i pod-
parcie nazewnątrz wiązań budowli, która opiera

•206

GRECYA WOLNA.

«iQ na własnych murach, kolumna jońska służy

sama za podparcie dla sklepienia świątyni, którą
i)yła pierwotnie szczupła i mała cella, miejsce,

154. Podstawa kolumny rzeźbionej świątyni Artemision w Efezie.

GRECYA WOLNA.

207

W którem. mieścił się posąg bóstwa. Ten rodzaj świą-
tyni najdawniejszy jest znany w Efezie, wzniesiony

ku czci Artemidy (prw. rys. 93). Była ona uważana
za ósmy cud świata i miała być spalona przez

człowieka, pomieszanego na umyśle (Herostrata).
Trzeci rodzaj stylu — kolumna koryncka powstała

najpóźniej, bo w IV st. Wynalazcą jej miał być
Kallimach z Koryntu. Odróżnia się ona od joń-

skiej tylko bogactwem kapitelu: ornament jego

Lii

155. Kapitel koryncki.

jest roślinny (liście akantu). O ten styl archi-
tektoniczny opiera się i sztuka plastyczna czy to

w formie ozdób frontonu, którego tympan w kształ-
cie trójkąta nadaje się do symetrycznego roz-

mieszczenia figur, czy ozdób ścian (fryzu) lub
okien krytych (metopów), czy wreszcie gzemsów,

krokwi i dachów. Tak boki i szczyt frontonu mają

Gdzie jej prawzór? Jaki jest kształt świątyni jońskiej?
Jaka jest najsławniejsza świątynia tego typu? Co to

jest styl koryncki? Czem się on różni od joriskiego?
Komu przypisuje się jego wynalazek? Jaki impuls sztuce

208

GRECYA WOLNA.

zazwyczaj zakończenie w kształcie cokołu, na

którym wznoszą się posągi w rodzaju waz, trój-
nogów, lwów, gryffów i iiinycli potworów, czasem

153. Plan OhmiHi.

bogini zwycięstwa (Nike). Są to t. zw. w archi-
tekturze akrotery.

GRECYA WOLNA.

209

§ 31. BUDOWLE I RZEŹBY OLIMPII. SZTUKA

PRZEJŚCIOWA W GRECYI.

Nie tylko Ateny, ale i cała Grecya po woj-
nach perskich pokryła siQ Avspaniałymi budowla-

157. Święty obwód Olimpii. Rekonstrukcya W. Leonharda.

mi i pomnikami. Główny powód ich wznoszenia

było podziękowanie bogom za uratowanie kraju
od najścia barbarzyńców tak samo, jak ulubio-

Tom II

210

GRECYA WOLNA.

iiym tematem dla artystów greckicli stały się

odtąd walki Greków z amazonkami, lub bogów
z gigantami (olbrzymami). Ośrodek życia religij-

nego Olimpia najwcześniej poczuł ten przypływ
życia narodowego Greków. Tu najpierw po woj-

nie wzniesiono świątynię (Z) na cześć Zeusa

158. Fronton zachodni świrtyni Zeusa w Olimpii. Część środ-

kowa. Rest. M. G. Treua.

159. Fronton wschodni świj^tyni Zeusa w Olimpii. Część środ-

kowa. Rest. M. G. Treua.

olimpijskiego (480 — 457). Była to trzecia świątynia
z rzędu obok starożytnego Heraeonu (H) i świątyni

matki bogów, Metroon, (M) w obrębie gaju Altis.
Cały ten obwód zresztą, mieszczący pośrodku ol-

greckiej dały wojny perskie? Na co wznoszono świąty-

nie? Jakie są tematy główne rzeźby? Jaką świątynię

GRECY A WOLNA

211

tarz Zeusa (Z) i t. zw. Pelopion, (P; czyli gaj,

poświęcony Pelopsowi, gdzie ugaszczano zwycię-
zców, był zabiidow^any porty I^ami, jak Echeion (E),

skarbcami poszczególnych państw greckicli (na
wzór skarbca knidyjskiego w Delfach), tudzież

s, Atlas i Hesperyda. Metop ze świątyni Zeusa
w Olimpii. Muz. w Olimpii.

ozdobiony posągami na pamiątkę odniesionych

zwycięztw. Przytykało doń bezpośrednie miejsce
igrzysk, t. zw. Stadion (8i). Inno zaś budynki, prze-

/budowano w Olimpii? Jakie były inne gmachy i po-

inaiki tamże? Jakie pozostały rzeźby w Olimpii, i jakie

212 GRECYA WOLNA.

znaczone bądź dla ćwiczeń młodzieży, jak Palestra
(P), Gymnasion (G), bądź na mieszkanie kapła-

ii0Av, jak Tbeokoleon (Th), bądź na obrady władz

161. Demeter, Kora i Tryptolemos. Płaskorzeźba z Eleusis. Muz.

w Atenach.

GRECYA WOLNA.

213

Buleuterioii—^'^;, leżały już poza obrębem świętego
miejsca. Tu, w Olimpii, z biegiem czasu nagro-

modziło się mnóstwo zabytków sztuki, które
nowsze badania, jak wy praw naukowych, francuskiej

(1831) i niemieckiej (1875—1881), wydobyły z pod
powłoki ziemi na

światło dzienne.

Każde bowiem
pokolenie grec-

kie aż do końca
czasów rzym-

skicłi dorzucało
jakieś dzieło do

całości tych zbio-
rów, które póź-

niej za czasów
Konstantyna W.

weszły także w 0-
brąb cywilizacyi

chrześcijańskiej.
Dziś na miejscu

pozostały tylko
wydobyte z ziemi

szczątki m e t o -
pów oraz fronto-

nu świątyni Zeu-
s a. Aczkolwiek

mocno uszkodzo-
ne, rzeźby te

przedstawiają
wielki rozmach

i siłę, jak w walkach Lapitów z Centaurami (na fron-
tonie zachodnim) oraz żywe oddanie natury figur

choćby drugorzędnych, jak w postaci woźnicy, trzy-
mającego konia, w rzeźbie frontonu wschodniego,

przedstawiającej Pelopsa, gotującego się do wyścigu
o rękę córki króla Pizatów. (Zeus pośrodku współ-

162. Diskobolos. Posąg- marmurowy.
Rzym. Pałac Lancelotti.

214 GRECYA WOLNA.

zapaśników). Zarówno tu, jak i w Attyce, rzeźba

tego okresu czasu wyzwala się już całkowicie ze
sztywności i konwencyonalizmu form arcliaicznych,

a w twórcach swych poszczególnych, jak w Kala-
misie, Myronie, Pythagorasie i Rhegionie, dochodzi

nawet do nadzwyczajnej śmiałości i swobody w ru-
chach ciała ludzkiego przy zachowaniu całkowitym

proporcyi kształtów oraz poczucia rytmu, jak to
widać, naprzykład, na słynnym posągu Myrona,

przedstawiającym efeba w chwili rzucania krążka.

§ 32. BUDOWLE NA AKROPOLU.

Najwyższym wyrazem jednak budownictwa
greckiego w V st. stały się dopiero budowle na

Akropolu. Myśl zbudowania świątyni na podzięko-
wanie bogom, w szczególności zaś bogini Atenie,

podjęta już za czasów Temistoklesa i Kimona, zo-

stała urzeczywistniona dopiero przez Peryklesa.
Zatwierdził ten plan kongres panhelleński, zwo-

łany w r. 445, który przeznaczył na ten cel część
dochodów skarbu związkowego; jakoż istotnie

budowa tej świątyni pochłonęła sumę blizko
2 tys. talentów (12 milj. koron). Ale też świą-

tynia ta, zwana Parthenonem, zaćmiła wszystkie
dotychczasowe budowle w Grecyi, i sam zwycięzca

z pod Mantinei, Epamejnondas, musiał przyznać
później, że chcąc zapewnić Tebora, jego rodzin-

nemu miastu, przewagę w Grecyi, trzeba byłoby
Tebańczykom wznieść drugi Parthenon. Dla Pe-

ryklesa też budowa tej świątyni była widomym
znakiem przewagi, czyli hegemonii Aten w Grecyi.

jest ich znaczenie w historyi sztuki? Jaki ma charakter

rzeźba grecka w okresie przejściowym? Jaką rolę odgry-
wają w sztuce greckiej budowle na Akropolu V w.? Kto

pierwszy powziął myśl zbudowania tutaj świątyni na
podziękowanie bogom? Kto ją wxielił w życie? Jakimi

GRECYA WOLNA.

215

216

GRECYA WOLNA.

217

Sam obojętny w rzeczach sztuki nie żałował kosz-

tów na budowę i umiał dobrać sobie odpowiednich
wykonawców dla swoich planów. Budowniczymi

tej świątyni byli: Iktinos i Kallikrates, a nad przyo-
zdobieniem jej pracowała w ciągu lat 14 (od r. 447

do r. 433) cała rzesza artys-
tów pod kierunkiem najgeni-

alniejszego z nich Fidyasza.
W tympanach frontowych

znalazło pomieszczenie a ż

50 posągów ponadnatural-
nej wielkości. Fronton

wschodni przedstawiał-
narodziny Minerwy; — za-

chodni spór Ateny z Posej-
donem o panowanie nad A-

tenami. Fryz, biegnący na-
około świątyni, 160 m dłu-

gości, przedstawiał sceny z
uroczystości Panathenaiów.

Metopy, czyli okna kryte,
pomiędzy trygliwami, były

wypełnione obrazami walk
centaurów i innymi scenami

mitologicznymi. Część tych
rzeźb,zwłaszczafryzu(zopho-

ros), znaj duj e si ę do dziś dnia
na miejscu, inne, jak metopy, wraz z uszkodzonymi

bardzo frontowymi posągami przewiezione zostały
w r. 1803 do Londynu przez lorda Elgina i prze-

chowują się do dziś w Muzeum brytyjskiem. Sama
świątynia, zbudowana w czystym stylu doryckim

z pentelijskiego marmuru, przetrwała burze i na-

Plan świątyni greckiej.

(Parthenonu).

Środkami i w jakim celu? Jacy budowniczowie? Kto
kierował artystyczną stroną budowli? Jakie były naj-

znakomitsze części świątyni Parthenonu? Co przedsta-

218

GRECYA WOLNA.

jazdy stuleci, i dopiero bombardowanie Weiie-
cyan (w r. 1687) uszkodziło najbardziej niektóre

jej części, zwłaszcza fronton.

§ 33. RZEŹBY FIDYASZA I DALSZE PRACE NA
AKROPOLU.

W tej Świątyni znalazł pomieszczenie posąg-

Ateny, 12 m wysoki, zbudowany ze złota i słonio-

166. Parthenon. Widok od strony zachodniej.

wej kości (cliryzelefantyn) arcydzieło Fidyasza.
Taki sam posąg Zeusa stworzył Fidyasz przedtem

czy też później dla świątyni w Olimpii. Jego też
wczesnym dziełem miał być także posąg Ateny ze

spiżu na zamku. Żaden jednak z tych posągów nie

wiają fronton, fryz, metopy? Jakie są główne dzieła Fi-
dyasza? Co przedstawia posąg Ateny? Zeusa? Jaki koniec

GRECYA WOLNA.

219

przechował się do czasów dzisiejszych. Domyślamy

się jedynie ich późnych kopii z czasów rzymskich
w statuetce Ateny, znalezionej w r. 1881 na placu

YarYakeion w Atenach, w głowie Zeusa z Orticoli
oraz z malowideł ściennych. Ale obraz, który stwo-

Fidyasza? Jakie prace wykonał Mnesikles? Co to są Pro-

pylee? Jakie są późniejsze budowle na Akropolu? Jaki

220

GRECYA WOLNA.

rzył Fidyasz, zarówno Zeusa, jak i Ateny Dziewicy
przetrwał w pamięci wieków: Atena w zbroi w po-

stawie stojącej, z boginią uskrzydloną zwycięstwa
na prawej dłoni — tchnie energią i siłą, nie tą

168. Fryz wschodni Partenonu. Grupa bogów. Strona prawa.
Atena. Hefaistos. Posejdon. Peitho. Afrodyta. ApoHon. Eros

169. Szczątek fryzu Partenonu. Muz. w Atenach.

fizyczną, ale duchową, która zwycięża przemoc

brutalną; Jowisz olimpijski łączy majestat i po-
wagę bóstwa z jasnością i słodyczą nadziemską.

-b idyasz stał się bowiem twórcą sztuki Idealnej grec-

GRECYA WOLNA.

221

kiej, to znaczy charakter i postacie bogów przy-
jął on zgodnie z tradycją, ale nadał im wyraz

takiej skończonej doskonałości, jaka była później
przyjętą za najwyższe pojęcie charakteru bóstwa.

Jego rzeźba, przeznaczona dla świątyń, miała też
charakter nawskroś religijny, ale kto raz widział

postać Zeusa w Olimpii, nie mógł już inaczej wy-
obrażać sobie bóstw^a. Stąd rzeźba Fidyaszowa sta-

no. Jeźdźcy. Fryz północny Partenonu. Muz. Bryt. <

nowi nietylko nowy okres w sztuce, ale zarazem
i przewrót w religii. Sam Fidyasz zresztą był jed-

nostką, stojącą na wyżynach ówczesnej cywilizacyi,
i należał do grona ludzi najświatlejszych i naj-

wybitniejszych, grupujących się około Peryklesa,

styl świątyni Athene Nike? Co to są karyatydy? W co się
zmienił Akropol za sprawą Peryklesa? Jaki budynek

222

GRECYA WOLNA.

Ale też te prace jego ściągnęły nań niechęć wro-

gów osobistych oraz politycznych Peryklesa,
którzy oskarżyli artystę o nadużycia pieniężne.'

Nie mogąc dowieść mu tego przestępstw^a, uciekli

się oni do innego środka: wytoczono mu procesu

ni. Centaur i Lapitha. Metop Partenonu. Muz. Eryt.

O obrazę religii z powodu umieszczenia Avłas-

nego portreta i portretu Peryklesa na tarczy
bogini, i Fidyasz musiał opuścić Ateny. Ale

prace nad, przyozdobieniem Akropolu na tem

GRECY A WOLNA.

223

nie stanęły. Już później powierzono Mne-
siklesowi połączenie Aliropolu z miastem od

strony zacłiodniej specyalnie na ten ceł zbudo-

n2. Partenon. Restytucya. Przekrój.

wanymi schodami. Mnesililes u wejścia do zamltu

obudował bramę (cełła) o pięciu wjazdacłi w liształ-

służył do przedstawiania tragedyi? Z ilu części się skła-
dał? Co to jest: scena, widownia, orkiestra, i do czego

224

GRECYA WOLNA.

cie portyku sze.ściokolumnowego (]iexastyl), a po

obydwuch jej stronach dodał skrzydła, także ozdo-
bione kolumnadą.

W jednym z tych.
skrzydeł mieściła

się później wysta-
wa dzieł sztuki

(pinakoteke). Tak
powstały propy-

lee, dzieło arclii-

tektoniczne, nie
mniej sławne od

świątyni Partłie-
nonu, w głównycłi

s wy cłi częściach
również zachowa-

ne do dziś dnia.
(Mnesikles użył tu

na przemian stylów
doryckiego i joń-

skiego, które jed-
n a k całkowicie

sharmonizował).
U wejścia również

dochowała się w
murach dawnego

bastyonu ukryta
przez długi czas

mai eńka świątynia
Ateny Nike, zbudo-

w a n a w czystym
stylu*i5 j ońskim

z dookoła biegną-
cym fryzem, przed-

stawiającym zwy-
cięstwa Ateńczyków nad barbarzyńcami, także i in-

nymi Grekami. Na balustradzie trzy postacie uskrzy-

173. Atena. — Statuetka z Varvakeion.

GRECYA WOLNA.

225

dlone są to boginie zwycięstwa, głoszące tryumf Aten.

Nieco później wzniesiono jeszcze jedną świątynię

174. 175.

Zeus Olimpijski. Moneta Elidy.

na Akropolu, t. zw. nowy Erechteion, przy budowie

którego użyto, zamiast kolumn, posągów dziewic
(korai), podpierających fronton. Jestto nowy ro-

dzaj kolumny, bar-

dzo później rozpo-
wszechniony, tak

zwane karyatydy.
Tym sposobem

Akropol ateński
za sprawą Pery-

klesa z panteoEu
czyli świątyni bo-

gów zmienił si<;
na panteon sztuki

narodowej.

§34. TEATR GRECK

Do b U d W I
greckich na wp»

religijnego, ua
wpół zaś świeckie-

go charakteru na-
leży teatr, który

Tom II.

176.

Zeus Olimpijski. — Malowidło
ścienne z Eleusis.

226 GRECYA WOLNA.

W Atenach ^powstał w obrębie murów świątyni

Dionysosa, ale pod gołem niebem. Składał się
on z trzecli głównych części: sceny, orl5:iestry

i widowni. Miejsce o liształcie owalnym, gdzie
stał pośrodku ołtarz Dionysosa (thymele), zwało

177. Głowa Zeusa z Orticoli. Kopia według oryginału 7. W w.
Rzym. Muz. watyłcańslcie.

się orkiestrą (orchestra). Naokoło niego z trzech

stron amfiteatralnie wznosiły się ławki dla wi-
dzów, wykute w skale; jest to właściwy teatr

(theatron) lub widownia (koile). Na przeciwko

GRECYA WOLNA.

227

178. Fragment tarc;^j-. — Kopia tarczy Ateny. Muz. bryt.

79. Propylee. Potrójne drzwi w środku i świątynia Nike na prawo.

228

GRECYA WOLNA.

180. Świątynia Ateny Nike.

181. Świątynia Ateny Nike. Rekonstrukcya W. Leonharda.

GRECYA WOLNA.

220

zaś niego była scena (skene), z początku zwykły

namiot lub buda drewniana, później domek mu-
rowany z trojgiem drzwi. Jak orkiestra służyła

182. Nike, wiążąca sandały. Płaskorzeźba z balustrady świątyni

Nike. łWuz. w Atenach.

230

GRECYA WOLNA.

za miejsce dla chóru, tak scena znów dla akto-
rów, których liczba trzech stała się obowiąz-

kową w tragedyi greckiej. Scena ta pomagała
rozwojowi akcyi, aktorzy bowiem wchodzili lub

schodzili ze sceny, stosownie do potrzeb gry.
Przed sceną powstała także z biegiem czasu,

kolumnada (proskeśnion), która służyła za tło dla
wystawy sztuki, którą urozmaicano przez zmianą

183. Erechteion.

dekoracyi. Te ostatnie były to malowidła na
drzewie (pinakes). Na dalszym stopniu rozwoju

skene stała się budynkiem jednopiętrowym,
przyczem bóstwa lub bohaterowie przemawiali

z dachu, do dźwigania zaś ich do góry służyły
maszyny; (stąd wyrażenie: deus ex machina).

Takich teatrów Ateny miały dwa: jeden na po-
łudniowo-wschodniem zboczu wzgórza Akropolu,

GRECYA WOLNA.

231

232

GRECYA WOLNA.

W Świętym obwodzie Dionysosa, drugi pod Pny-

xem, w pobliżu agora (Dionysios eleutherios).
Prócz tego, Perykles dJa przedstawień muzycznych

wzniósł był jeszcze u stóp Akropolu t. zw. Ode-

cslo k:ij)l;in,i 1 )i(jii_vsosa.

lon, półokrągły budynek, którego dach wspierał

się na licznych kolumnach z masztów okrętów
perskich, schwytanych przez Greków, ponoć

w kształcie namiotu Xerxesa. Ale nie zachowało
się już dziś po nim żadnego śladu.

GRECYA WOLNA.

233

J'j^

fc^

186. Teatr w V st. Scena i orkiestra. Rekonstrukcya według;

DOrpfelda i Reischa.

!B,. Kapil<:l ioaski Erechlcionu.

234 GRECYA WOLNA.

§ 35. GRECYA NA ZACHODZIE.

Oprócz Grecyi właściwej oraz Jonii, życie
Greków rozwijało się także na zachodzie — na

Sycylii, w polud. Włoszecti i w połud. Francyi.
Tutaj, na wybrzeżu liguryjskiem, kolonie Fokij-

czyków, jak: Massalia, Nicea, sięgały swym wpły-
wem handlowym i przemysłowym aż wgłąb lądu

europejskiego, a Pyteasz, współczesny Arystote-
lesowi, rodem z Massalii, pierwszy opisał kraje

północno-zachodnie Europy aż po W. Brytanię
i m. Niemieckie. Lecz wszystkie te miasta zać-

miły i przewyższyły rozwojem swoim miasta do-
ryckie na Sycylii, przedewszystkiem zaś kolonia

koryncka, Syrakuzy. Grecy na zachodzie prze-
chodzili analogiczne koleje walk o niepodległość,

co i Grecy na wschodzie. Tylko niebezpie-
czeństwo, które zagrażało ich bytowi narodowe-

mu, pochodziło nie od Persów, lecz od sąsiednich
Kartagińczyków. I oni skupili się dla swej obro-

ny i zaniechali na razie walk wewnętrznych
między arystokracyą i demokracyą. Lecz Grecyę

zachodnią uratowali od jarzma obcego tyrani
syrakuscy. Stąd też tyrania była tutaj najpopu-

larniejszą formą rządu. W tym samym roku,
kiedy flota perska została rozbita pod Salaminą,

Kartagińczycy ponieśli podobnąż klęskę pod Ili-
merą, na półn. wybrzeżu Sycylii, od tyrana sy-

rakuskiego, Gelona. Za panowania jego następcy
Hierona, Syrakuzy doszły do najwyższej świet-

ności. Wpływ ich polityczny rozszerzał się na
całe południowe Włochy i ścierał się z innym

służą? Co to jest proskenion? Ile teatrów miały Ateny?

Do czego służył Odeion? Co to jest Zachód grecki? Jak
daleko sięgał wpływ jego? Jakie koleje przeżywał? Jaka

forma rządu była tu najpopularniejszą? Jak się nazywał

GRECYA WOLNA. 235

wpływem bardzo potężnych Etrusków, nad któ-
rymi Hieron odniósł zwycięstwo pod Kyme (474).

Tyrani syrakuscy otaczali tak samo opieką swą
sztuki i naukę, jak i demokracya ateńska. Na dwo-

rze w Syrakuzacli przebywali wielcy poeci, jak
Pindar, wielcy muzycy, jak Simonides. Syrakuzy

przyozdobiły się też wspaniałymi gmacłiami, a sa-
mo miasto z wyspy Ortygii przerzuciło się na

sąsiednie wybrzeże, połączone z wyspą sztuczną
tamą. Syrakuzy były zarazem największem mia-

stem greckiem na zachodzie i zarówno pod
względem bogactw, jak i wspaniałości życia mo-

gły rywalizować z Atenami.

§ 36. UDZIAŁ ATEN W ŻYCIU GRECYI NA ZACHODZIE.

Handel ze wschodem był głównem źródłem

bogactwa Attyki. Zwłaszcza kraje, na północy m.
Czarnego położone (Scytya), były głównem sied-

liskiem handlu wywozowego Attyki. Stamtąd też
przywożono zboże, na które w handlu Ateny

stanowiły główny rynek. Po wojnach perskich
Ateny, usadowiwszy się na wybrzeżu trackiem,

zakładają Amfipolis nad dolnym Strymonem i roz-
szerzają swój wpływ na sąsiedni półwysep, Chal-

kidykę. Ale tutaj napotykają kolonizacyę wcześ-
niejszą doryjską (Potidea — kolonia) i ścierają

się z rosnącą potęgą wojskową królów Macedo-
nii. W stosunkach z zachodem także wyprzedziły

Ateny inne miasta, zwłaszcza Korynt. Dopiero
Perykles zwrócił baczniejszą uwagę na południowe

Włochy, i tutaj też za niego powstała pierwsza

naigłośniejszy tyran Syrakuz? Jakie niebezpieczeństwo
przeżywał Zachód grecki? Jaki był okres rozwoju Sy-

rakuz za Gelona? Hierona? Jakie stanowisko Syrakuz
na zachodzie? Jakie zyski ciągną Ateny z handlu Gre-

cyi na m. Czarnem? Jaką rolę odgrywają Ateny w życiu

236 GRECYA WOLNA.

kolonia ateńska, m. Thurii, w pobliżu zburzonego
Sybarisu, miejsce późniejsze zamieszkania wielkie-

go historyka Grecyi, Herodota. Za czasów też
Peryklesa Ateny poczęły zawierać pierwsze

traktaty z miastami greckiemi na Sycylii. Ale
też z rozszerzeniem się Aten na zachodzie roz-

szerzało się i pole starcia pomiędzy Atenami
a związkiem peloponneskim, do którego i Korynt

należał. W Grecyi na zachodzie było takie sa-
mo przeciwieństwo między żywiołem jońskim

demokratycznym, a doryckim arystokratycznym,
co i na wschodzie. Miasta joriskie, jak Rhegion

i Leontinoi, żywiły niechęć do panowania tyra-
nów syrakuskich i pozawierały sojusze z Atena-

mi, szukając w nich oparcia. Zanim jednak star-
cie ogarnęło obydwie połowy świata greckiego,

wschodnią i zachodnią, od czasu do czasu po-
wstawały konflikty miejscowe. One też spowo-

wodowały wybuch wojny powszechnej między
Atenami a związkiem peloponneskim, t. zw. wojny

peloponneskiej.

§ 37. POWODY WOJNY PELOPONNESKIEJ.

Korynt zawdzięczał swoje stanowisko han-
dlowe na zachodzie położeniu swemu środkowe-

mu między wodami m. Jońskiego a Egejskiego.
Jedną ze stacyi przejściowych na wodach za-

chodnich, między Epirem a Wielką Grecyą, była
wyspa Korkyra. Tutaj, na wybrzeżu przeciwleg-

łem illirskiem, przy wejściu do m. Adryatyckie-

go, powstała koryncko-korcyrska kolonia, Epi-

ekonomicznem Grecyi? Jaka ich pozycya w Tracyi ł na
Chalkydyce? oraz w południowej Grecyi i na Sycylii?

Jakie miasta greckie miały stosunki z Wielką Grecyą?
Czyją kolonię były Syrakuzy? Jakie żywioły ciążyły ku

Atenom? Z jakiemi miastami Ateny zawarły traktat

GRECYA WOLNA.

237

damnos. O tą kolonię nastąpił zatarg- między
Koryntem a Korkyrą. Wtedy mieszkańcy tej

ostatniej, aczkolwiek Korkyra była kolonią ko-
ryncką, oświadczyli gotowość przystąpienia do

związku attyckiego. Handel Aten z zachodem
utrudniała żegluga naokoło półwyspu Morei, zwła-

szcza naokoło burzliwego przylądka malejskiego.

^ W//|

A J i*i

188. Nagłówek na traktacie między Ateuaiu; a Kuikyrą.

Ateńczykom zależało bardzo na tem, aby się usa-
dowić na wodacłi jońskicb, ale z przyjęciem Korky-

ry do związku zwlekano w obawie, aby nie wejść
w zatarg z Koryntem, poza którym stała Sparta

i związek peloponneski. Korynt z Korkyrą byt

i przymierze? Jaki powód konfliktów w Grecyi? Jakie
położenie wyspy Korkyry? Jakie walki przeżywał Korynt

z Korkyrą? Jaki udział w nicłi przyjęły Ateny? Jaki

238 GRECYA WOLNA.

W otwartej wojnie, do której wielu Ateńczyków

ostrzegało mieszać się swoich obywateli. Prze-
ważyły jednak widoki handlowe na zachodzie.

Ateny nie przyjęły wprawdzie Korkyry do zwią-
zku, ale zawarły z nią sojusz obronny i przy-

słały na pomoc 10 trier. Na wiosnę r. 432 isto-
tnie przyszło do starcia na morzu między Ko-

ryntem a Korkyrą, w którem wzięły udział
i statki ateńskie, ale zwycięstwu Koryntu prze-

szkodziło w ostatniej chwili pojawienie się
całej floty ateńskiej. Drugie, analogiczne star-

cie nastąpiło około tego samego czasu na prze-
ciwległym krańcu świata greckiego — na wybrze-

żu trackiem. I tutaj również chodziło o kolonię
grecką, położoną na Chalkydyce. Było to bogate

i handlowe miasto Potidea, które Ateńczycy
zniewolili do przystąpienia do związku morskie-

go. Korynt jednak zachował prawo naznaczania
naczelników miasta (epidemiurgoi). Ale kiedy

Ateńczycy chcieli ograniczyć mieszkańców w pra-
wach ich co do tych naczelników, Potidea wy-

stąpiła ze związku, i Ateny musiały siłą zmuszać
mieszkańców do uległości. Wojsko ateńskie

obiegło Potideę, której bronił jednak liorynt
przy pomocy żołnierzy peloponueskich (431).

"Wtedy okazało się, że dłużej nie da się uniknąć
walki między Atenami a Spartą. Korynt szukał

poparcia u związku, a gdy Ateńczycy nowym
wystąpieniem przeciwko Megarze — uchwalą,

psefisma), wykluczającą Megaryjczyków z targu
i portu ateńskiego — narazili się związkowi, Sparta

ogłosiła, że pokój został złamany i zaczęła się
zbroić do wojny.

interes miały Ateny w koloniach na wodach jońskich?

Jakie było starcie na wybrzeżu trackiem? Jaki układ
sił? Jaki plan Peryklesa? Jaki charakter wojny? Jaki

GRECYA WOLNA. 239

§ 38. PERYKLES WOBEC WOJNY PELOPONNBSKIEJ.

Wybuch wojny przyjęto z wielką obawą

w całej Grecyi, a zdarzenie równoczesne — trzę-
sienie ziemi na w. Delos— powszechnie uważano,

jako przepowiednię wielkich nieszczęść, które
mają spaść na Grecyę. Przewidywano wojnę

długą i nużącą, ponieważ siły obydwuch zwią-
zków były mniej więcej równe, a przewagę Aten

na morzu równoważyła przewaga Spartan na
lądzie; równomierne też były zastępy orężne

(hoplici) i sposoby walki (falanga). Plan wojny
dla Ateiiczyków opracował Perykles. Polegał

on na systemie wojny obronnej na lądzie przy
równoczesnem nękaniu przeciwnika na morzu:

odcinaniu mu dowozu żywności, tamowaniu

handlu i zajmowaniu słabych punktów na wy-
brzeżach. Była to więc ta sama myśl, którą kie-

rował się Temistokles w walce całej Grecyi
z Persyą. Teraz Ateńczycy wyzyskiwali jeszcze

nową podstawę obrony, jaką dostarczały im
podwójne mury, otaczające miasto i łączące

z niem port Pireus i wybrzeże Faleronu. Nie
potrzebowali więc oddawać na pastwę wrogów,

jak poprzednio, w wojnie perskiej, samych Aten.
Co innego Attyka. Ta musiała być opróżnioną,

a pola i wsie wydane na łup nieprzyjaciela. Jakoż,
na pierwszą wieść o wtargnięciu wojska spartań-

skiego, ludność Attyki gromadnie opuściła swe
wsie i miasta i w popłochu ściągnęła wraz z ro-

dzinami i całym swym dobytkiem do Aten, gdzie
ją rozmieszczono po świątyniach i w barakach,

na placach i ulicach miasta. Za murami jednak
czuła się już całkiem bezpieczną i niedostępną.

stan obronny Aten? Co podkopało głównie siły Ateń-

czyliów? Jaki był koniec Perykiesa? Jaki pierwszy

240 GRECYA WOLNA.

Morze zaś stale zaopatrywało w żywność ludność
Aten. Stąd jednak, skąd czerpano główne siły

i środki obronne, przyszedł i główny wróg
w drugim roku wojny — zaraza, zawleczona

ze wschodu, która grasowała przez lat 6,
(głównie w r. 430, 429, 426). Wygubiła ona

więcej, aniżeli wojna, bo blizko czwartą część
obywateli i zdemoralizowała pozostałych przy

życiu obrońców. Jej ofiarą padł też główny bo-
hater obrony, oskarżany zarazem i potępiany

przez współziomków, jako główny sprawca i wi-
nowajca wojny, Perykles.

§ 39. CHARAKTER WOJNY W PIERWSZYM JEJ

OKRESIE DZIESIĘCIOLETNIM.

Chociaż zatarg właściwy polegał na anta-
gonizmie Aten do Sparty, pierwsze starcie jed-

nak nastąpiło na gruncie sprzymierzeńców w są-
siedniej z Attyką Beocyi. Teby oligarchiczne,

należące do związku peloponneskiego, postanowiły
opanować sąsiednie miasto, Płataj e, których żywioł

demokratyczny zdawna był w sojuszu i ciążył
do Aten. W porozumieniu z oligarchami miej-

scowymi wykonały one zamach, który się jednak
nie powiódł dzięki czujności Platajczyków, i po

którym nastąpiły krwawe kary na oligarchów.
Dopiero wówczas związek peloponneski wysłał

wojsko do Środkowej Grecyi. Wojsko tó pod
wodzą króla Archidamosa wtargnęło do Attyki

na wiosnę (431), ale niebawem musiało się wy-
cofać, nie dokonawszy żadnego wojennego czynu,

prócz spustoszenia okolicy, nawet nie podstępu-

okres wojny? Gdzie nastąpiło pierwsze starcie? Jaki

sposób prowadzenia wojny Spartan? Jaki rezultat pierw-
szej wyprawy? W czem słabość Ateiiczyków? Jaka wła-

GRECYA WOLNA. 241

jąc pod mury Aten. Odtąd Spartanie powtarzali

takie same najazdy co rok regularnie na wiosnę
przez lat 7. Ale i Ateńczycy musieli ograniczyć

wojnę do czczej demonstracyi floty u wybrzeżów
Peloponnezu, Wojna, prowadzona w tych wa-

runkach, miała na celu li tylko nękanie wza-
jemne przeciwnika i zdążała do tego, aby jedna

strona, wyczerpawszy swe siły, ukorzyła się
i prosiła o pokój drugą. Zadanie obrony było

jednak o wiele trudniejsze dla Ateńczyków z tego
powodu, że władza naczelnika (stratega) opierała

się u nich na woli ludu, łatwo ulegającego wrażeniom
przejściowym i podszeptom demagogów. Z chwilą,

gdy nieprzyjaciel stał na ziemi Attyki, władza Pe-
ryklesa była niczem nie ograniczona; ekklesia

i heliaje zawieszały swe czynności; ale po upły-
wie roku wojny Perykles po raz pierwszy od lat

15 nie był obrany na godność stratega. Na do-
bitek, oskarżono go o nadużycie zaufania w spra-

wach pieniężnych i wytoczono mu proces, Pery-
kles wprawdzie obronił się od grożącej mu kary

śmierci i wyszedł z procesu, skazany tylko na
niewielką karę pieniężną, ale w następnym roku,

chociaż ponownie powołany do dawnej godności,
nie miał już sił ani czasu rozwinąć swoich ta-

lentów. Złamany śmiercią dwuch synów, sam
wreszcie uległ zarazie (429). Jedyny czyn pozyty-

wny, na jaki zdobyli się Ateńczycy w czasie później-
szej wojny, było to wylądowanie na wybrzeżach

Sparty i zajęcie portu Pylos (dziś Nayarino)
w Messenii, skąd mogli zagrażać spokojowi Spar-

ty i podburzać przeciwko niej ludność helotów.
Na wiadomość o tem flota peloponneska zabloko-

wała wyjście z tego portu, a na straży jego

dza Peryklesa? Dlaczego upadł Perykles, i jaki to
wpływ wywaiło na dalszą walkę? Jaki czyn pozytywny

Tom II. 16

2A2

GRECYA WOLNA.

usadowiło się 420 Spartan na przeciwległej
wyspie Sfakteryi. Wódz jednak ateński Demoste-

189. Nike Paionios na paiii......*^ , ,. ,v.

Muz. w (.)ijmpii,

.... ... slakloi-yi

GRECYA WOLNA. 243

nes potrafił się tak dhigo utrzymać, dopóki nie
przybyły posiłki ateńskie. Flota peleponneska zo-

stała rozbita, a Lacedemoiiczycy na wyspie Sfałi:-
teryi zamknięci, (idy jednak, mimo blokady,

garść Spartan potrafiła się dłużej utrzymać, na-
stąpiło w Atenacli straszne niezadowolenie na

rząd i przewódców, głównie Nikiasza, z powodu
niedołężnego prowadzenia wojny. Z krytyką wy-

stąpił głośny przewódca deniokracyi Ivleon, gar-
barz z zawodu. On podjął się teraz wyprawy na

Spartan. Jakoż powiodło mu się w ciągu 20 dni
zdobyć Sfakteryę i wziąć Spartan do niewoli (425).

Wrażenie tego czynu było w Sparcie tak olbrzymie,
iż gotowa była natychmiast zawrzeć pokój, aby tylko

wykupić z niewoli kwiat swycli obywatelów. Ale
w Atenach zwyciężyła polityka wojenna z Kleo-

nem na czele. Próba jednak przeniesienia wojny
do Beocyi i rozbicia koalicyi Teb i Sparty zakoń-

czyła się klęską Ateńczyków pod Delionem (•124;),
od której to bitwy datuje się początek związku

beockiego miast środkowej Grecyi z Tebami na
czele. Wojnę przeniósł tymczasem dzielny gene-

rał spartański Brazydas na wybrzeża trackie,
gdzie zajął Amfipolis i rozgromił av dwa lata pó-

źniej armię ateńską pod wodzą Kleona, który
sam poległ w bitwie narówni z Brazydasem. Ci

dwaj byli najgorętszymi fanatykami wojny. Po tej
klęsce sami Ateńczycy zażądali pokoju, który został

zawarty przez głowę partyi przeciwnej, konserwa-
tywnej i pojednawczej, mianowicie Nikiasza.

§ 40. POKrjJ NIKIASZA I JEGO NASTĘPSTWA.

Mimo klęski poniesionej, udało się Ateńczy-

kom uzyskać pokój zaszczytny na zasadach stanu

Ateńczyków? Kto zajął Pylos? Kto zdobył Sfakteryę?
Jacy głośni przywódcy ateńscy? Jaki kierunek polityki

244 GRECYA WOLNA.

posiadania przed wojną (421). Atenom powracał
Amfipolis, zostawały w ich rękach Korli:yra i Po-

tidea, opróżniały wzaraian za to port Pylos. Za-
wieszenie broni między Atenami a Spartą nastę-

powało na przeciąg lat 50. Mimo jednak tych
korzyści pokoju zarówno dla Aten, jak i dla

Sparty, obydwie strony opóźniały się z wypełnie-
niem jego warunków. Sparcie stał na przeszko-

dzie Korynt, który opierał się zwrotowi Amfipo-
lisu i groził wystąpieniem ze związku. Ateiiczycy

zaś bez tego zwrotu nie chcieli opróżnić portu
Pylos. Podobnież miasta związkowe morskie, nie-

zadowolone z tyranii Aten, poczęły od nich od-
padać, skłaniając się na stronę Sparty. Korynt

zaś niebawem utworzył koalicyę opozycyjną miast
związkowych przeciw oligarchicznej hegemonii

Spartan, która się opierała o rywalizacyę miasta
Argos ze Spartą na Peloponnezie. Chcąc więc

utrzymać pokój, zarówno Spartą, jak i Ateny mu-
siałyby teraz walczyć z własnymi swymi sprzy-

mierzeńcami. Na przedłużenie wojny wpłynęły
też i rządy demokracyi w Atenach.

§ 41. UPADEK RZĄDU W ATENACH.

Ateny z przewodniczki Grecyi w walce o swo-

bodę w okresie wojen perskich zmieniły się
w okresie wojny peloponneskiej w poskromicielkę

swobód miast związkowych. Po Peryklesie dążą już
one wyraźnie do tyranii nad miastami związkowymi.

Dowodów na to dostarcza ich obchodzenie się
z miastami, które odpadały od związku, zwłaszcza

Nikiasza? Kleona? Jaki pokój zamyka okres wojny dzie-

sięcioletni? Co przyniósł ten pokój? Jaki stan rzeczy
utrzymał sig? Jaka wartość tego pokoju? Kto był z nie-

go niezadowolony? Dla czego nie udało się utrzymać
pokoju? Na ozem polega upadek rządu w Atenach?

GRECYA WOLNA. 245

wyrok na mieszkańców zbuntowanego m. Mitile-

ne, na wyspie Lesbos, skazujący ich na śmierć,
zresztą przez samych Ateńczyków w ostatniej

chwili cofnięty, jak również wyrzucenie z domu
i z ziemi ojczystej mieszkańców Eginy, Potidei

i w. Melos; ten ostatni wyrok spadł nawet
na państwo, nie należące nigdy do związku.

Ideały dawnej demokracyi ateńskiej zostały przy-
ćmione już przez inne, które na pierwszy plan

wysuwały przemoc i ślepy posłuch dla siły. W sto-
sunku do tego obniżają się i charaktery polityczne.

Sztuka krasomówstwa, która się równocześnie roz-
wija, pozwala na łatwe opanowywanie umysłów

współobywateli. Płatni jej nauczyciele, t. zw. re-

torowie, uczyli technicznych sposobów wymowy
i opracowywali jej zasady. Natomiast filozofowie

(sofiści) także za pieniądze uczyli dyalektyki,
czyli sztuki dowodzenia lub obalania prawdy przy

pomocy zasad logiki, nie kierując się przytem żadny-
mi względami etycznymi. Schlebiano więc wszech-

władzy ludu na zgromadzeniach, a równocześnie
sami przywódcy pogardzali wolnością demosu

i szukali w nim tylko oparcia dla własnego wy-
niesienia się i zaspokojenia ambicyi osobistej.

Wyrazem tego nowego pokolenia jest nowy prze-
wódca demokracyi ateńskiej Alkibiades.

§ 42. SOKRATES.

Z tym prądem, obniżającym charaktery i za-

sady, walczył Sokrates, człowiek osobiście prosty

W czem wyraża się tyrania Aten nad miastami grec-
Ifiemi? Jakie miasta podpadły prawu wojennemu ateń-

sliiemu? Na czem polega upadek rządu? Jaki wpływ demo-
kracyi na charaktery polityczne? Na czem polegała sztuka

krasomówstwa? Co to są retorzy? sofiści? Kto walczył
z upadkiem moralności? Kto był Sokrates? Jakie zagad-

246

GRECYA WOLNA

i niewykształcony, ale charakter niezmierDie czy^

sty i umysł wzniosły. Syn artysty kamieniarza,
odziedziczył on zawód swego ojca, ałe prędko

rzucił go, oddając się swemu powołaniu czyłi idąc
za głosem wewncjtrznym, (daimonion), który wska-

zywał mu ceł życia w nauczaniu swoich współ-
obywatełi. Nie wykładał on swej nauki w szkole,.

190. Sokrates. Popiersie w YiUa Albani w l<zymic

ałe szukał ludzi, z którymi wszczynał rozmową
o rzeczach najprostszych i najzwyklejszych i przy

pomocy pytań (metoda sokratyczna) naprowadzał
ich na zagadnienia moralne, które przed ewszy-

stkiem powinny interesować każdego człowieka.
Cieszył się on wielką popularnością wśród swoich

GRECYA WOLNA. 247

uczniów, w których liczbie był późniejszy wódz
wyprawy sycylijskiej Alkibiades i późniejszy ty-

ran z czasów oligarchii ateńskiej Kritias. Ale
mówiąc prawdę ludowi i nie schlebiając mu ni-

gdy, uczynił sobie wielu wrogów zwłaszcza
w stronnictwie demokratycznym, którzy mu wy-

toczyli proces o znieważanie bogów rodzinnych
i o psucie młodzieży. Sokrates mimo, że mógł

być uwolniony, zamiast obrony, poprzestał na
stwierdzeniu prawdy swej nauki; podniósł nawet

zasługi swe wobec współobywatelów, za co ska-
zano go na śmierć. Ale spokój, z jakim przyjął

swój wyrok, a później wypił truciznę (399), zro-
bił ogromne wrażenie na otoczeniu, a śmierć

jego utrwaliła jeszcze bardziej siłę jego nauki,
która też później staje się punktem wyjścia dla

najznakomitszycti filozofów, zarówno wieków sta-
rożytnych (i^laton), jak i czasów chrześcijaństwa.

§ 43. ALKIBIADES I WYPKAWA NA SYCYLIĘ.

Mimo pokoju 50-letniego, Ateńczyków nęci-

ła wojna zdobywcza. Najstosowniejszem miejscem
dla wyprawy wydawała się być wyspa Sycylia.

Tutaj też obiecywano sobie powetować straty,
jakie Ateny poniosły w czasie wojny peloponnes-

kiej — uszczuplenie dochodów z handlu i zuboże-
nie skarbu publicznego. Wyprawa ta stawiała na

ostrzu noża pokój w Grecyi i mogła pociągnąć
za sobą odnowienie wojny ze Spartą, Dla tego

przeciwdziałał tym planom wojennym twórca po-
koju 50-letniego Nikiasz. Ale podjął je współ-

zawodnik jego w dążeniu do władzy Alkibiades.

nienia go zajmowały? Jaka była jego metoda nauczania?
Jaki koniec? Jaki jego wpływ późniejszy? Kto podejmuje

plany wojenne? Kto był Alkibiades? Na czem polegała
rywalizacya jego z Nikiaszem? Jaki był plan ekspe-

248' GRECYA WOLNA.

Z pochodzenia arystokrata, wychowany był przez

twórcą demokracyi ateńskiej Peryklesa i w jego
otoczeniu. Sam osobiście bardzo bogaty był

przedstawicielem t. zw, złotej młodzieży, prowa-
dzącej życie burzliwe i hulaszcze. Ambitny

i żądny władzy, wchłaniał w siebie wszystkie
nauki polityczne, jakie wtedy wygłaszali płatni

nauczyciele sofiści, chociaż słuchał także i Sokra-
tesa, a podobno należał do jego ulubionych ucz-

niów. Obdarzony bardzo wielu talentami, gotów
był je ofiarować na usługi swoim obywatelom,

byle mu otwarli dostęp do władzy. On to starł

się teraz z Nikiaszem, a gdy niektórzy Ateńczycy
(Hyperbolos) chcieli przy pomocy ostracyzmu

usunąć obydwuch ambitnych ludzi, którzy swymi
walkami mogli byli zakłócić spokój w państwie,

obydwaj współzawodnicy porozumieli się ze sobą
i skierowali wyrok ostracyzmu na samego wnio-

skodawcę. Starożytna instytucya ostracyzmu oka-
zała się już wtedy bronią stępioną, a Nikiasz

i Alkibiades zostali obrani" razem, jako stratego-
wie. Walki wewnętrzne na Sycylii dały powód

Ateńczykom do wmieszania się w sprawy tej
wyspy i wysłania ekspedycyi, której duszą właści-

wie był Alkibiades (415).

§ 44. KLĘSKA NA SYCYLII. ALKIBIADES W OBOZIE
SPARTAN.

Ten sam rząd ateński, który wysłał Alki-

biadesa na Sycylię, zwichnął odrazu całe dzieło,

wysyłając zaraz po odjeździe Alkibiadesa okręt

rządowy za nim z poleceniem, aby wrócił do

kraju i wytlomaczył się z oskarżenia o święto-

dycyi sycylijskiej? Co go zwichnęło? Jaka była karyera

wojenna Alkibiadesa? Jaki jego cel po ucieczce do Spar-

GRECYA WOLNA. 249

kradztwo. Teraz Ateńczycy, pozbawieni rad i kie-
rownictwa samego twórcy i inicyatora wyprawy,

zajęli się długiem oblężeniem Syrakuz, pod wodzą
Nikiasza i Lamachosa, starając się sztuką inży-

nierską zamknąć miasto od strony lądu. Tym-
czasem Alkibiades na* powrotnej drodze do Gre-

cyi uciekł z okrętu i schronił się do Sparty.
Przez zemstę zaś wydał plany wojenne swoich

współobywateli wrogom i pokazał im słabe strony
obrony Aten. Za jego to radą Spartanie zajęli wy-

niosły punkt Dekeleę na drodze z Aten do wyspy
Eubei i odcięli miastu stamtąd dowóz żywności.

Wysłali również na pomoc Syrakuzanom dzielne-
go wodza w osobie generała Gylipposa. Ten,

mimo posiłków, przysłanych z Aten pod wodzą
Demostenesa, zadał tak stanowczą klęskę Ateńczy-

kom, iż musieli wyrzec się dalszego oblęże-
nia Syrakuz i myśleć o powrocie do domu. Ale

po zniszczeniu swej floty musieli cofać się
w głąb bezludnej wyspy, gdzie cała armia ateń-

ska wraz z obydwoma wodzami Nikiaszem i De-
mostenesem, została otoczona i wzięta do niewoli

(413). Była to klęska bezprzykładna w roczni-

kach dotychczasowych wojny. Dlatego na wiado-
mość o niej nastąpiło przesilenie i zmiana czę-

ściowa rządu w Atenach z demokratycznego na
oligarchiczny (10 probulów). W dwa lata zaś

później, zamiast nich, wybrano komisyę 30-tu
(syngrafeis) także o charakterze oligarchicznym,

w celu sprawowania rządu, ograniczono liczbę
uprawnionych politycznie obywatelów do 5000,

skasowano wynagrodzenie za urzędowanie i, za-
miast rady 500-set, powołano przedstawicielstwo

narodowe, radę 400, obraną z pośród garści oby-
ty? Jaki przebieg wyprawy sycylijskiej? Kto zadał klę-

skę Atericzykom? Jaki koniec ekspedycyi sycylijskiej?

250 GRECYA WOLNA.

wateli, z prawami nieograniczononii aż do do-
wolnego zwoływania zgromadzeń narodowych.

Ale nowe klaski na morzu, jak między Eretryą
a Oroposcm, i odpadnięcie Eubei, obaliły i ten rząd

i przywróciły dawną clemokracyę, chociaż pensyi
rządowych już nie przywrócono i władza polityczna

została się li tylko w klasie "zamożnych obywateli.

§ 15. LYSANDROS 1 KONIEC WOJNY PELOPONNESKIEJ.

Po klęsce sycylijskiej nastąpiło powszechne
odpadanie miast Jonii od związku ateńskiego.

Flota peloponneska wszędzie popierała powstanie,
korzystając z zapomóg króla perskiego, który

chciał wyzyskać tę chwilą dla powrócenia sobie
miast nadbrzeżnych grecldch w Azyi Mniejszej.

O tę samą pomoc starali się i Ateńczycy, głównie
za pośrednictwem Alkibiadesa, który, będąc obra-

żony na Spartan za lekceważenie swojej osoby,
nawiązał rokowania z oligarchicznymi strategami,

stojącymi na czele floty ateńskiej. Dzięki niemu
też Ateńczycy odnieśli zwycięstwo nad flotą pe-

loponneska w bitwie pod Kyzikos i obronili po-
siadanie swe cieśniny Hellespontu. Teraz Alkibia-

des powrócił z tryumfem do Aten, i wybrany stra-
tegiem, wyruszył zaraz na czele iloty, w celu od-

zyskania utraconej przewagi ateńskiej na morzu
Egejskiem. Ale osoba jego nie zaważyła już

wcale na dalszych losach wojny; zrzucony z god-
ności stratega po jednej porażce poszedł na do-

browolne wygnanie. Wprawdzie jeszcze raz uś-
miechnęło się szczęście Ateńczykom w bitwie

morskiej pod Arginuzami (406), ale na czele

Jaka zmiana rządów w Atenach i jaki kierunek tego
rządu? Jak długo utrzymała się oligarcliia w Atenacłi

i jakie zostawiła po sobie ślady? Jaki wpływ miała klęska
sycylijska na stanowisko mocarstwowe Aten? Jaki był

GRECYA WOLNA. 251

Spartan stał był już wówczas doświadczony w woj-
nacłi morskicłi Lysandros, który zniósł do szczętu

flotę ateńską pod Aigospotamoi (405), poczeia

19:. Nagłówek tablicy pomnikowej na pamiątkę traktatu ime;dzy

Atenami i w. Samos. (Boginie Hera i Atena).

zamknął wejście do portu Pireus, gdy równocze-
śnie wojsko lądo\v(> Spartan pod wodzą króla

Agisa pojawiło się pod murami Aten, i zmusił je
głodem po 5-miesięcznem oblężeniu do poddania.

się całkowitego (404).

252 GRECYA WOLNA.

§ 45, ZWYCIĘSTWO SPARTY I RZĄDY OLIGARCHICZ-
NE W GRECYI.

Zwycięzcą w wojnie peloponneskiej pozostała

się Sparta. Ateńczycy musieli zburzyć długie
mury, wydać resztę floty, Ograniczając liczbę

wojennych okrętów do 12, zrzec się wszelkich
posiadłości po za obrębem Attyki i przystąpić do

związku ze Spartą. Ale wygrana Spartan ozna-
•czała zarazem zwycięstwo partyi oligarchicznej

w całej Grecyi, Prawie we wszystkich miastach
Spartanie ustanowili rządy oligarchiczne, t. zw.

dziesięciu, czyli dekarchów. Ale wszędzie dla po-

■

parcia tego rządu trzeba było utrzymywać gar-

nizony peloponneskie pod wodzą komisarzów, t. zw,
łiarmostów. Te więc rządy były podwójnie znie-

nawidzone, nie tylko jako oligarchiczne, ale i za-
razem, jako obce. Niebawem też okazało się, że

1 Sparta nie może utrwalić swej hegemonii w Grecyi,
mimo całkowitego zwycięztwa nad Atenami,

§ 46. TYRANIA 30 W ATENACH I POWRÓT DEMO-

KRACYI.

Rządy oligarchiczne nie były wcale powro-
tem do władzy dawnej arystokracyi. Była to ra-

czej tyrania, wskrzeszona w nowej postaci, za-

■

miast jednego, kilkunastu lub kilkudziesięciu

władców. Każdy oligarcha był zarazem tyranem
i demagogiem. Panowanie oligarchii w Atenach

było zorganizowane w formie kolegium z 30 osób.
Sprawowali oni swe rządy, niszcząc przedewszy-

udział Persyi w walce o m. Egejskie? Kto rozstrzygnął

zwycięstwo na rzecz Sparty? Kiedy i jaki był koniec wojny
peloponneskiej? Co oznaczało zwycięstwo Spaity? Kto

wprowadza oligarchię? Jaki był charakter rządów oli-

garchicznych, i od kogo one były zależne? Jaka była oligar-
chia ateńska? Kto wprowadził terror do Aten? Jak przy-

GRECYA WOLNA. 253;

stkiem swoich przeciwników politycznych, a na-

stępnie sami, jeden drugiego. W Atenach rozpo-
częły się konfiskaty i kary śmierci. Wpływ ludu

ograniczono do liczby 3000 uprawnionych pod
względem politycznym obywateli. Posłuch zaś.

oligarchom zapewniał stały garnizon z 700 Spar-
tan, sprowadzony na Akropol (404/3). Prawdziwy

terror zainicyował Kritias po straceniu dawnegO'
przywódcy oligarchii Theramenesa. Niezadowole-

ni z rządów oligarchicznych demokraci i prze-
śladowani przedstawiciele arystokracyi znajdowali

schronienie po za granicami Attyki, w sąsied-
niej Beocyi, gdzie także rządy oligarchiczne za

powodem Sparty dawały się obywatelom we
znaki. Zwłaszcza Teby były główną kwaterą

malkontentów. Stamtąd, zebrawszy garść 70 to-
warzyszy, Thrazybulos urządził zamach stanu:

wtargnął do Attyki, opanował naprzód górską
twierdzę Fyle, a następnie Pireus i usadowił się

na górze Munichyi. iłiedy próby wyparcia go.
stamtąd chybiły, przyczem poległ sam Kritias,

oligarchowie odwołali się do pomocy Spartan,.
ale panowanie Spartan było wówczas wszędzie

już zagrożone, woleli przeto oni wycofać swój
garnizon z Akropolu i uznali przewrót, dokonany

w Atenach na rzecz demokracyi. Odtąd Ateny
znowuż organizują się do walki ze Spartą i znaj-

dują sprzymierzeńca w dotychczasowym wrogu
swoim, mianowicie w królu perskim.

§ 47. UPADEK HEGEMONII SPARTY. POKÓJ ANTAL-

KIDASA (386).

Persya, zadowolona z walk wewnętrznych
w Grecyi, nie mogła patrzeć obojętnie na wzrost

wrócono demokracyę w Atenach? Dla czego nie mogła

utrzymać się hegemonia Sparty w Grecyi? Kto korzy-

254 GRECYA WOLNA.

jednego z przeciwników, któremu dotycliczas
dostarczała głów^nie subsydyów na prowadzenie

wojny, czyli Sparty. Zwłaszcza, gdy ta ostatnia
wystąpiła w roli opiekunki Greków w Azyi

Mniejszej, a król spartański Agesilaos, przeniósł
wojnej w głąb satrapii perskicłi (396/5), Artaxerxes,

nowy król perski, roztlił przy pomocy złota nowy
pożar wojenny przeciwko Sparcie, tym razem

już nie tyle ze strony Aten, co miast środkowej

Grecyi, do którego to związku przyłączył się był
jeszcze Korynt. Wojna ta, której akcya głównie

skupiła się na przesmyku istmijskim (około
oblężenia zamku Koryntu), nosi miano wojny ko-

rynckiej. Mimo zwycięstw Spartan na lądzie, nad
rz. Nemeią i pod Koroneją (894), — na morzu,

spotyka icłi klęska. Konon Ateńczyk na czele
floty perskiej zniósł flotę pelepoimeską doszczę-

tnie (w bitwie pod Knidos), Odtąd Ateny, za
sprawą Konona, odzyskują przewagę utraconą

na morzu Egejsldem, poczynają nawet częścio-
wo przywracać dawne posiadłości swoje na

Hellesponcie i odbudowują długie mury. Ale
przerażony tym wzrostem sił morskich Aten król

perski wolał teraz pośredniczyć w walce między
Atenami i Spartą. Za jego inicyatywą stanął

pokój w Grecyi, nazwany pokojem Antalkidasa,
od imienia Spartanina, który był udał się w tym

celu do Suzy (368). Zowią go także pokojem kró-
lewskim, gdyż właściwie warunki jego podyktował

sam król. Na mocy tego pokoju, Ateńczykom przy-
wrócono częściowo utracone posiadłości, jak Lem-

nos, Imbros, Skyros, ale wszystldm miastom greckim

stał z walk wewnętrznych między Grekami? Jaka rola
Persyi wobec wojny Aten ze Spartą? Dzięki czemu

Sparta uzyskała panowanie na morzu i w Azyi Mniej-
szej? Iviedy Persya stanęła po stronie Ateńczyków? Co

to jest wojna korynclia? ]{to był reorganizatorem Aten?

■

GRECYA WOLNA. 255

nadano całkowitą autonomię. Król bowiem perski
nie życzył sobie przywrócenia dawnego związł{:u

morskiego pod przewodnictwem Aten, a przede-
wszystkiem obawiał się wpływu icłi na miasta

jońskie Azyi Mniejszej, które w znacznej części
powróciły pod panow^anie Persów.

§ 48. ODNOWIENIE ZWIĄZKU MORSKIEGO (377). TY-

MOTEUSZ.

Mimo W'0jen bowiem, Ateny nie przestały
być głównem miastem bandlowem Grecyi. Tę

zależność od nich ekonomiczną odczuwały inne
miasta na morzu Egejskiem i na wybrzeżu

Helłespontu, które odnowiły z nimi związek.
Ośmielone upadkiem liegemonii Sparty, miasta

greckie zarówmo na wybrzeżu (Byzancyum),
jak 1 w na wyspach (Rhodos, Chios), przystąpiły

do nowego związku morskiego pod przewodnic-
twem Aten. Liczył się on już jednak z nowym

stanem rzeczy po pokoju Antalkidasa i uznawał
zwierzchnictwo króla perskiego na stałym ładzie.

Ateńczycy, nauczeni również świeżym doświad-
czeniem walk poprzednich, nie nadużywali już

swej przewagi politycznej wobec związkowców.

Pozostawili im autonomię, dali przedstawiciel-
stwo \Y zgromadzeniu ogólnem (synedrion), jalde

zbierało się w Atenach, i zastąpili dawny haracz
przez składli:i,wnoszone na rzecz związku(syntazeis).

Do rozkwitu tego powtórnego związku morskiego
nie mało przyczynił się syn Konona, Timotheos,

dzielny wódz i administrator, który rozszerzył go
na morze jońskie (liephalienia, Korkyra) i pro-

wadził politykę rozwoju Aten przeciwłlo Sparcie.

Jak przywrócono panowanie Aten na morzu? Jaki pokój
zakończył wojnę w Grecyi? Kto odniósł zyski w walce?

Na czem polegał nowy związek morski? Jaki stosunek
w nim związkowców do Aten? do króla perskiego? Kto

256

GRECYA WOLNA.

§ 49. NOWA DEMOKRACYA ATEŃSKA.

Ze zmianą Aten na handlowe emporium

Grecyi, zmieniły się także i zasady nowej demo-
kracyi. Pozostało dawne dążenia do bogactw

i do użycia, ale znikły wszelkie ambicye poli-
tyczne, zwłaszcza co do panowania w całej Gre-

cyi. Ateńczycy pragnęli pokoju, gdyż tylko pokój
zabezpieczał pomyślny rozwój icb operacyi han-

dlowych. Przybrały one teraz potężne rozmiary.
W Atenach pojawiają się banki (trapezai) i ban-

192. Tetradrachma ateńska późniejsza.

kierzy, którzy wyręczają swoich klijentów w wy-
płatach, a zastępują pieniądz w kruszcu papiera-

mi uwierzytelniającymi. Ludność składa swą
gotówkę do kas, zwłaszcza po świątyniach (Apol-

lina w Delfach), które wypożyczają ją ludziom
prywatnym oraz państwom na procent. Mimo

wzrastającej drożyzny, zamożność obywateli wzra-
sta. Pojedyncze fortuny dochodzą do setki i wię-

cej talentów, stan zaś średni, (rekrutujący się
z posiadaczy ponad 2 tys. drachm), stanowi jeszcze

był jego organizatorem? Na czem polega nowa demo-

kracya ateńska? Jakie są hasła i zasady nowoczesnej
demokracyi? Jaka zmiana stosunków ekonomicznyeli

i ludności? Jakie nowe pojęcie obywatela? Jaki postęp

GRECYA WOLNA. 257

połowę Ogólnej liczby obywateli Aten (21 tys.), gdy

tymczasem w Sparcie skutkiem ciągłych wojen
następuje ubóstwo i spadek liczby ludności do 1500

Spartańczyków. Ale w parze ze wzrostem bo-
gactwa idzie upadek obyczajów. Ideał dawnego

Ateńczyka — patryoty zastępuje teraz Ateńczyk —
kupiec, który uważa się nietylko za obywatela

swego miasta, ale za obywatela w całym świecie,
gdzie mil się materyalnie powodzi. Stąd nowe

pojęcie greckie — kosmopolityzmu.

§ 50. FILOZOFIA OŚWIECENIA. PLATON,

Chociaż demokracya w Atenach przetrwała,
wiara jednak w dawne zasady demokratyczne już

upadla. Najoświeceńsze umysły współczesne są
zrażone do rządów tłumu, kierowanego przez

demagogów, schlebiających mu i popychających
go dla swej ambicyi do celów, nie dających się

urzeczywistnić. Równorzędnie z ograniczeniem
liczby uprawnionych politycznie obywateli kie-

runek myślenia politycznego zwracał się do rzą-
dów umiarkowanych, arystokratycznych. Poczęto

po raz pierwszy zastanawiać się nad urządzenia-
mi politycznymi i w nich szukać przyczyny

upadku lub wzrostu narodów. Tak powstaje
pierwszy traktat oligarchiczny o polityce (Athe-

naion politeia), a po nim pisze dzieło o polityce
Arystoteles. Jego zaś mistrz Platon stworzył

ideał rzeczypospolitej utopijnej, w której oddaje
rządy filozofom.

§ 5L T HU K YD ID E S.

Na historyografię zmiana kierunku myślenia

wywarła wpływ nader korzystny. Historya po

w sądach o rządzie? Jakie pierwsze dzieło o sztuce
rządzenia? Jaki ideał państwa u Platona? Jaki rozwój

Tom II. 17

25S

LGRECYA WOLNA.

raz pierwszy odrywa się od podłoża podań zmy-

śionycli i entuzyazmu, chociaż bardzo szlachet-

nego, ale zwodnego, i wchodzi na drogę krytycyz-
mu. Twórcą tego zwrotu był Thukydides, histo-

193. Platon. Biust marmurowy. Rzym.

ryk wojny peloponneskiej, a poniekąd jeden z jej
aktorów. Miał sobie bowiem powierzone przez

czas niejakiś zadanie wojenne przy okupacyi

historyografli? Kto był Thukydides, i jakie jest .jego dzie-
ło? Jaki stosunek liczby wojska w Grecyi do liczby

GRECYA WOLNA.

259

wybrzeży trackich przez Ateńczyków. Pisał on

w zamiarze podania całej prawdy o wypadkacłi,
dlatego zbierał materyały do łiistoryi wojny nie

tylko z ust świadków, ale i w piśmiennych dokumen-
tach, a wniósł i swoje własne doświadczenie, chociaż

nie ustrzegł siq pewnej stronniczości co do swej
osoby. Od niego datuje się t. zw, historya prag-

194. Thukydides. Biust marmurowy na zamku Holkham w Anglii

matyczna, ponieważ Thukydides postanowił nie
powtarzać tylko tego, co słyszał lub wiedział,

ale sam opracowywał fakta (czyny — pragmata) oraz
tłumaczył je w związku ich przyczynowym. On też

pierwszy ograniczył swoje opowiadanie do dzie-
jów samej Grecyi, a nie rozszerzył je na dzieje

260 GRECYA WOLNA.

wszystkicli ludów, z którymi się Grecy stykali,

jak Herodot. Jeżeli pierwszy słusznie jest
zwany ojcem Mstoryi, to drugi ma prawo do

nazwy twórcy krytyki historycznej, jaka po Thu-
kydidesie całkowicie przerwała się i dopiero od-

żyła na nowo w ostatnich czasach, ku końcowi

XVIII i w początkach XIX w.

§ 52. ZMIANA SZTUKI WOJOWANIA. WOJSKO ZA-
CIĘŻNE I WYPRAWA 13-TYSIĘCZNA. KSENOPONT.

Chociaż Grecy w wojnach perskich nie spo-

tykali się z takimi olbrzymimi zastępami nie-
przyjaciół, jak to podaje Herodot, przecież liczba

ich żołnierzy — obywateli była stosunkowo nie-
wielka. Armie bowiem Greków składały się

z pospolitego ruszenia, a tego ilość odpowiadała
liczbie mieszkańców czy to Attyki, czy to Sparty.

Ci obywatele, ciężko uzbrojeni (hoplici), mieli
ku pomocy w razie wyprawy kilkakrotnie więk-

szą liczbę pachołków (tetów) z klasy niezamoż-
nej, czasem niewolników zaufanych. Stąd na

wojnie oszczędzano się wzajemnie, a zwłaszcza
oszczędzano własnych obywateli. Dlatego w cza-

sie wojny peloponneskiej dla stu kilkudziesięciu
Spartańczyków, wziętych do niewoli na wyspie

Sfakteryi, gotowi byli Spartanie zawrzeć pokój
z Ateńczykami. Ale właśnie w tej wojnie doko-

nał się ważny przewrót w sztuce wojowania —
zmiana wojska z obywatelskiego na zaciężne

tak, że mimo kilku tysięcy żołnierzy, straconych
w wyprawie na Sycylii, Ateńczycy mogli dalej

prowadzić wojnę. Długoletnie walki wprowadziły

obywateli? Jaka zmiana żołnierza po wojnach pelopon-
neskich? Co to jest żołnierz zaciężny? Jaka najznako-

mitsza wyprawa żołnierza najemnego? Kto ją opisał?
Kto był Ksenofont? Jakie państwo odczuło najwcześniej

GRECYA WOLNA. 261

na widownię żołnierza fachowego oraz jego

wodzów, którzy się zaciągali na służbę tej lub
drugiej strony li tylko dla korzyści osobistej,

za zapłatę żołdu. 13 tysięcy takiego wojska
greckiego najął był Cyrus, wielko-rządca Azyi

Mniejszej, brat króla perskiego, Artaxerxesa
Mnemona, któremu chciał odebrać tron ojcowski.

Ale w bitwie zwycięzkiej pod Kunaksą (404 r.)
Cyrus sam poległ, a Artaxerxes utrzymał

się na tronie, chociaż nie przeszkadzał .Gre-
kom powrotu do domu, który odbyli pod

wodzą obranych przez się strategów, także Kse-
nofonta. Ten pochód, a zwłaszcza odwrót (ana-

basis) z wyżyny Syryi aż po wybrzeże morza
Czarnego poprzez dzikie plemiona państwa per-

skiego opisał Ksenofont, autor pism także o tre-
ści ekonomicznej i wojskowej, a przedewszyst-

kiem historyk bardzo utalentowany, który na-
równi z Thukydidesem podzielał jednak uprze-

dzenie do demokracyi ateńskiej i był zwolenni-
kiem formy rządu arystokratyczne - wojskowej,

jaka była u Spartan.

§ 53. NOWA TAKTYKA WOJENNA. EPAMEJNONDAS.

Zmiana warunków prowadzenia wojny odbiła

się niekorzystnie na dotychczasowej pierwszej
potędze wojskowej Grecyi, jaką była Sparta.

Spartanie stale odczuwali ubytek lub zubożenie
w klasie obywateli, która była dostarczycielką

ich głównej siły wojskowej; do zaciągania zaś
liczniejszej armii nie mieli dostatecznych środ-

ków pieniężnych. Stąd też powaga wojskowa

skutki zmiany systemu wojowania? Jakie państwo wzrosło
w siłę militarną? Komu to zawdzięcza? Jaki był rozwój

Teb? Kto był Epamejnondas? Jakie jego talenty? Na
czem polega zmiana taktyki bojowej u Epamejnondasa?

262 GRECYA WOLNA.

Spartan stale podupada. Korzystają z tego Te-

bańczycy, niezadowoleni ze swych dotychczasowych
sprzymierzeńców] Spartan od czasu, jak na mocy

pokoju królewskiego musieli zniszczyć związek
beocki, a oligarchowie sprowadzili na zamek gar-

nizon spartański. Partya demokratyczna szukała
schronienia w sąsiedniej Attyce i stamtąd z Me-

lonem na czele przedsiębrała kroki w celu wy-
zwolenia ojczyzny z pod zależności oligarchów.

Melon wraz z Pelopidasem zajmują twierdzę
Kadmeę i wypędzają Spartan; niebawem zaś

Teby skupiają wokoło siebie wszystkie miasta
Beocyi i wytwarzają nową potęgę polityczną

w środkowej Grecyi, rywalizującą z Atenami
i ze Spartą. Gdy zaś Spartańczycy wezwali

Teby do wyrzeczenia się hegemonii w Beocyi,
zniszczył ich potęgę wojenną w bitwie pod

Leuktrą (371) wódz tebański, towarzysz Pelo-
pidasa, Epamejnondas. Był on zarazem twórcą

nowej taktyki wojennej. Dotychczasowa bowiem
jednostka bojowa w Grecyi była t. zw. falanga,

masa wojska, hoplitów, stanowiąca szeroki, ale
niezbyt głęboki (normalnie do 8 ludzi) szereg,

który walczył równolegle na całym froncie
i utrzymywał porządek w bitwie, o ile miał skrzy-

dła osłonięte. Epamejnondas pogłębił teraz lewe
skrzydło tej falangi do kilkudziesięciu ludzi

w szeregu, prawe zaś cofnął nieco wstecz, przez
co falanga przyjmowała szyk ukośny. Falanga

ta rzucała się i rozbijała, jak taranem, lewem
swem skrzydłem nieprzyjaciela. Do zasłonięcia

zaś swych boków, czyli do odparcia ataku skrzy-
dłowego, użył Epamejnondas kawaler yi. Temu

Dlaczego Teby nie mogły marzyć o przewadze? W czy-
je ręce musiał przejść ster rządów w Grecyi? Jakie

walki przechodzą Grecy na Sycylii? Jaki był wróg ich

GRECYA WOLNA

263

zawdzięczał swoje zwycięstwo pod Leuktn Vińr^
zJamalo raz .a zawsze liegcmonfę Sptrty I Grecy?

^'^^^^A^^:-r^:^^

264 GRECY A WOLNA.

Tutaj przez odbudowanie twierdzy Itome wskrzesił
do życia państwo Messecii, a zorganizowawszy zwią-

zek arkadyjski, który ugrupował się około świeżo
założonego miasta Megalopolis, rozprzągł tyra

samym dawny związek peloponneski ze Spartą na
czele. Ale potęga Teb, mimo ponownego świetne-

go zwycięstwa Epamejnondasa pod Mantineą (362),
legła razem z nim do grobu w tej samej bitwie.

Na krótkiej jednak przewadze Teb okazało się,
iż odtąd panowanie w Grecyi może zapewnić

jedynie siła wojskowa, i że cała Grecya jest już
dojrzałą do tego, aby prześć pod rządy despo-

tyczne, byle militarne.

§ 54. WALKI NA SYCYLII. TIMOLEON.

Takie same rozterki między miastami, co
w Grecyi właściwej, panują i na Sycylii, zagrożonej

przemocą obcą ze strony Kartagińczyków. W wal-
kacli tych ujął dyktaturę wojskową w swe ręce

młody oficer Dionysios, z pochodzenia należący
do klasy średniej, i utrwalił tyranię, którą spra-

wował podejrzliwie (miecz Damoklesa), ale bar-
dzo mądrze, będąc urodzonym wodzem i admini-

stratorem. Za jego panowania dwór syrakuzki
był ogniskiem oświaty greckiej (Dionysios sam

pisał tragedye); tutaj przebywał przez czas nie-
jakiś Platon, marząc o wcielenie w życie swoich

utopii politycznych, przywołany przez Diona,
szwagra Dionysiosa I lub Starszego, a pierwszego

ministra jego syna i następcy Dionysiosa II. Ale
Dion widział w Platonie tylko narzędzie dla

swoich planów zagarnięcia steru rządów w swe

ręce. Wypędzony wrócił po niejakim czasie i pa-

wewnęti'zny? Kto był Dionysios? Jaki charakter jego
rządów? Jaka rola Syrokuz w dziejach oświecenia grec-

kiego? Kto był Timoleon, i jaki jest okres jego rządów?

GRECYA WOLNA. 265

nował w miejsce Dionysiosa II w sposób niemniej
tyrański, wkrótce też został zamordowany. Te walki

w rodzinie tyranów rzuciły Syrakuzy i całą wyspę
Sycylię w odmęt anarchii, która groziła calkowi-

tem jej wyniszczeniem lub zamienieniem się
w panowanie Kartagińczyków. Uratował od ich

jarzma Greków sycylijskich Timoleon, dzielny
i szlachetny wódz, przysłany z Koryntu. On obalił

władzę tyranów i umocnił rządy demokratyczne
na Sycylii. Na jego też czasy przypada świetny,

choć krótkotrwały, rozkwit niezależnych repu-
blik sycylijskich, jak Akragas, Geli, które to

miasta najwięcej zostawiły po sobie zabytków
sztuki budownictwa greckiego na Sycylii. Timo-

leon odparł też najazdy Kartagińczyków (339),
ale po jego śmierci znów powracają do władzy

na wyspie tyrani i zaczynają się nowe rozterki
w łonie miast. Z tych walk wewnętrznych ko-

rzystają ludy italskie, Vv' których ręce ostatecznie
miała wpaść Sycylia, jak i Wielka Grecya.

BIBLIOGRAFIA.

BelochJ.: Griechische Geschichte2t. (j. w. str. 14:6).

Pohlman Robert: Grunchiss der griechischen

Geschichte (j. w. str. 146).

Ernst Curtius: Griechische Geschichte 3 t.
(j. w. str. 146).

Ho Im Adolf: Griechische Geschichte. T. II. im fiinften

Jhdt vor Christ. 1889. T. III. im vierttn Jhdt bis zum
Tode Alexaiiders des Grossen. 1891.

Meyer E.: Geschichte des Altertums. T. III. Das

Persirreich und die Griechen his zu den FriedensschUs-
sen von 448 uad 446 v. Chr. 1901. T. IV. Athen vom

Frieden von 446 bis zur Capitulation Athens im Jahre
404 V. Chr. 1901. T. V. Der Ausgang der griechischen

Geschichte. 1902.

Ernst Curtius und M. M i 1 c h łi o f e r: Die
Stadtgeschichte von Athen. 1891.

Gardner E. A.: Ancient Athens (j. w. str. ]47).

Petersen E.: Athen (j. w. str. 147).

— Die Burgtempel der Athenaia. 1907.
Ulrich von W i 11 a m o w i t z - M o e 1 e n d o r ff:

Aristoteles und Athen. 1893.

Evelyn Abbot: Fericles and the golden age of

Athens. 1900.

Wilhelm Dorpfeld und Emil R e i s c h: Das
griechische Theater. Beitrage zur Geschichte des Dionysos-

TJieaters in Athen und anderer griechischen Theater. 1896.

Meyer E.: Die wirtschaftiiche Entwickelung des
Alterthums. (Kleine Schriften. 1910).

G u i r a u d: Etudes cconomiąues sur l'antiquite. (j. w.

str. 147).

B e 1 o c h J.: Die Bevolkerung der gricchisch-ro-
mischen Welt (Historische Beitrage zur Bevolkerungslehre)

1886.

Pohlman R.: Geschichte des antiken Kommuni-
smus und Sozialismus. 2 t. 1893, ItOl.

— Die Uebervdlkerung der antiken Grosstddte im

Zusammenhange mit Gesammtentwickehing stddtischer Ci-
vilization. 1884.

GRECYA WOLNA. 267

M e n a r d R.: La vie privee des anciens. 4 t. (j. w.

str. 146).

Perrot et Chipie z: Histoire de l'art dans Van-
tiąuiU. T. VII. La Grece de l'epopće. La Grece archaiąue

(Le Tempie). 1898. T. VIII. La sculpture. 1904. T. IX.
La glyptiąue. La niimismatiąue. La peinture. La cerami-

que. 1911.

M a X i m e C o 1 1 i g n o n: Histoire de la sculpture
grecąue. Paryż. T. I, 1892, T. II, 1897.

— L' archeologie greecgue. (j. w. str. 72).

G a r d n e r E.: Handbook of greek sctdptiire. 1896.

P a r i s P.: La sctdptiire antiąue. 1889.

Gomperz Theodor: Griechische Denker. Eine

Geschichte der antiken Philosophie.

Gurt Wachsmuth: Einleitung in das Studium

der alten Geschichte.

Hans Delbriick: Geschichte der Kriegskunst im
Rahmen der politischen Geschichte. T. I. Das Alterthum,

wyd. II. 1908.

B u s o 1 1: Griechische Alterthumer. (j. w. str 146).

Gilbert G.: Handbuch der griechischen Staatsal-
terhumer. (j. w. str. 146).

H e r o d o t: Dzieje, (j. w. str. 147).

T h u c y d i d e s: Historya wojny peloponneslciej.

(j. w. str. 147).

Ajschylos: Tragedye. Siedmiu pod Tebami. Pro-
meteusz w okowach. Ucieczka. Persowie. Agememnon. Kriva-

loy odwet. Eumenidy. Przekład K. Kaszewskiego. 1895.

— Cztery dramaty. Prometeusz. Persowie. Siedmiu
przeciw Tebom. Błagalnica. Przekład J. Kasprowicza. 1911.

S o f o k I e s: Tragedye. Przekład Z. Węclewskiego.

2 t. 1895.

— Antygona. Król Edyp. Edyp iv Kolonie. Prze-
kład K. Kaszewskiego.

— Edyp 10 Kolonie. 1912. Elektra. 1905. Przekład

K. Morawskiego.

— Elektra. Przekład A, Małeckiego. 1854.
Eurypides: Cyklop. Przekład J. Kasprowicza,

— Alcestys. Andromache. Przekład Z. Węclewskie-

go. 1880.

— Medea. Przekład Fr. Smolki. 1912.
Arystofanes: Komedya Rycerze. Przekład Fr.

Konarskiego. 1879.

— 6%mMr?/.^lc/łcr>-w?/. Przekład A. Butrymowicza. 1908.

— Chmury. Gromiicoja. 1910. Przekład E. Z. Cią-

glewicza.

268 " GRECYA WOLNA.

— Lysistrat2 czyli wojna i pokój. Przekład St. Koż-
miana. 1896.

Arystoteles: Ekonomika. Przekład i objaśnie-

nie Sebastyana Petrycego. 1618.

— Konstytucya Aten. Przekłady E. Pankiewicza

i J. Wierzbickiego. 1894:/5.

Xenofont: Anabasis czyli wyprawa Gyrusa. Prze-
kład A. JerzykowsAiego. 1880.

— Wspomnienie o Sokratesie. Przekład A. Broni-

kowskiego. 1868.

— Hippika i Hipparch. Przekład tegoż. 1860.

— Ekonomika. Przekład tegoż. 1857.

— Hellenika. Prz.ekład niemiecki K. Wernicke. 1899.
P 1 u t a r c łi a: Żytooty sławnych mężów i onych po-

równanie. Przekład X. P. Golańskiego, 1801.

— Arystydes i Kato Starszy. Przekład J. Zwoliń-
skiego. 1865.

— Aristeides. Kimon. Nikias. Perikles. Alkibiades.

Pelopidas. Timoleon. Przekłady niemieckie S. Kaltwassera.

Pausanias: Opis Grecyi (przewodnik po At-
tyce — przekład niemiecki F. Spiro. 1894).

PANOWANIE GRECYI NAD

ŚWIATEM.

§ 1. LUDY STAROŻYTNE NA PÓŁWYSPIE BAŁKAŃ-
SKIM.

Grecya była otoczona od północy ludami

tegoż samego, co i ona, mdo-europejskiego po-
cłiodzenia, ale obcymi dla cywilizacyi Greków,

czyli t. zw. barbarzyńcami. Byli to [Ilirowie
w części zachodniej półwyspu i na wybrzeżacli

m, Adryatyckiego, Trakowie w części wschodniej
i na wybrzeżach m. Egejskiego oraz Gotowie

poza pasmem gór Henius aż po nizinę dunajską.
Lecz najbliżsi Grekom, bo sąsiadujący tuż

z Tessalią, byli od zachodu Epiroci, od północy
zaś Macedończycy. Obydwa te plemiona były,

zdaje się, ze sobą w blizkiem pokrewieństwie.
Z nich Macedończycy byli niewątpliwie greckie-

go pochodzenia, chociaż zbarbaryzowani. Ich to
dzieje splatają się teraz z dziejami Grecyi i two-

rzą nowy okres grecko-macedoński, który z jed-
nej strony stanowi przedłużenie dziejów samej

Grecyi, z drugiej zaś — wkracza w dzieje innych
ludów, zwłaszcza Wschodu. Dlatego nawet z upad-

kiem politycznym Grecyi historya grecka nie
kończy się, lecz przemienia się w dzieje całego

świata starożytnego zarówno Wschodu, jak i Za-

Jaka sfera etnograficzna otaczała Grecyę od półno-

cy? Jaka była wspólność jej z Grekami i w czem różnica?
Jakie stanowisko plemienia epirocko - macedońskiego?

270 PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

chodu, W którym wpływ helleński dominuje na-

przód w polityce, a później w oświacie i w cy-
wilizacyi.

§ 2. MACEDONIA— KRAJ I LUDNOŚĆ.

Macedonia był to kraik niewielki, śródlądo-

wy, położony między górami i w kotlinach rzecz-
nych, zwłaszcza Haliakmonu (dziś Yistricy) i Axio-

sa (dziś Yardaru), a Macedończycy było to plemię,
które, wywędrowawszy z Tessalii, usadowiło się

na północ od Olimpu, w górach, otaczających łu-
kiem zatokę thermajską (dziś Saloniki), i stamtąd

rozszerzało się na wsze strony. Ale w głębi
kraju napotykało na swej drodze plemiona trac-

kie, od morza zaś byli odcięci przez Greków.
Całe bowiem wybrzeże zatoki thermajskiej, po-

czynając od góry Olimpu aż po półwysep Chal-
cydyki, było usiane koloniami greckimi. Macedoń-

czycy zajmowali przeto jedynie urodzajne doliny
górskie śródlądowe. Był to lud o trybie życia

pierwotnym — przeważnie chłopi, rolnicy lub pa-
sterze — podobnie, jak Grecy z okresu poematów

Homera, i tak samo, jak oni, tylko w czasach już
historycznych dzielili się na liczne plemiona pod

wodzą swoich naczelników, królów, pozostających
ze sobą w nieustannej walce. Z pośród nich wy-

biła się z czasem na pierwszy plan dynastya
Argeadów w kraju Emathia ze siedzibą staro-

żytną w Aegae lub Edessie. Jej przypadło
w udziale panowanie nie tylko ńad Macedonią,

ale i nad całą Grecyą.

Co stanowi przedłużenie dziejów Grecyi? Jakie jest położe-
nie gieograflczne Macedonii? jakie rzeki? Jaki charakter

kraju? Jaki stosunek do sąsiadów? Skąd pocłiodzili Ma-
cedończycy? W jakim kierunku rozszerzali się? Jakie

najstarsze ich sąsiedztwo? Jaki sposób życia? Jakiemu

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM. 271

§ 3. USTRÓJ SPOŁECZNY I POLITYCZNY MACEDOŃ-
CZYKÓW. MONARCHIA MACEDOŃSKA.

Stosunki społeczne w Macedonii najbardziej

odpowiadały stosunkom greckim w Tessalii, z któ-
rej mieszkańcami zresztą Macedończyków łączyło

także wiele w ubiorze, obyczajacli i w sposobie

życia. Cała masa ludności była chłopska, lecz nie
poddańcza na wzór tessalskich penestów, ale wolna,

i miała nad sobą klasę wyższą ludności czyli szlach-
tę. Król żył w otoczeniu niewielkiej liczby tej

szlachty, która nosiła tytuł hetajrów czyli przyjaciół
królewskich. Szlachta służyła wojskowo, jako

wyśmienita jazda. Resztę armii tworzyli chłopi
w charakterze źle uzbrojonej i mało użytecznej

piechoty. Obyczaje nie tylko niższych, ale
i wyższych warstw społecznych były grube

i proste. Ulubioną rozrywką Macedończyków
były łowy, a nadmierne używanie trunków i roz-

wiązłość życia były cechami najwybitniejszych
nawet królów macedońskich, jak Filipa II. Ale wpły-

wy greckie przenikały stopniowo naprzód na dwór
królewski, gdzie wzbudzały naśladownictwo oraz

chęć dorównania sąsiadom. Chociaż Grecy uwa-
żali Macedończyków za barbarzyńców, przecież

ci ostatni nie zatracili poczucia swego pochodzenia
greckiego, a dynastya królewska nawet wywodzi-

ła się od Heraklesa. W czasie najazdu perskiego
na Grecyę, Macedończycy dostali się pod pano-

wanie Persów, ale po bitwie pod Platajami Alek-
sander I, król macedoński, wymiótł do szczętu

załogi perskie z Macedonii i posunął posiadłości

odpowiadał trybowi życia Hellenów? Gdzie gniazdo Ma-
cedończyków? Jaka starożytna dynastya macedońska?

Jakie warstwy ludności? jaka rola chłopów? szlachty?
jakie stanowisko króla? jaką posiadał armię? Jaki był

272 PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM

swoje w Tracyi na północ od półwyspu clialcy-

dycliiego aż po rz. Strymon, na południu zaś da

miasta Pydny, w są-
siedztwie z zatolią

tliermajslią, bliżej
wrótdoTessalii.On

toznanybyłzeswo-
jego uwielbienia

dla liultury grec-
lviej (otrzymał przy-

domel?: Filłiellena),
a Grecy przypuścili

go do udziału w i-
grzyskack olimpij-

skich, przez co po-
średnio uznali tak-

że wywód praw ro-
dowych królów ma-

cedońskich od bo-
hatera swego naro-

dowego Heraklesa.
Ale szukając zbli-

żenia z Grecyą na

polu oświaty i cy-
wilizacyi narodo-

wej, królowie ma-
cedońscy r ó wno-

cześnie przychodzi-
li do starcia z Gre-

kami.posuwając sią
w kierunku morza

i kolonii greckich.
Jedno z takich

starć wiąże się z
wybuchem wojny

peloponneskiej. W

196. Agias-Tessalijc.yk. Muz. w Delfach. czasiB ZatargU mię-

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM. 273

dzy Koryntem a Atenami na Chalcydyce o Potideę,

mieszkańcy tego miasta znajdują oparcie u króla
macedońskiego Perdikkasa, a Ateńczycy oblegają

Pydnę i zajmują miasto nadbrzeżne Thermae w za-
toce thermajskiej (dzisiejsze Saloniki) w r. 432.

Następca zaś Perdikkasa Arcbelaos uczynił z Ma-
cedonii prawdziwą potęgę na północy i przeniósł

stolicę państwa z Aegae do Pełli.

§ 4. WALKI w TESSALII I MŁODOŚĆ FILIPA II.

Lecz nie tylko na wybrzeżach trackich,
także i w środku kraju, na terenie tessalijskim,

musiało przyjść do starcia Macedończyków z Gre-
kami. Królowie macedońscy mieszali się do walk

pomiędzy szlachtą a książętami w Tessalii, któ-
rzy występują tam w charakterze absolutnych

władców z tytułem tagos (np. Jason), i już Ale-
ksander II, syn Amyntasa, wezwany dla uwolnie-

nia szlachty tessalijskiej z pod władzy tych ty-
ranów, zajmuje po raz pierwszy Larysę (369).

Dopiero, gdy Teby wzrosły w taką potęgę, iż
sięgała ona aż po Tessalię, wówczas Pelopidas

wyparł stamtąd króla macedońskiego, a Filip,
najmłodszy z jego braci, dostaje się wraz z 30

Macedończykami w charakterze zakładnika do Teb.
Tutaj, w domu Epamejnondasa, naczelnego wodza

związku beockiego, przebywał Filip lat trzy, zazna-
jamiając się osobiście ze stosunkami politycznymi

Greków, a nadewszystko badając ich urządzenia
wojskowe, których twórcą był Epamejnondas,

stopień cywilizacyi Macedończyków? Skąd szedł wpływ

grecki? Kiedy się żywiej obudził? Jaki los Macedonii
w momencie najazdu Persów? Kto był Aleksander I,

król macedoński, i jaki jego przydomek? Jak daleko

rozszerzył on państwo w Tracyi? Jakie było zetknięcie się
Macedończyków z Grekami? na wybrzeżach trackich.?

Tom II. 18

274 PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

a które były bezwarunkowo najlepsze w całej

ówczesnej Grecyi. Z tej szkoły Filip odniósł
niemałą korzyść, i gdy po powrocie do kraju

przewroty dynastyczne postawiły go na czele
państwa naprzód w charakterze opiekuna mało-

letniego syna drugiego swego brata Perdikkasa,
później zaś po usunięciu swego bratanka od tro-

nu w charakterze samodzielnego króla Macedonii,
wyzyskał zdobyte doświadczenie na swoją korzyść

przeciwko Grekom.

§ 5. REFORMY WOJSKOWE FILIPA I PIERWSZE
PODBOJE JEGO NA PÓŁWYSPIE BAŁKAŃSKIM.

Zaraz na wstępie swego panowania Filip II

podjął się dzieła reformy wojskowej, organizując
naprzód z pospolitego ruszego szlachty oddziały

wyćwiczone kawaleryi. Lecz główną jego troską
i głównym dziełem było stworzenie regularnej

piechoty macedońskiej, uzbrojonej i wyćwiczonej
na wzór greckiej falangi. Od Epamejnondasa

zapożyczył on szyk skośny bojowy, który udo-
skonalił, dodając swoim żołnierzom długie dzidy

(saryssy). Zaprawiwszy do boju armię tę w usta-
wicznej walce z sąsiednimi górskimi plemionami

Traków i Illirów, rzucił ją niebawem i na
miasta nadbrzeżne greckie. Zajął Amfipolis,

kolonię ateńską przy ujściu rz. Strymona, rze-
komo na rzecz Ateńczyków, którzy byli w walce

z sąsiednimi miastami chalcydyckimi. Ale po
zajęciu tego miasta już go nie wypuścił ze swych

w Tessalil? Jaka była sprzeczność interesów na wybrze-

żach? Jaki powód walk w Tessalil? Czyje rywalizacye
w Tessalii? Kto z nich korzystał? Czyj wpływ wypiera

Macedończyków stamtąd? Kto był nauczycielem Mace-
dończyków? Jaką szkołę odbył Filip II w młodości?

Jaką drogą dostał się na tron? Jakie są jego reformy

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM. 275

rąk. Owszem posunął dalej swe zdobycze nad

rz. Strymonem i na wybrzeżu trackim. I tak za-
garnął kopalnie złota pangejskie, naprzeciw wy-

spy Tliasos, które odtąd stały się dlań źródłem
znacznego dochodu (rze-

komo tysiąc talentów

rocznie, choć suma ta wy-
daje się przesadzoną)

i dla umocnienia swego
panowania założył mia-

sto Philippi. Porzucając 197. Moneta złota Filipa II.

zaś sojusz z Atenami,

przerzucił się na stronę ich wrogów, miast chal-
cydyckich, głównie Olintu, i przy ich pomocy

rozszerzył dalej swe panowanie nad całą zachod-
nią częścią Tracyi.

§ 6. POLITYKA FILIPA II WZGLĘDEM GRECYI.

DEUGA WOJNA ŚWIĘTA.

Od pierwszego wystąpienia swego na are-
nie politycznej Filip wykazał nadzwyczajne ta-

lenty nie tylko, jako wódz, ale i jako polityk —
zawierał on sojusze albo łamał je stosownie, gdy

była tego potrzeba. Terenem jego polityki naj-
bliższym był półwysep bałkański, ale już wów-

czas nie tracił on z oczu spraw greckich, które
się krzyżowały z interesami macedońskimi za-

równo na wybrzeżach, jak i w Tessalii. Ten
ostatni kraj służył za pomost między Macedonią

a Grecyą, a królowie macedońscy zdawna trosz-

wojskowe? Na czem polega reforma kawaleryi? reforma
piechoty? Jaką zmianę wprowadził Filip w uzbrojeniu?

Jakie pierwsze walki z Grekami? Jaka zdobycz nad
8trymonem? Czyje współzawodnictwo na wybrzeżach

trackich? Jak go wyzyska! Filip? Jakie miasto zakłada?
Jakie źródła jego dochodów? Jak utwierdza Filip swe pa-

276 PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

czyli się o utrzymanie tutaj swej przewagi. Fi-

lip II szukał tylko sposobności, aby postawić
swą stopę w Tessalii, Sposobność ta właśnie

nadarzyła się z powodu wybuchu nowej wojny
świętej (356). W środkowej Grecyi fokijscy

żołnierze założyli republikę zbójecką, która przy-
właszczyła sobie skarby świątyni delfickiej. Do

walki z nimi wystąpiły Teby, ale Fokijczycy
znaleźli sobie pomoc u książąt tessalskich. I zno-

wuż szlachta tessalska woła Filipa Macedońskie-
go na pomoc przeciwko tyranom. Filip TI wkra-

cza do Tessalii; po zmiennych kolejach walk
wypiera stamtąd Fokijczyków i obala władzę ty-

ranów, lecz przy
tej sposobności

ustala się raz na
zawsze w Tessa-

lii, zmuszając

Tessalijczyków
do zawarcia z nim

~a-,. TT ivT . T związku z obo-

Filip II. Moneta srebrna. ^

wiązkiem dostar-
czania mu posiłków wojskowych. Zajęcie Paga-

sae, najważniejszego miasta portowego Tessalii,
i twierdz Magnezyi garnizonami macedońskimi

było groźbą dla sąsiedniej wyspy, będącej w posia-
daniu Ateńczyków — Eubei. Już był Filip pojawił

się w obliczu środkowej Grecyi i chciał sforso-
wać Termopile, ale tutaj drogę zagrodzili mu

Fokijczycy, którym z pomocą przyszły Ateny
z całą swoją armią lądową i flotą, a w sojuszu ze

nowanie na wybrzeżu trackim? Jaka jest jego taktyka

dyplomatyczna? Jakie znaczenie posiadają dla niego
sprawy greckie? Gdzie leży węzeł polityki macedońsko-

greckiej? Jaki jest wpływ Macedonii na Tessalię? Jaki
powód miał Filip do zajęcia Tessalii? Co to jest wojna

święta? Jaki w niej miał udział Filip i jakie wyciągnął

PANOWANIE GRECYI NĄD ŚWIATEM. 277

Spartą oraz związkiem achajskim (352). Filip

wobec tego cofnął się i pozostawił Teby na pastwę
walki z Fokij czy kami, która spowodowała ruinę

Beocyi. Sam zaś przerzucił się napowrót do swe-
go dawnego programu utwierdzenia potęgi Mace-

donii na półwyspie bałkańskim oraz na wybrze-
żach m. Egejskiego i Propontydy.

§ 7. WOJNA OLINTYJSKA I DBMOSTENES.

Od pokoju Antalkidasa Sparta straciła

przewagę lądową, ale na morzu Ateny wraz ze
zmartwychwstałym związkiem delickim były nie-

zaprzeczenie pierwszą potęgą. Od r. 366 rozpo-
rządzały one flotą z 350 trier, podczas gdy Filip

floty wcale jeszcze nie posiadał i przystępował
dopiero do dzieła jej stworzenia. Dlatego Filip

chciał żyć w zgodzie z ilteńczykami i szukał pośród
nich przyjaciół dla siebie. Jakoż wielu prze-

wódców ludowych popierało skrycie plany Fili-
pa, jak Aischines mówca, albo Fokion, sławny

wódz, widząc w królu macedońskim silnego
władcę, który obroniłby Grecyę przed Persyą.

Ale wśród Ateńczyków Filip miał także wroga
śmiertelnego w osobie bardzo utalentowanego

i wpływowego mówcy Demostenesa. Konieczność
odebrania spadku po rodzicach skierowała go

na drogę zawodu adwokackiego. Przezwyciężyw-
szy wszystkie trudności, zarówno szkolne, jak

i fizyczne przyrodzone, zdobył on dar wymowy,

i to pierwszorzędny, jakiego starożytność nigdy

z niej zyski polityczne? Jak się ułożył stosunek Tessa-
lijczyków do Filipa II? Jak daleko posunął się na po-

łudnie Filip i komu zagrażał? Kto przeciwstawił się pla-
nom Filipa w środkowej Grecyi? Jaki program pierwo-

tny polityczny królów macedońskich, i jak go rozszerzył
Filip? Jaka siła polityczna Grecyi? Które z państw

278 PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

potem, ani przedtem nie znała. Z adwokata

Demostenes stał się mówcą ludowym i wyrósł
na wielkiego męża stanu. Kochał on również

mocno swoje ro-

dzinne miasto A-
teny, jak wierzył

w potęgę i przy-
szłość demokra-

cyi. W obronie
tych swoich zasad

starł się z Fili-
pem, nawet wię-

cej, bo w osobie
króla macedoń-

skiego i Demo-
stenesa starły się

ze sobą dwa świa-
ty: upadającej

Grecyi, którą De-
mostenes chciał

mowami swymi
jeszcze raz

wskrzesić i zmu-
sić do czynu, oraz

świeżego i wojo-
wniczego ludu

Macedończyków,
dla którego eks-

panzyi Filip II
szukał ujścia w

świecie. Właśnie

1. Demostenes. Posąg marmurowy. Rzym. i* Hip ^J- pO 1116-

i gdzie miało przewagę? W jakim kierunku rozpościerał
się związek delicki? Jaki był stosunek Filipa do Ateń-

czyków? W czem była jego słabość? Jakich miał przy-
jaciół w Atenach? Kto był jego głównym wrogiem?

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM. 279

udanej wyprawie, pod Termopile wziął się był

do podboju miast trackicli aż po Propontydę
i rzucił się na miasta greckie na Cłialcydyce.

Z pośród nich Olint, kolonia koryncka, zdawna
pozostająca w waśni z Ateńczykami, była mia-

stem najbogatszym i najpotężniejszym. Teraz,
gdy niebezpieczeństwo zawisło nad Olintem,

Demostenes dojrzał w zwycięstwie Filipa utra-
tę wpływu całkowitego Aten na wybrzeżu

trackim. Dla tego, mimo wiekowej waśni, zagrzał
współobywateli swoicłi do wysłania pomocy Olin-

tyjczykom, Ale pomoc ta przyszła za późno,
w chwili gdy Olint był już zdobyty (348). Filip

obszedł się okrutnie z dawnymi sprzymierzeńcami:
miasto zostało zburzone i zrównane z ziemią,

a ludność sprzedana do niewoli; kolonie zaś
greckie na Cłialcydyce przeszły teraz w ręce

Filipa. Ta klęska zniechęciła Ateńczyków do
walki i nakłoniła ich do zawarcia pokoju z kró-

lem macedońskim. Był to tak zwany pokój
Filokratesa od imienia Ateńczyka, który wniosek

postawił w zebraniu i brał udział w układach
razem z Demostenesem i Aischinesem (346).

Bezpośredniem następstwem tego pokoju była
utrata wpływu Aten na północy. Filip II rozcią-

gnął swe panowanie aż po Própontydę. Z drugiej
strony Fokijczycy zostali zdani na łaskę i nie-

łaskę króla macedońskiego. Filip II zjawił się
w Tessalii, zajął Termopile i ukarał Fokijczyków,

rozwiązując ich państwo tudzież czyniąc z nich
poddanych świątyni delfickiej. Ale na miejsce

Dlaczego było naprężenie stosunków między Atenami

a Filipem? Kiedy wybuchła walka? Co to jest wojna
olintyjska? Czyj wpływ zdecydował ją? Jaki był

rezultat interwencyi Aten na północy? Jakie na-
stępstwa zdobycia Olintu? Jaka rola Filipa II w amfl-

ktyonii? Jaka zmiana polityczna w Grecyi? Jak Grecy

280 PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

Fokijczyków wstąpił teraz Filip II do amfikty-
onii z dwoma głosami, odebranymi tym ostatnim,

i z wpływem przeważnym w sprawacli związku
i całej Grecyi.

§ 8. FILIPPIKI DEMOSTBNESA I BITWA POD

CHAJRONBJĄ (338).

Z cłiwilą wstąpienia Filipa II do amfiktyo-
nii, w Grecyi na miejsce dawnej przewagi Ateń-

czyków utrwaliła się przewaga macedońska. Jakoż
Filip II miał po stronie swojej wiele miast grec-

kich nawet na Peloponnezie, które widziały
w nim obrońcę od ucisku Sparty. Pojawienie się

państwa potężnego w Grecyi z dzielnym królem
na czele zostało przyjęte z radością przez

wielu patryotów greckich. Tak Isokrates, wielki

mówca, nawoływał listem Filipa do zjednoczenia
Grecyi i do zwyciężenia odwiecznego jej wroga —

Persów. Ale Ateny ze swoją polityką demokra-
tyczną były przeciwne rządom monarchicznym

Filipa. Kiedy Filip na północy przystępuje do
oblężenia Bizancyum, Demostenes występuje znów

z mowami przeciwko Filipowi II (druga i trzecia
filippika). Przedstawia on w nich Ateny, jako

obrońcę jedynego wolności greckiej, i nawołuje je do
tego, aby z bronią w ręku położyły koniec tyranii

Filipa. Jakoż zamach na Byzancyum został spa-
raliżowany dzięki dwum wodzom Fokionowi i Cha-

resowi, których przysłali Ateńczycy. W mieście
zaś Demostenes przeprowadził swój program

przyjęli hegemonię macedońską? Kto był jej zwolenni-

kiem? Jakie cele wytknął Isokrates dla polityki mace-
dońskiej? Kto walczył z Filipem o panowanie nad Gre-

cyą? W imię jakich haseł występował Demostenes? Kie-
dy kierownictwo polityki ateńskiej wpadło w ręce De-

mostenesa? Jaki powód koalicyi przeciwko Filipowi II?

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

281

zbrojeń morskich. Dla powiększenia środków
finansowych obrócono kasę teatralną (theo-

rikon) na potrzeby wojny. Dzięki taktyce dy-
plomatycznej swego przewódcy Ateny skupiły

282 PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

wkoło siebie szereg państw środkowej i połu-

dniowej Grecyi. Ale największy tryumf dyplo-
matyczny odniósł Demostenes w chwili, kiedy

z okazyi nowego zatargu między członkami amfik-
tyonii a miastem Amfissą (lokryjską) Filip IT

wkroczył do środkowej Grecyi. Teby, jedyna
wówczas potęga lądowa, podały rękę znienawi-

dzonym dotychczas Ateńczykom. Zamiast drogi
otwartej wgłąb Attyki, Filip zastał na przeciwko

siebie wystawione dwie armie: — zjedna dla zasło-
nięcia drogi do Amfissy, drugą u wejścia do

Beocyi — pod Chajroneją. Ale Filip II, rozbiwszy

pierwszą armię, zdobył i zburzył Amfissę. Na polu
zaś pod Chajroneją rozstrzygnęły się losy Grecyi

i losy Aten: zjednoczona armia grecka stoczyła
ostatnią walkę o niepodległość Grecyi i została

rozbita (338). Odtąd Filip II stał się panem Grecyi.
Wszystkie miasta po kolei spieszą, aby zawrzeć

z nim zgodę i pokój, a w gruncie rzeczy, aby
uznać nad sobą zwierzclinictwo macedońskie. Na

miejscu walki ostatniej o niepodległość Grecy
zbudowali później pomnik, którego szczątki prze-

trwały do dnia dzisiejszego.

§ 9. KONGRES KORYNCKI I ROLA FILIPA W GRECYI.

Mimo zupełnego zwycięstwa, Filip II obszedł
się bardzo łaskawie z koalicyą przeciwmacedoń-

ską, pozostawiając każdemu miastu swobodę i sa-
morząd polityczny. W Tebach pozostawił tylko gar-

nizon macedoński na zamku Kadmei. Z Ateńczykami
zawarł zgodę i wysłał w poselstwie do Aten swego

syna Aleksandra tudzież wodza Antypatra. Ale

Jaka nowa wojna święta? Kiedy Filip wkroczył do środ-
kowej Grecyi? Jaka bitwa rozstrzygnęła losy polityczne

Grecyi? Kiedy dokonało się przeniesienie hegemonii

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM, 283

■

Ateńczycy musieli zrzec się swoich posiadłości za-
morskich, nawet wyspa Eubea przeszła pod panowa-

nie Filipa. Dla ostatecznego uregulowania spraw
Grecyi Filip zwołał kongres do Koryntu, złożony

z przedstawicieli państw greckich (338). Tutaj
naprzód ogłoszono pokój powszechny w całej

Grecyi ()totv^ elp-^v7]) i zawarto sojusz zaczepno-
odporny wszystkich Greków z Filipem. Odtąd

cała Grecya, z wyjątkiem Sparty, miała tworzyć
jeden związek pod przewodnictwem królów ma-

cedońskich. Wyrazem tego związku miał być try-
bunał z przedstawicieli wszystkich państw greckich

z królem Filipem na czele, zbierający się corocz-
nie dla rozsądzenia spraw między Grekami w Ko-

ryncie (vcotvov ooveSpiov Ta)v 'HXXfjVOiv). Filip II nie
żądał od Greków żadnej daniny ani nie nakładał

na nich podatków. Ale całej polityce między-
miastowej Filip położył koniec. Każde miasto mu-

siało się z nim układać na własną rękę. Jemu przy-
sługiwało prawo zwoływania kongresu i wykony-

wania jego uchwał. Jemu wreszcie przyznano do-
wództwo całej siły zbrojnej Grecyi, którą obli-

czano na 200 tys. piechoty i 15 tys. jazdy. Ró-
wnocześnie kongres ogłosił za zdrajcę każdego

z Greków, ktoby się zaciągnął na służbę obcą —
rozumiano zaś pod tem głównie służbę perską.

Stąd widoczne było, przeciwko komu ów nowy

związek był wymierzony.

§ 10. PRZYGOTOWANIA DO WYPRAWY PERSKIEJ.
ŚMIERĆ FILIPA.

Podbój państwa perskiego nie była to myśl

własna Filipa. Podsunęli mu ją Grecy — mówcy

w Grecyi na królów macedońskich? Jaki dał Filip ustrój
Grecyi? Co to był związek koryncki, i jaki był jego or-

284 PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

i profesorowie (retorzy) — jak Isokrates, marzący

o wielkiem dziele zjednoczenia wszystkich Greków
i wyzwolenia współbraci w Azyi Mniejszej z pod

jarzma perskiego. Filip II widział w walce z Per-
sami raczej środek dla zabezpieczenia posiadłości

swych europejskich tudzież Hellespontu, gdzie
się zetknął z Persami. Ale stanąwszy na czele

Grecyi, musiał przyjąć program grecki narodowy
w celu utwierdzenia swego panowania. Jakoż

zaraz w roku 336 wyprawił swoich wodzów Par-
meniona i Attalosa do Azyi Mniejszej, aby zdo-

bywali dlań miasta jońskie. Nie wiadomo, jak
daleko Filip II posunąłby plan swej walki z Per-

sami, bo właśnie w trakcie tej wyprawy jońskiej
padł z ręki jednego z członków swej straży przybo-

cznej u wyjściu z teatru zamordowany (336). Teraz
po jego śmierci pozostawał się w zawieszeniu nie

tylko cały program wojenny, ale i sprawa utrzyma-
nia samej monarchii macedońskiej. Ta monarchia

bowiem w granicach od Hellespontu do m. Adrya-
tyckiego była dziełem jedynie Filipa, który już

u współczesnych zdobył sobie sławę największego
polityka w ówczesnem świecie. Teraz obydwa te

pytania zależały od roli jego następcy Aleksandra.

§ 11. ALEKSANDER MACEDOŃSKI — SPADKOBIERCA
FILIPA.

Odumierając swoje państwo, Filip zostawiał

swego spadkobiercę w osobie syna Aleksandra.

gan? Na czem polegała zależność Greków od FllipaV
Jaka była jego władza w związku? polityczna? wojskowa?

Przeciwko komu związek był wymierzony? Czyja to
była myśl wyprawy na Persów? Jaki stosunek Filipa

do monarchii perskiej? Jakie pierwsze kroki wojenne?
W jakim położeniu zastała monarchię macedońską

śmierć Filipa? Na kogo przechodzi spadek po Filipie?

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

285

Był to młodzieniec dwudziestoletni, ale ze wszech

miar przygotowany do podjęcia zadań, które
spadły na jego barki. Filip II dał synowi świe-

tne wykształcenie. Na nauczyciela od 13-go roku

201. Aleksander W., syn Filipa. Oryginał w Luwrze.

życia powołał doń znakomitego filozofa greckiego

Arystotelesa Stagejrytę (rodem z m. Stagejry na
półwyspie chalcydyckim). Jemu Aleksander za-

wdzięczał swój interes do nauki i zapał do li-

286 PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

teratury greckiej. Młody barbarzyńca przejął
się tali dalece kulturą grecką, iż Iliada stała się

odtąd ulubiouem jego dziełem, z którym nie roz-
łączał się nawet w czasie wypraw wojennych,

a jej bohater Achilles stał się wzorem dla niego
w ciągu całego życia. Pod wodzą swojego ojca

Aleksander przeszedł wy

mienitą szkołę wojenną,

��

nie tylko teoretyczną, ale i praktyczną, biorąc

czynny udział w wyprawach trackich i greckich,
a zaufanie, jakie miał do jego talentu wojskowego

ojciec, widoczne jest stąd, iż siedmnastoletnie-
mu młodzieńcowi król powierzył już dowództwo

jazdy na lewem skrzydle w bitwie pod Chajroneją.
Stosunek syna do ojca był dobry, — jeszcze lep-

szy do matki — dumnej i żądnej władzy księżniczki
epirockiej Olimpiady. To też nieporozumienia

domowe między rodzicami, które doprowadziły
do ich rozdziału, poróżniły także syna z ojcem

i oddaliły go chwilowo z dworu. Ale, gdy Filip
II zginął, Macedończycy bez żadnych przeszkód

prz}^'ęli go za króla, co było dowodem wielkie-
go uznania dla jego zdolności i talentów.

Pojawieniem swoim osobistym Aleksander wy-
mógł sobie uznanie i wśród Greków. Tru-

dniejsza była jednak sprawa z ludami podbi-
tymi, trackimi i illirskimi. Aleksander naprzód

musiał uśmierzać sąsiednie niespokojne ludy
na północy. Ale gdy w czasie jego nieobecności

rozeszła się pogłoska, że zginął w lUiryi, Gre-
cya jeszcze raz podniosła się i wypowiedziała

posłuszeństwo królowi macedońskiemu, a Tebaii-

czycy zamknęli załogę macedońską w Kadmei.

Kto był Aleksander? Jakie jego wychowanie? Kto był
jego nauczycielem? Jałcie ideały pedagogiczne? Jaka

była jego szkoła wojskowa? Jakie stosunki rodzinne?
W jakicłi warunkach objął tron? Jakie pierwsze walki?

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

287

Aleksander jednak, dowiedziawszy się ó tem, po-

spieszył z powrotem i w ciągu 7 dni stanął pod mu-
rami buntowniczycłi Teb. Dla odebrania Tebaii-

czykom raz na zawsze ochoty do powstań, wymie-
rzył im straszną karę. Na rozkaz jego miasto

zostało zrównane z ziemią, a mieszkańcy w liczbie
30 tys. uprowadzeni do Macedonii i sprzedani

do niewoli. Taki był koniec ojczyzny Pelopidasa

202. Aleksander, polujący na lwy. Z t. zw. sarkofagu Aleksandra.

Muz. ottomańskie w Konstantynopolu.

i Epamejnondasa. Aleksander zadowolnił się jednak
tą jedyną karą i postrachem, rzuconym na Grecyę.

Z Ateńczykami obszedł się znacznie łagodniej.
Nie nalegał nawet na wydanie w swoje ręce

głównych nieprzyjaciół monarchii macedońskiej,
przedewszystkiem Demostenesa. Dopiero teraz

mógł on przystąpić do dzieła, przekazanego mu
w spadku po ojcu, czyli do wyprawy perskiej.

Ale gdy Filip II, nawpół barbarzyńca, obmyśli-

Kto wywołał powstanie w Grecyi, i jak ono było uka-
rane? Jaki koniec Teb? Jaki sobie cel wytknął Aleksan-

der? Jakie stanowisko monarchii perskiej w starożyt-
nym świecie? Jaki stosunek do niej Greków? Jakie miał

288 PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

wał ją jeszcze, jako polityk macedoński, Aleksan-

der, wychowany na kulturze helleńskiej, podejmu-
je już ją teraz, jako bohater narodowy grecki,

naśladowca dawnej sławy Greków, głównie Achil-

lesa, oraz potomek bohatera słonecznego Herakle-
sa, od którego królowie macedońscy swój ród

wywodzili.

§ 12. SIŁA I SŁABOŚĆ PBRSYI.

Monarchia perska wciąż jeszcze była naj-
większem państwem w świecie. Ale świetność

dynastyi Achemenidów miała się już ku schył-
kowi. Wprawdzie za Artaxersesa Mnemona Per-

sya przywróciła swoje panowanie nad miastami
jońskimi, a t. zw. pokój Antalkidasa (r. 386) był to

właściwie edykt króla perskiego, który rozkazywał
Grekom, jakby własnym poddanym, stosować się do

życzeń I^ersyi i jej sojuszniczki Sparty w sprawach
na morzu (dla tego w Grecyi — zwłaszcza w Ate-

nach — był przyjęty z takiem upokorzeniem); ale już
wówczas Grecy poznali słabość państwa perskie-

go. Słabość ta polegała głównie na małej liczeb-
ności samych Persów i nienawiści do nich ludów

podbitych. Wielkie kraje, które nominalnie ucho-
dziły za prowincye królewskie, były właściwie

nawpół niepodległymi i miały swoich własnych
królów, jak Bityńczycy, Paflagończycy. Ludy

górskie, jak Karduchowie i inne plemiona na
południu i północnym zachodzie Armenii, nigdy

nie były zupełnie 'poskromione. Satrapowie zaś
w poszczególnych prowincyach prowadzili politykę

znaczenie pokój Antalkidasa? W ozem była pozorna siła,

a w ozem słabość Persyi? Jaka spójność państwa? Jaka j ego
siła bojowa? Jaki wpływ Greków na Persyę? artystycz-

ny? wojskowy? Jaka rola zacięgów greckich w dzlejacli
Piersyi? Dokąd dotarli Grecy z Cyrusem? Jaki charakter

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM. 289

na własną rękę. Żyli oni w wiecznej niezgo-

dzie między sobą; a przyłączały się do rozstroju
państwa także kłótnie i walki o tron między

pretendentami. Tymczasem wpływy greckie prze-
nikały już daleko wgłąb państwa perskiego

i odbiiły się nawet w sztuce perskiej (pałace
w Persepolis). Ale jeszcze bardziej w zakresie

wojskowem. Zarówno satrapowie, jak i królowie
perscy, wobec słabości liczebnej armii narodowej

musieli posługiwać się żołnierzem najemnym
greckim. Żołnierz ten pod wodzą Cyrusa, brata

młodszego Artaxerxesa II, o mało nie obalił
tronu perskiego. Wyprawa ta, która dotarła

wgłąb państwa perskiego prawie do samego
Babilonu (bitwa pod Kunaxą 401), jak i współ-

czesne wyprawy króla spartańskiego Agesilaosa
na wybrzeża Azyi Mniejszej, mimo swej awan-

turniczości i łupieżczego charakteru, miały właśnie
to znaczenie dla Greków, że otworzyły im oczy

na słabość państwa perskiego i wzbudziły w nich

wiarę w łatwość jego podboju.

§ 13. BITWA NAD GRANIKIEM I PODBÓJ WYBRZEŻA.

Wojna z Peisyąbyła to sprawa ogólno-na-
rodowa, dla której wszystkie państwa greckie

obowiązane były dostarczyć kontyngentu wojsko-
wego. Ale nie oglądając się na te posiłki, Aleksander

zaraz z wiosną 334 ruszył na wyprawę, mając ze sobą
wszystkiego 30 tys. piechoty i 5 tys. jazdy. Na dwuch

mostach z okrętów przeprawiwszy się przez Helles-
pont, stanął na ziemi walk homeryckich Greków

wypraw Agesilaosa? Jaka zmiana poglądów na Persyę

po tych wyprawach u Greków? Jaki charakter ma wy-
prawa Aleksandra na Persów? Co służyło za wstęp do

niej? Jaka była obrona Persów? Gdzie ponieśli pierwszą
klęskę? Jakie były skutki bitwy nad Granikiem? Jaki

Tom II. IP

290 PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

Z barbarzyńcami, w Troadzie, i złożył ofiarę bogini

Atenie oraz swemu przodkowi Achillesowi na jego
grobie. Był to jakby wstęp uroczysty do wyprawy,

która miała posiadać cłiarakter nawskroś grecki
narodowy. Celem jej był odwet za najazd Persów

na Grecyę przed półtorastu laty. Ze strony przeci-
wnej nie było żadnych przygotowań ani też ob-

myślonego planu wojny. Persowie zlekcewżyli
rady, jakie im dawał najzdolniejszy ich wódz

Memnon rodem z wyspy Rodos, aby cofając się,
niszczyć poza sobą wszystko i utrudniać Ale-

ksandrowi po-
chód w głąb ol-

brzymiego pań-
stwa. Rada ta wy-

dawała się niego-
dną potęgi króla

perskiego. Satra-

203. Aleksander W. Moneta srebrna. pOWie perSCy Za-

raz na wstępie
zagrodzili Aleksandrowi drogę u przeprawy przez

rzekę Granik, ale nie potrafili ani wyzyskać terenu,
ani ustawić swego wojska. Tak kawał erya perska

musiała bronić spadzistego w tern miejscu brzegu
rzeki. Gdy Aleksander bez wahania rzucił wpław

swoją jazdę, sam stanąwszy na jej czele, konnica
perska z miejsca uciekła, zostawiając na łaskę

wroga piechotę, która też łatwo była rozgromiona.
I później bitwy swe rozstrzygał Aleksander głó-

wnie przy pomocy kawaleryi. Po tym zwycięstwie

otwierała się Aleksandrowi droga wgląb pań-

kierunek przybrała wyprawa Aleksandra? Jakie były
najbliższe owoce bitwy nad Granikiem? Jakie miasta

greckie stawiły opór? Kto zorganizował wojnę na ty-
łach Aleksandra? Jaki był plan ofensywy perskiej na

morzu pod wodzą Memnona? Jak Aleksander zabezpie-
czył sobie połączenie z Grecyą? Gdzie było pierwsze

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM. 291

stwa perskiego poprzez stepy i pustynie malo-
azyatyckie. Aleksander jednak nie dał się skusić

do tej wyprawy, a skierował się ku wybrzeżom
m. Egejskiego, aby zabezpieczyć sobie tyły tu-

dzież połączenie z Grecyą.

§ 14. WYPRAWA MAŁO-AZYATYCKA I BITWA POD

ISSOS.

Bezpośrednim skutkiem zwycięstwa nad
Granikiem było poddanie się miast greckich na

wybrzeżu z wyjątkiem Miletu, który Aleksander,
nie mając floty, musiał zdobywać od strony lądu.

Tę jego słabość wyzyskał Memnon, który brał
udział w bitwie nad Granikiem, a teraz zorgani-

zował obronę Halikarnassu i uczynił z niego pod-
stawę działań wojennych Persów na morzu.

Tym sposobem Memnon chciał rozpalić wielką
wojnę na tyłach Aleksandra i przerzucić ją na-

Avet do Grecyi. Flota perska istotnie z wielkiem
powodzeniem prowadziła ofenzywę na m. Egej-

skim, odrywając od związku korynckiego miasta
i wyspy, jak Chios, Lesbos, i groziła każdej

chwili odcięciem Aleksandrowi. Dopiero teraz zro-
zumiał on, jaki błąd popełnił, odsyłając własną

flotę do domu, i począł ją napowrót organizować.
Śmierć niespodziewana najzdolniejszego z wodzów

perskich Memnona tudzież pojawienie się floty
greckiej wyzwoliło Aleksandra z trudnego poło-

żenia. Posuwał się on jednak stopniowo i powoli
poprzez wyżynę Azyi Mniejszej. Po zajęciu Tar-

su w Cylicyi otwierała się Aleksandrowi droga
wgłąb Syryi przez góry Amanus. Tutaj postano-

spotkanie z Daryuszem III? Jakie były skutki zwycię-

stwa pod Issos? Gdzie spotkał opór? Jakie były losy
Tyru? Jakie ma znaczenie upadek tego miasta? Jak

przyjął Aleksandra Egipt? W czem znalazły wyraz

292

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

wił zagrodzić mu drogę osobiście król perski

Daryusz III Kodomann. Obydwie armie niepo-
strzeżenie przeszły obok siebie dwoma równo-

ległymi wąwozami w przeciwnym kierunku. Do-
piero, gdy Aleksander dowiedział się, że król

perski z armią znajduje się już na jego tyłach,
zwrócił się przeciwko niemu i z gienialną zręcz-

nością, zmieniwszy swój front, zmierzył się z jego
armią na równinie nadbrzeżnej w blizkości mia-

. ^-' ^

■

204. Pole bitwy pod Issos.

sta Issos. Bitwa zakończyła się świetnym zwy-
cięstwem Aleksandra (333). Daryusz ratował się

ucieczką, porzucając cały swój obóz wraz ze skar-
bem 3 tys. talentów. Żona i matka Daryusza

dostały się do niewoli, Aleksander atoli obszedł
się z niemi bardzo łaskawie.

roszczenia jego co do boskiego pochodzenia? Jakie jego

dążenia do przewagi hellenizmu w świecie starożyt-
nym? Jaka bitwa rozstrzygnęła losy monarchii per-

skiej? Gdzie ostatnio powstanie narodowe Persów i pod

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM. 293

§ 15. PODBOJE w SYRYI I W EGIPCIE. ZAŁOŻENIE
ALEKSANDRYI.

Bitwa pod Issos rozstrzygnęła losy zachodniej

połowy państwa perskiego. W ślad zatem odpadły
od Persyi i poddały się Alelisandrowi miasta Fe-

nicyi taliże Palestyna. I tutaj jednak natrafił
Aleksander na opór ze strony Tyru. Powody

były natury więcej religijnej, jak politycznej.
Bóstwo bowiem, za którego potomka uważał się

Aleksander — Herakles, odpowiadało opiekuńczemu
bogowi Tyru Melkartowi, a Tyryjczycy nie chcie-

li dopuścić Aleksandra do składania mu ofiar

w swej świątyni. Tyr był wzięty po sie-
draiomiesięcznem uciążliwem oblężeniu (332),

przyczem Aleksander musiał zbudować tamę aż
po wyspę, na której stoi Tyr. Od strony morza

blokowała miasto flota posiłkowa, której do-
starczyli Karyjczycy, Cylicyjczycy i inne miasta

Fenicyi. To zdobycie Tyru miało wielkie znacze-
nie w dziejach handlu i żeglugi na m. Śródziem-

nem. Był to koniec świetności tego pierwszego
niegdyś miasta na wodaj3h wschodnich m. Śród-

ziemnego. Potęga handlowa Fenicyan utrzymuje
się jeszcze tylko w zachodniej jego połowie (Karta-

gina). Miejsce Tyru miało zająć w niedalekiej
przyszłości miasto, świeżo powstałe nad jednym

z ramion Nilu w miejscu, którego doniosłość geogra-
ficzną pierwszy trafnie odgadł Aleksander. Była

to Aleksandrya, przezwana tak od imienia swego

czyją wodzą? Jakie kraje wpadły w ręce Aleksandra
po bitwie pod Gaugatnelą? Gdzie był centr cywilizacyi

wschodu? Jakie rządy zainicyował Aleksander w Babi-
lonie? Jakie było symboliczne zalfończenie dziejów mo-

narchii perskiej? Jaki był koniec Daryusza? Jaka kon*
tynuacya tradycyi perskich za Aleksandra? Jak daleko

29^4 PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

założyciela. Powstanie tego miasta jest jednym
z najdonioślejszych faktów z czasów jego wyprawy

na Egipt. Kraj nad Nilem bowiem z radością przy-
jął nowego władcę, a miasto Memfis otworzyło mu

swoje bramy. Alelisander odbył stamtąd wędrówkę
do oazy Siwab, słynnej z wyroczni bóstwa egip-

skiego Ammona, czczonego także i przez Greków
pod nazwą Juppitera, i na pamiątkę tej wyprawy

kazał bić monetę z wizerunkiem swoim, ozdobio-
nym na głowie rogami Ammona,

przez co niedwuznacznie okazał
pretensyę swe do boskiego po-

chodzenia. Dotarłszy przez Cy-
renajkę do wybrzeży m. Śród-

ziemnego, tych najdalszych krań-
ców państwa perskiego na za-

chodzie, Aleksander cofnął się

205. Aleksander W. Mo- ZUOWUŻ W kiorUllku na WSChÓd.
neta według Lysimacha. Już pO bltwio pod ISSOS, a pÓ-

źniej w czasie oblężenia m. Ty-

ru Daryusz zwracał się do niego z propozycyą
pokoju na warunkach podziału równego państwa,

przyczem Aleksandrowi przypadłby w udziale cały
zachód aż po rzekę Eufrat. Aleksander jednak

odrzucił te warunki wbrew radom Parmeniona

i zażądał dla siebie całego państw^a, przez ca
okazał dobitnie, iż panowanie w całym świecie

należy się tylko Hellenom.

§ 16. PODBÓJ WSCHODU.

Daryusz jeszcze raz próbował zagTodzić
drogę Aleksandrowi. Spotkanie ostateczne na-

stąpiło po przejściu tegoż przez Tygrys w pobliżu

sięgnęły wyprawy Aleksandra na wschodzie? Jakie zna-
czenie ma wyprawa jego do Indyi? Kto odkrył drogę

"*>«*;

■

J-

■

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM. >;i . 295

ujścia w. Zabu, niedaleko od miejsca, gdzie

ongi stała Niniwa. Tutaj na północny zachód od
Arbelli, pod Gaugamelą, rozstrzygnęły się losy

296 PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

monarchii perskiej (331). Siła i męstwo Persów, —
nie liczba wojska, bo ta wprawdzie nie wynosiła

miliona, lecz z pewnością nie była niższą od licz-
by wojska macedońskiego — nie dorównały sztuce

wojennej Hellenów i gieniuszowi ich wodza. Da-
ryusz uciekł z pola bitwy na kraniec północno-

wschodni swego państwa, gdzie organizował po-
wstanie narodowe perskie satrapa Baktryi — ^Bes-

sos, który też zawładnął osobą króla. Aleksan-
der zaś, nie ścigając go, skierował się na połu-

dnie w kierunku Babilonu, gdzie kapłani tak
samo otworzyli wrota miasta nowemu zwycięzcy,

jak niegdyś Cyrusowi. I tutaj Aleksander złożył
ofiarę w świątyni Bela-Marduka, jak w Egipcie

bogu Ammonowi. W Babilonie, który był stolicą
Wschodu, Grecy po raz pierwszy na własne oczy

ujrzeli cuda owej cywilizacyi, o której tylko głuche
wieści dochodziły do nich dotychczas na zachód.

Tutaj też Aleksander po raz pierwszy zainićyo-
wał politykę pojednawczą w nowo-podbitem pań-

stwie. Pozostawił on na czele Babilonii w cha-
rakterze satrapy -Persa Mazaiosa i tylko władzę

wojskową powierzył macedońskiemu gienerałowi.

Z Babilonu wyruszył do Suzyany. W stołecznym
mieście Suzie dostały się w ręce jego skarby

króla perskiego w kwocie ponoć 50 tysięcy ta-
lentów (przeszło 300 mil. koron). Stamtąd nie

bez walk z bitnymi góralami huksyjskimi,
którzy bronili przejść górskich, dotarł do ko-

lebki państwa perskiego. W Persepolis sam
własnoręcznie podpalił pałac królewski na znak,

iż panowanie Persów już się było skończyło. Ale
po tym symbolicznym akcie pożar natychmiast

morską do Indyi? Jakie znaczenie wypraw lądowych

Aleksandra? Przy pomocy czego utwierdził AleKsander
swe panowanie tudzież wpływ grecki w Azyi? Jakie

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM. 297

został Ugaszony. Niepokoiła go jeszcze tylko

osoba króla perskiego Daryusza. Ruszył więc
dalej na północ do Baktryi i Sogdyany, ścigając

Bessosa, który na wieść o zbliżeniu się Alek-
sandra zamordował Daryusza i sam przyjął tytuł

królewski. Po licznych walkach na wschodzie,
za Oksusem, Bessos dostał się w ręce Aleksan-

dra, który kazał mu, jako uzurpatowi, wschodnim
zwyczajem obciąć nos i uszy i następnie zgładzić

w Ekbatanie; prochy zaś swego nieszczęśliwego
współzawodnika, Daryusza, Aleksander pochował

ze czcią w grobach Achemenidów w Persepolisie.
Dotarłszy do ostatnich granic państwa perskiego

na wschodzie, t. j. do rzeki Jaxartu i gór Parapamis-
su, Aleksander przerzucił się na południe i, prze-

szedłszy Kabul, wkroczył do Indyi, których bo-
gactwa nęciły go, jak wszystkich zdobywców po

wsze czasy (327). Przekroczywszy rz. Indus, zawarł
sojusz z miejscowym królem Taxili przeciwko

władcy sąsiedniego państwa Porusowi (Paurasa)
i nad Hydaspem (dziś. Dżilem) stoczył bitwę,

w której Porus dostał się do niewoli, ale pojed-
nawszy się ze swym zwycięzcą, utwierdzony został

w swym państwie przez Aleksandra w charakterze
wasalnego księcia. Indyi wschodnich jednak Ale-

ksander nie podbił, ponieważ wojsko jego przera-
ziło się dalszych trudów i nagliło do powrotu z nad

rz. Hyphasis (dziś. Bias). Stamtąd więc puścił się
Aleksander na południe w dół rz. Hydaspu oraz

Indu i dotarłszy do m.Pattali (dziś. Heiderabab), po-
łożonego niedaleko ujścia tej rzeki, wyprawił stąd

część armii na flocie pod wodzą admirała Nearcha
dla zbadania drogi morskiej z Indyi do Mezopo-

miasta w Azyi datują powstanie swe od czasów Aleksan-

dra? Jaka została pamięć jego podbojów tutaj? Jak
oceniali współcześni czyny Aleksandra? Czy dzieło jego

298 PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

tamii, sam zaś udał się z powrotem drogą lądo-
wą przez pustynię Gedrozyi i Karmanii i przybył

do Babilonu (325). Tu połączył się z nim NearcŁi,
opłynąwszy wybrzeża Iranu od ujścia Indu aż do

ujścia Tygrysu w ciągu 5 miesięcy, (a może nawet
połowy tego czasu). Był on pierwszym odkrywcą

starożytnej drogi morskiej do Indyi, poprzednikiem
Yasco di Gamy oraz Krzysztofa Kolumba, i otwo-

rzył tym sposobem Indyom po raz pierwszy dostęp
do cywilizacyi zachodniej, ściśle mówiąc greckiej.

Aleksander sam bowiem był nie tylko zdobywcą, ale
i krzewicielem cywilizacyi. Wyprawy jego zaniosły

wpływy greckie na krańce starożytnego świata, po
stepy scytyjskie i wyżynę Pamiru, i od rz. Indu

aż do podnóża Himalajów. Wszędzie też na
krańcach swych podbojów Aleksander zostawiał

garnizony i naczelników macedońskich dla utwier-
dzenia swego panowania, wszędzie na swej dro-

dze wskrzesał lub zakładał nowe miasta, które
miały stać się odtąd węzłami połączenia dla dróg

handlowych między Wschodem a Zachodem. Licz-
ba tych miast, założonych przez Aleksandra,

sięga ponoć 70, a ważniejsze z nich przetrwały i do
dziś dnia, jako bogate emporya i centra handlu,

położone na krzyżowaniu się dróg środkowo-azya-
tyckich. Do nich należą Merw (Alexandria Mar-

giana) na drodze od wrót Kaspijskich do Balkhu,
Chodżend (Al. eschata) na przejściu z Sogdyany

do wyżyny Turkiestanu Wschodniego czyli Chiń-
skiego, Aleksandrya Kaukaska u stóp gór Hindu-

kuh i Herat (A. Arriana) tudzież Kandahar (A.
Arachosiana) — na przejściu z wyżyny Iranu do

Indyi. W Indyach, nad rz. Hydaspem, powstały

było całkowite? Jaka połowa zadania została niedokoń-
czoną? Jakie rzucił Aleksander zarysy polityki wzglę-

dem ludów podbitych? Jaka była administracya i sy-

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

299

dwie kolonie militarne, Bucefalia i Nicea, dla
obrony granic państwa. Umierając w dwa lata

po tej wyprawie (323) z trudów i naprężenia
w Babilonie, Aleksander zostawiał po sobie pa-

mięć czynów, jakich nikt przed nim i nikt po nim
nie dokonał. Nawet dla współczesnych Greków prze-

wrót, jaki Aleksander dokonał w świecie starożytnem

20T. Wóz pogrzebowy Aleksandra W. Rekonstrukcya C. Moliera
według- rysunku G. Niemanna.

skutkiem obalenia monarchii perskiej, był czemś po-

dobnem raczej do baśni, jak do rzeczywistości. W Azyi
zaś pamięć czynów Aleksandra przechowała się w le-

gendzie ludowej do dzisiejszego dnia. Ciało jego
z Babilonu na wspaniałym wozie, będącym arcy-

dziełem sztuki greckiej, zostało przewiezione do

300

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

Egiptu, gdzie miało być pochowane w oazie Am-
mona, ale Ptolomeusze zatrzymali je w Aleksandryi,

gdzie spoczęło w specyalnie na ten cel zbudowa-
nym grobowcu.

208. T. zw. sarkofag Aleksandra, znaleziony w Sydonie. Długość
2.30 m. Sceny przedstawiają na jednej stronie podłużnej (patrz

rysunek) walkę Greków z Persami, na drugiej poprzecznej Ale-
ksandra na łowacłi. Marmur ozdobiony malowidłami. Muz. Ottom,

w Konstantynopolu.

§ 17. MONARCHIA ALEKSANDRA W. I SPADEK PO-
LITYCZNY JEGO NASTĘPCÓW.

Aleksander W. dokonał tylko połowy za-

mierzonego dzieła, czyli podboju całego prawie
ówczesnego świata cywilizowanego (greckiej

otxoo{i,śvYj). Drugiej połowy, czyli organizacyi
nowego państwa, nie zdołał doprowadzić do

skutku, gdyż śmierć przedwczesna stanęła mu
na przeszkodzie. Już jednak w czasie wypraw

stem wojskowy, tudzież finansowy? Kto stoi na czele

hierarchii urzędniczej? Kto jest pierwszym ministrem
króla? Jaka się poczyna wyłaniać nowa forma rządu

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM. 301 .

swoich zaznaczył on linię polityki, która się
przyjęła i stała wytyczną dla jego następów.

Aleksander W. stanął odrazu, jako władca prawowi-
ty, w obliczu podbitych ludów i na tej drodze sta-

rał się ubezpieczyć swe panowanie. W tym celu
pozostawiał on wszędzie dawne urządzenia, jak np.

satrapów, lecz dzielił władzę na wojskową i cywil-
ną tudzież zaprowadził osobnycłi urzędników po-

datkowych. Naczelnicy wojskowi tudzież finanso-
wi słuchali bezpośrednio rozkazów króla. 7. Tym

samym Aleksander tworzył nową hierarchię już
nie wielkorządców, ale urzędników. Głową jej

był chiliarcha. Był to naczelnik tysiąca gwardyi
przybocznej, rodzaj wielkiego wezyra na dworze

perskim, który to urząd Aleksander po powrocie
z wyprawy na Indye od-

dał swemu przyjacielowi
Hephaistionowi. Ale głó-

wny zarządpaństwa skupił
się w rękach jego pierw-

szego sekretarza (archi-

grammateUS), którym był 209. Moneta złota Aleksandra w.

Grek, Eumenes z Kardyi.

Gzem miało być państwo, które podbił Aleksan-
der, i jaki rodzaj władzy on sam miał w nim

reprezentować — o tem nikt dobrze nie wiedział,
ani on zapewne nie zdawał sobie z tego jeszcze

dokładnie sprawy. Wodzowie i armia — główne
podpory jego panowania i narzędzia władzy —

uważali go za króla macedońskiego i chcieli go-
spodarować w podbitych krajach, jak u siebie

w domu. Aleksander natomiast szukał sposobów
pojednania się z ludnością podbitą, zwłaszcza-

i nowa władza? Na jakiej drodze szukał zbliżenia z Per-

sami? Jakie i sliąd wprowadził do władzy królewskiej
innowacye? Jaki był stosunek Macedończyków do

302 PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

Z Persami. Brata Daryusza, Oxyatliresa, zaliczył
do swej świty, czyli hetajrów, a młodzież perską,

przez siebie wybraną, w liczbie 30 tys., t. zw, ka-
detów lub epigonów, przeznaczył do nauki języ-

ka greckiego i musztry macedońskiej. Tern sa-
mem rozpoczął kurs zbliżenia Persów z Grekami,

do czego miały służyć także liczne małżeństwa
grecko-perskie. W spadku po Achemenidach przy-

jął nie tylko cały zakres, ale i zewnętrzne od-
znaki ich władzy, jak insygnia oraz etykietę i cały

ceremoniał dworski. Te innowacye w duchu per-

skim wzbudzały opór i szemranie gienerałów.
Zwłaszcza obyczaj wschodni adorowania króla,

czyli padania w proch przed jego obliczem
{7rpoaxóv7joic), wydawał się Grekom niezgodnym

z ich godnością obywatelską. Aleksander bądź
perswazyą, bądź nagrodami pieniężnymi starał się

zażegnywać niezadowolenie wodzów i szemranie,
nawet bunty weteranów, których masami odsyłał

później do domu, zastępując ich żołnierzem barba-
rzyńskim. Z drugiej strony podejrzliwość jego, pod-

sycana pewnymi niepokojącymi objawami w naj-
bliższem otoczeniu, (jak sprzysiężeniem macedoń-

skich paziów), popychała go do czynów gwałto-
wnych i okrutnych, jak skazanie na śmierć wiernego

wodza Parmeniona wraz z synem lub mord własno-
ręczny towarzysza broni, Kleitosa, który mu ura-

tował życie w bitwie nad Granikiem, popełniony
zresztą w czasie uczty w' zapomnieniu. Od czci kró-

lewskiej Aleksander przeszedł stopniowo do ubó-
stwienia swej osoby. Zmiana ta w zapatrywaniu

na pochodzenie jego władzy wyraziła się naprzód

nowego kursu politycznego króla? Jakie pierwsze
objawy niezadowolenia? Jakie oznaki tyraństwa ze

strony Aleksandra? Dlaczego przeobraża się pojęcie
władzy królewskiej? Co to jest apoteoza? Jakie jej

zastosowanie w Grecyi, a na wschodzie? Jaka rola

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM. 303

na monecie. Najdawniejsze bowiem pieniądze greckie
noszą tylko wizerunek bóstwa lub jego emblematy.

Aleksander pierwszy kazał wyryć na monecie swo-
je oblicze bądź z rogami w postaci bóstwa Am-

mona, bądź jako wyobrażenie Heraklesa ze skórą
lwią, lub słoniową na plecach. Była to już t. zw.

apoteoza. Grecy znali ten zwyczaj, lecz stosowali
go jedynie do swoich bohaterów, jak: Heraklesa,

Dionysosa, Dioskurów. Na wschodzie, gdzie poją-
€ie władzy monarchicznej na ziemi mieszało się

2 pojęciem- władzy boskiej na niebie, był to zwy-
czaj stosowany i do władców. Chociaż pojęcie to

zaczęło przenikać na zachód jeszcze przed Ale-
ksandrem, ale zimny i racyonalistyczny umysł

Greków przyjmował je albo z szyderstwem i po-
tępieniem, albo z obojętności, jako czczą formę

etykiety (Demostenes), co najwyżej, dało ono po-
wód do spekulatywnych wywodów na temat, że

bogowie są niczem innem, jak sławnymi ludźmi,
niegdyś panującymi na ziemi. Taką teoryę zbu-

dował filozof grecki Euhemeros, stąd nazywa się
ona niekiedy euhemeryzmem. Tymczasem na wscho-

dzie ubóstwienie władców było zawsze cząstką wie-
rzeń religijnych i utrwaliło się w nazwie króla —

pan (despotes), wyraziło w formie zwrotu do
niego w liczbie mnogiej drugiej osoby, w płasz-

czeniu się i biciu czołem o ziemię oraz w ukło-

nie — zdejmowaniu nakrycia głowy (capitis dimi-
nutio), które to wszystkie zwyczaje ze wschodu

przeszły i do Rzymu w okresie późnego cesarstwa;
wraz z barbarzyńskiem zaś kodeksem karnym do-

stały się w spadku Europie wieków średnich.

Aleksandra w utworzeniu nowego pojęcia władzy mo-
narchicznej na zachodzie? Kiedy się tutaj przyjęła

monarchia absolutna? W jaicim stanie pozostawił pań-
stwo swe Aleksander? Jak stała sprawa następstwa

po nim? Kto obiei*ał króla? Jaką przejściową formę

304 PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

Resztką właśnie tego ubóstwienia władzy kró-
lewskiej jest pojęcie o pocliodzeniu jej od Boga.

W tern wprowadzeniu pojęcia wschodniego o bos-
kiem pochodzeniu władzy królewskiej do zapa-

trywań zachodu wyprawy Aleksandra odegrały
pierwszorzędną rolę, nie taką jednak, aby pojęcie

to zatraciło kiedykolwiek wszystkie swoje cechy
wschodnie i nie przeciwstawiało się indywidualiz-

mowi zachodnio-europejskiemu, opierającemu się
na pojęciu woli jednostki albo woli ludu.

§ 18. ROZKŁAD MONARCHII ALEKSANDRA 1 PANO-

WANIE DIADOCHÓW.

Aleksander nie wyznaczył po sobie nastę-
pcy. Pomimo to, wodzowie po jego śmierci zgo-

dzili się oddać tron małoletniemu synowi jego,
Aleksandrowi Pogrobowcowi, zrodzonemu z księ-

żniczki scytyjskiej, Roxany (obok brata przyrod-
niego Aleksandra Arrhidaiosa). Sami zaś objęli

w zarząd każdy różne części państwa, przyczem na-
czelny kierunek przypadł w udziale staremu i do-

świadczonemu wodzowi, Perdikkasowi, w charakte-
rze chiliarcha. Ale niebawem okazało się, iż żaden

z wodzów, przeważnie z pochodzenia Macedończy-
ków, nie chciał poddać się rozkazom drugiego i nie

myślał o niczem innem, jak o panowaniu na wła-
sną rękę. Ofiarą tych dążności rozbieżnych

padł Perdikkas (321) w chwili, kiedy kusił się
o zdobycie Egiptu, a niebawem ten sam los spot-

kał najzdolniejszego z dyplomatów ówczesnych.
Greka Eumenesa (316), który starał się utrzymać

jedność państwa. Na miejsce jednolitej, wielkiej

rządu ombyślili gieneralowie? Jakie dążenia w łonie
wodzów Aleksandra? Kto reprezentuje jedność pań-

stwa i pada jej ofiarą? Kiedy zwyciężyła zasada tery
toryalnego podziału? Odkąd się datuje i na czera była

oparta? Jakie twory sztuczne polityczne i jaki ich los?

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM. 305

monarchii powstało wiele państw następców Ale-

ksandra, t. zw. epigonów albo diadochów. Z pośród
nich na pierwszy plan wysunął się Antigonos,

wiellii wódz i zarazem zdolny administrator,
który panował nad całą prawie Azyą, poczy-

nając od Hellespontu, aż po rz. Eufrat. Obalił
on Eumenesa i w 15-letnich walkach sięgał po

władzę w całej monarchii, wspierany przez dziel-
nego syna swego, zapalonego wielbiciela kultury

greckiej, wsławionego sztuką oblegania miast,
Demetriosa Poliorketesa. Ale i on uległ w końcu

koalicyi wrogów i zwyciężony przez Seleukosa i Ly-
simacha w bitwie pod Ipsos we Frygii (301)

odebrał sobie życie. Bitwa ta zadała kres wszelkim
marzeniom o restauracyi całkowitej monarchii

Aleksandra i utrwaliła zasadę terytoryalnego jej
podziału. Podział ten datuje się właściwie już od

śmierci Aleksandra, ale nie utrzymał się w pier-
w^otnej swej formie. "Walka zaś o jego spadek

wypełnia cały okres blizko 50-letni, t. zw. diodochów
(323 — 277). Niektóre z tych państw zginęły bardzo

prędko, jak państwo Antigonosa w Azyi lub pań-
stwo Lysimacha w Tracyi, ponieważ brak im by-

ło jednolitego podkładu gieograficznego i etno-
graficznego. Najdłużej przetrwały trzy, odpowia-

dające swym składem trzem częściom świata:
Macedonia w Europie, Syrya w Azyi i Egipt

w Afryce. Macedonią rządził Antypater, jeden
z najstarszych generałów, współtowarzysz wy-

praw Filipa i Aleksandra. Jemu wypadło zwal-
czyć ostatni opór Grecyi po śmierci Aleksandra,

t. zw. wojnę lamijską, której koniec był smutny

Które części przetrwały? Jakie koleje Macedonii? Jaki
los rodziny Aleksandra? Jaka dynastya zastępuje dy-

nastyę Filipa II w Macedonii? Kto był założycielem mo-
narcliii w Egipcie, i jak długo trwa ona? Jaki los mo-

narchii azyatyckiej? Około czego ona się skupia? Jakie

Tom II. 20

306 PANOWANIE GRECY! NĄD ŚWIATEM.

dla Aten, ponieważ musiały przyjąć na stałe
garnizon macedoński do twierdzy Munichyi. Był

to zarazem koniec Demostenesa, który, ratując
sią od siepaczy, nań nasłanych, zażył truciznę

w świątyni Posejdona, na wyspie Kalaurei.
Syn Antypatra Kassandros obalił dom panujący

w Macedonii, przyczem padła ofiarą matka Alek-
sandra, a żona Filipa, dumna Olimpiada. Kassandros

zamordował też małoletniego potomka Aleksandra
i matkę jego RoxanQ (310), a niebawem ten sam

los spotkał i nieprawego syna królewskiago He-
raklesa (309). Później Macedonia staje się polem

ustawicznych walk i intryg

pretendentów, aż nareszcie
(277) dostajesięwręce Antygo-

na Gonatasa, syna r)emetriosa
Poliorketa, w którego rodzie

pozostaje w ciągu następnych
lat stu. Najbogatsza część łupu

Aleksandra — Egipt— przypadł
w udziale wodzowi macedoń-

210. Pt soter. skiemuPtolomeuszowl, syuowi

wedłujrmonety starożytnej. Lagosa. Ou był założycielom

najdłużej panującej dynastyi
na wschodzie Lagidów, która przetrwała aż po

r. 80 przed Chr. Z całego państwa azyatyc-
kiego Antigonosa ocalała tylko Syrya, która

dostała się Seleukosowi po zwycięzkiej bitwie
pod Ipsos. Był on władcą Babilonii, gdzie po-

czątek jego rządów (312/311) otwiera nawet
słynną erą na wschodzie, (t. zw. erę Seleucydów).

On to założył miasto nad Tygrysem, przezwane

są drobne państewka w Azyi Mniejszej? Które z nich
przewodniczą w kulturze? Jakie są państwa środkowe ma-

ło-azyatyckie barbarzyńców? Pod jaką nazwą występuje
ono na wschodzie? Jakie są granice monarchii Seleu-

cydów? Gdzie jej rozkład? Jakie są nowe formacye pań-

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM. 307

na cześć jego Seleucyą, które w handlu morskim

z Indyami odgrywało taką samą rolę na wschodzie,
jak Aleksandrya na zachodzie. Ale bieg wypad-

ków przesunął z czasem punkt ciężkości państwa
Seleucydów na zachód, do Syryi, W Azyi Mniejszej

utworzyło się kilka drobnych państewek na wy-
brzeżach, jak królestwo Pontu na północnym

wybrzeżu, Bitynii nad Propontydą. W Mizyi
powstało niewielkie, ale wysoce kulturalne pań-

stewko czysto greckie królów z rodu Attalosa,

,i^:'''~'Lt^^3ti''-'--*:i'

■

'^H^^^H

r3r " •MV'?^^^^^^^^^

■

i^^^^^Hj

^MHMM^g^^g^r^g^^^^H

^^^1

211. Widok na cytadelę Pergamu ze wzg^órza Mai Tępe.

t. zw. Attalidów, ze stolicą w Pergamie. Za-

wdzięczało ono swą powagę obronie ludów mało-
azyatyckich od najazdu barbarzyńskiego plemienia

z północy. Keltów albo Gallów. Odtąd ci Gallo-
wie usadawiają się na stałe w głębi półwyspu, na

stwowe na wschodzie? Co to jest królestwo grecko-bak-

tryjskie? państwo Partów? Jakie straty Seleucydów na
zachodzie? dzięki czemu? Jakie powstało niezależne pań-

stwo żydowskie? Gdzie jest rozkwit życia republikań-
skiego Grecyi? Jaka rola pozostała się Grekom? Z jakim

308 PANOWANIE GRECYl NAD ŚWIATEM.

wyżynach Frygii i Kappadocyi, oraz tworzą odrębny

kraj Galatów z miastami, jak Pteria i Pessinus,
przejmując od dawnych mieszkańców wiele ich

właściwości — między innemi kult starożytny bo-
gini Ammy i bóstwa Papas (kapłani świątyni

w Pessinus znani są w czasach rzymskich pod
nazwą Gallów). Lud ten stanął na straży

dróg i połączenia zachodu ze wschodem, a mia-
nowicie z Syryą. Państwo bowiem Seleukosa I

Nikatora, zwane oficyalnie Syryą, które rozciągało
się z początku od rz. Halysu aż po rz. Indus,

i u/., kapitolińskie w Rzymie.

traci z biegiem czasu coraz bardziej swe posiadłości
na wschodzie. Wszędzie w głębi Azyi odrywają

się od niego drobne cząsteczki: w Indyi i u stóp
Parapamissu, i wydzielają w osobne państwa^

bądź tuziemne, lecz z dynastyą grecką, bądź też

z dynastyą obcą, lecz zhellenizowane. Już Seleu-
kos I, musiał zrzec się posiadłości w Tndyach na

rzecz potężnego króla Prasiów i Gangarydów, panu-
jącego nad dolnym i środkowym Gangesem, Sandro-

kottosa (Czandra Gupty), który połączył pod swym

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM. 309

berłem całe północne Indye (304). W połowie zaś III
w., za panowania słabego króla Antiocha II, Diodotos,

satrapa syryjsld Baktryi, ogłosił się niezależnym
królem; on to zakłada państwo grecko-baktryjskie,

którego punkt ciężkości przenosi się jednak z czasem
ze wschodniego Iranu do północnej Indyi (Taxila).

Za przykładem Greków idą i barbarzyńcy. Lud
koczowniczy Parnów lub Partów, wyruszywszy ze

stepów Turanu, zajmuje część Iranu i zakłada nowe
państwo z dynastyąArsacydówna czele, tak przezwa-

ną od założyciela swego, Arsakesa. Na zachodzie
znów rozkład monarchii Seleucydów przyspiesza

sąsiedztwo z Egiptem. Pomiędzy tymi bowiemdwoma
państwami panowała odwieczna walka o posiadło-

ści graniczne, która na Ptolomeuszów i Seleucydów
przeszła w spadku po monarchiach starożytnych

wschodu. Tymi prowincyami były: Celesyrya, Fe-
nicya i Palestyna,

które przechodziły
raz w ręce Ptolo-

meuszów, to znów
Seleucydów. N a

stałe jednak Pto-

lomeUSZe wpływ T13. Moneta rody^ITT

swój utwierdzili je-
dynie na wyspie Cyprze. Palestyna oderwała się

od Syryi za Antiocha Epiphanesa wskutek po-
wstania religijnego (166) i utworzyła własne kró-

lestwo teokratyczne w rodzie Makkabi (Macha-
beuszów). W Grecyi żadne miasto nie wytrzymuje

już walki i współzawodnictwa o panowanie; ostać
się mogą jedynie związki państwowe: achaj ski

i etolski. Tylko na wyspach i na wybrzeżach Azyl
Mniejszej kwitną jeszcze republiki dawne greckie.

rozkwitem wiąże się upadek polityczny Grecyi? Jakie wy-

syciiają gałęzier twórczości greckiej, a jakie nowe roz-

310 PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

wyt"? Pnlr'^^?'^^ ZDaczenia nabrała z czasem

JJ^Ł ? f ' ^^^""^ '""^J ^^^^^it zawdzięcza je-

dynie potędze morskiej tudzież opiece nad han-
dlem ] żeglugą na m. Egejskiem.

§ 19. KULTURA GEECKA NA SCHYŁKU.

Chociaż Grecya sama straciła swój byt po-

lityczny, przecież kultura jej na schyłku zabły-

l-AKT-

■

««

■

waj

"«

Ul^

™

b]iżu Memfisu. Dziś w Berlinil. ^

sła tak potężnie, jak nigdy przedtem i nigdy
później u żadnego z upadających narodów. Gricy

ustąpili przewodnictwo w polityce Macedończy-
kom, przecież sami stali się nauczycielami nie

tylko zwycięzców, ale całego świata nowo-pod-
Ditego, a poniekąd są nauczycielami ludów cy-

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM. 311

wilizowanych do dziś dnia. Wprawdzie skończył

się już okres wielkiej poezyi epickiej, a na-
wet dramatu, natomiast umysłowość grecka pod-

nosi się niezmiernie wysoko na polu ścisłego my-
ślenia — filozofii oraz innych nauk. Także i sztuka

plastyczna, chociaż z gruntu przeobrażona, wylewa
się dopiero wówczas w tych formach pięknych,

które do dziś dnia utrwaliły jej miano sztuki
klasycznej. Język grecki z narzecza attyckiego

wyrabia się w jeden ogólny język literacki, t. zw.
koine. On to staje się głównym narzędziem do

rozprzestrzeniania wspólnej cywilizacyi w całym
świecie starożytnym, a pomaga mu w tem sztuka

przepisywania rękopisów, która przybiera charakter
dzisiejszej sztuki typograficznej, zwłaszcza pismo

na papierze (papyrusie), dostarczanem obficie przez
fabryki Egiptu.

§ 20. FILOZOFIA GRECKA POSOKRATESOWA.

Wiedza u Greków ma pierwotnie charakter

ściśle praktyczny, a mędrcy greccy (oocpoi) są to lu-
dzie,posiadający dar wiedzy użytecznej, czyli dającej

się zastosować do życia oby wateli, jak Solon. Dopiero
później ten typ mędrca praktycznego, utylitarnego,

zmienił się w typ uczonego, który zajmuje się za-
gadnieniami spekulatywnymi czyli oderwanymi od

życia. Są to t. zw. filozofowie. Szukają oni przyczyny
zjawisk we wszechświecie, albo prapierwiastkji.

Jedni znajdują go w wodzie, jak Tales, najstar-
szy filozof joński, współczesny Solonowi, inni po-

dają za przyczynę wszech rzeczy powietrze, jak
Anaximandros, inni ogień, jak Hieraklit, inni zńów

kwitają? Jakio ma znaczenie mądrość u Greków? Dla
kogo i nad czem pracują pierwsi mędrcy? Czemu przeciw-

stawia się u nich mądrość filozofów? Kto połączył za-
gadnienie praktyczne życia człowieka z zagadnieniem

312 PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

rozum, jak Anaxagoras. Połączył te dwa kierunki

w jedno dopiero Sokrates, który za punkt środkowy
zagadnienia obrał człowieka, jego byt oraz cel

istnienia. Dopiero przeto od Sokratesa zaczyna
się właściwa filozofia grecka, albo inaczej mówiąc,

Sokrates jest ojcem filozofii w tern samem zna-
czeniu, jak Herodot ojcem historyi. Ale Sokrates

był tylko nauczycielem tak samo, jak sofiści:
Gorgias, Protagoras, Prodikos. Dopiero jego

uczniowie naukę jego zebrali i ułożyli w system.
Największym z tych uczniów był Platon. Zasługą

oryginalną Platona było, iż on pierwszy pomy-
ślał świat nie, jako rzeczywisty, lecz oderwany

od rzeczywistości. Temu pojęciu świata nadał on
nazwę idei i udowodnił, że ten świat idealny po-

siada taką samą wartość, jak i świat rzeczywisty.
Platon jest też twórcą t. zw. idealizmu albo kie-

runku idealistycznego w filozofii, który odtąd ma
takie same prawa w myśleniu, jak i kierunek

realistyczny. Ten drugi znalazł swego przed-
stawiciela w osobie Arystotelesa — nie, żeby

jeden system wykluczał drugi, lecz, że Arystote-
les zajął się tą stroną zjawisk, którą Platon po-

mijał. Arystoteles był przedewszystkiem uczo-
nym, który badał fakta i systematyzował je. On

też jest twórcą całego szeregu nauk, które swój
rozkwit aż do dzisiejszego dnia zawdzięczają

Arystotelesowi. Zbadał on formy (nie treść) my-
ślenia, ułożył z nich prawidła czyli formuły i tym

sposobem dał początek logice. To samo uczynił
z poezyą i stworzył naukę poetyki; z filozofii

jego istoty? Kto był właściwym twórcą filozofii greckiej?

Jałcie polirewieństwo Solcratesa z sofistami? lito usystema-
tyzował naułcę Solcratesa? Jałcie są zasługi Platona? Co

to jest idealizm? realizm? Jaliicłi mają przedstawicieli
te dwa łfierunłfi? Jałcie nowe gałęzie naulc zaczynają

8ię od Arystotelesa? Jalci wpływ Platona i Arystotelesa

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

313

wydzielił reguły moralne (etykę) i reguły myśle-

nia pozazmysłowego (metafizykę). Zbadał syste-
my rządów: on pierwszy dał klasyfikacyę typów

ustroju państwowego — arystokatycznego, demo-
kratycznego, oligarchicznego i napisał traktat

o polityce, czyli stworzył naukę o państwie.

215. Arystuicli-s Oryg^inat w Wiedniu.

Jego wiedza zaciążyła na umysłowym rozwoju

pokoleń późniejszych aż do naszych czasów
(głównie w wiekach średnich), podczas gdy Pla-

ton dopiero dzisiaj staje się źródłem nowego od-
rodzenia lllozofii. Nazywano ich szkoły od miej-

sca, gdzie wykładali: Platona — Akademią (od

314

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

Ogrodów Akademosa), Arystotelesa— Lyceum (od
świątyni ApoUina Wilczego — Lykeion w Atenach).

^^K^^^^^^^S^g

mil

^f|

^MmsSok^^m

i^^~i

^^i^^^^^^M^H

ijt^]i2!!y|!!ysif

łłitói&^JSaWHHąl

■■■■■■

216. Chrysos, Nike i Plutos. Polychromia z dzbanuszka attyc-
kiego. Muz. w Beriinie.

217, Nimfy tańczące. Malowidło jednobarwne z wazy. Muz Luwru.

§ 21. ATENY — OGNISKO CYWILIZACYI GRECKIEJ
W IV STULECIU.

Mimo upadku bowiem politycznego, Ateny

w IV w. nie przestawały wcale być ogniskiem cywi-

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM. 315

lizacyi greckiej. Tutaj mieściły się pierwsze
szkoły filozoficzne. Tutaj kwitł łiandel i przemysł,

zwłaszcza wyrobów garncarskich, j ak wazy o rysunku
delikatnym w konturze barwnym na tle białym, któ-

rych przeznaczeniem był kult pogrzebowy (t. zw.
lekythosy ateńskie) i malutkie ariballe, piksydy,

enocboje — rodzaj puszek, flakonów i innych przy-
borów toaletowych — polichromowane i delikatnie

złocone (z rozmaitymi przeznaczeniami), wyroby
artystyczne dla celów

zbytku, np. zwierciadelka
z bronzuit. p. Pod

względem smaku i wyko-
nania tych wyrobów (ro-

dzaj dzisiejszej galanteryi)
Ateny utrzymywały pal-

mę pierwszeństwa i zao-
patrywały nimi wszystkie

najdalsze rynki zachod-
niego świata; Także i oby-

czaje ateńskie stają się

najwyszukańsze i najwy-

bredniejSZe, femak ten 2I8. Maska komiczna. Terrakota
publiczności podchwytuje ^ Azyi Mniejszej.

wlot literatura. Naj-

ulubieńszym rodzajem poezyi staje się komedya

obyczajowa, która ma przedstawicieli w osobie
Menandra i Filemona. Ale zmiana w położeniu

politycznem odbiła się na umysłowości ateńskiej,
na zapatrywaniach, a przedewszystkiem na idea-

łach nowego pokolenia.

na późniejsze M-ieki? Gdzie są szkoły ich? Jakie stano-
wisko Aten w cywilizacyi greckiej IV w.? jako centrum

handlu i przemysłu? jako centrum mody? Jakie zmiany
w umysłowości Ateńczyków? Jaki kwitnie rodzaj poezyi?

Jak oddziałała zmiana polityczna na umysłowość? Jaki
stosunek mędrca do obywatela w dawnej Grecyi? Jaki

316

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

§ 22. PRZEŁOM UMYSŁOWY. NOWE SZKOŁY. FILO-
ZOFIA INDYWIDUALISTYCZNA.

Sokrates, jak i następcy jego w filozofii,

Platon oraz Arystoteles, byli to Grecy dawnego
typu. Łączyli oni jeszcze w sobie zawód mędrca

z zawodem obywatela: Sokrates biernie — poddał
się bowiem bez szemrania niesprawiedliwemu

wyrokowi śmierci, wydanemu nań przez obywateli;
Platon i Arystoteles czynnie — jeden, jako wycho-

w a w c a największego z

królów — Aleksandra W.,
drugi, jako doradca re-

form politycznych na dwo-
rze w Syrakuzach. Wpra-

wdzie obydw^aj oni byli
niezadowoleni z życia

publicznego współczesnej
Grecyi— Platon zato stwo-

rzył typ państwa ideal-
}iego, czyli pierwszą po-

lityczną utopię. Arysto-
teles zaś studyował hi-

storyę i formy rządu

państw greckich oraz na-
pisał Politeię Aten. Do

niego też należy określe-
nie człowieka, jako istoty

uspołecznionej (zoon politikon), przez co rozumiał
jednostkę-obywatela. Ale po upadku Grecyi po-

gląd dotychczasowy uczonych Greków na świat
zmienia się całkowicie. Dawne państwo — miasto

(polis) — zbankrutowało całkowicie. Na miejsce

219. Meuander. Biust marmu-

rowy. Muz. w Bostonie.

kierunek filozofii IV w. pod względem zapatrywań spo-
łecznych i politycznych? Jaką zmianę w pojęciu oby-

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

317

polis, która dotychczas pochłaniała wszystkie cele

i dążenia człowieka, występuje świat cały (oiku-
mene), za którego obywatela Grek poczyna się

teraz uważać. Zamiast troszczyć się o byt
swój, jako członka państwa, starał się on myśleć

o sobie, jako o jednostce, mającej cel życia sama

dla siebie i przez siebie.
Stąd pomimo określenia

Arystotelesa, iż człowiek

220. Epikur. Biust bronzowy.

Muz. w Neapolu.

222.

Chrysippos. Biust marmu-
rowy. Londyn.

jest „zoon politikon", cała filozofia grecka
III-go wieku poszła w kierunku wręcz prze-

ciwnym, nie w społecznym — ale w indywiduali-
stycznym. Zależnie od rozwiązania pytania,

dotyczącego jednostki, celów jej życia oraz
dróg, do tego celu wiodących, potworzyły się

teraz szkoły filozoficzne. Wszyscy filozofowie zgo-

watela wprowadził upadek polityczny? Co na pierwszy
plan występuje w nowej filozofii greckiej? Co to jest

epikureizm? Co to są cynicy? Jaki wpływ tych szkół

318

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

dnie za cel życia stawiali szczęśliwość, Ale
jedni rozumieli ją, jako użycie — w sensie szla-

chetnem (Epikur). Stąd kierunek ten zowie się

eudajmonistycz-
nym albo epikureiz-

mem. Drudzy znów
szukali szczęścia

w wyrzeczeniu się
dobrowolnem

wszystkiego, jak
cynicy, których

przedstawi c i e 1 e m
był sławny Dioge-

nes, rodem z Syno-
py, typ żebraka do-

browolnego i zara-
zem praktycznego

iilozofa — szydercy,
karcącego p r z e -

pych i zbytek. I je-
dni, i drudzy pro-

pagowali w sensie
zasady życia spokój

(ataraxia) lub bier-
ność (apathia). I je-

dnych, i drugich
ideał odpowiadał

warunkom życia
ówczesnego jedno-

stki, ale na życie
publiczne wywierał

wpływ zgubny. Epi-
kurej czycy , jak Me-

trodor, utrzymywali, że nie warto jest Hellenów

ratować, cynik zaś Krates, uczeń Diogenesa,
spytany przez Aleksandra, czy pragnąłby odbu-

dowania rodzinnych Teb, odpowiedział: „Po co,

221. Diogenes. Posąg marmurowy.

Villa Albani w Rzymie.

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM. 319

czy na to, aby je drugi Aleksander zburzył?".
Wyższy cel, poniekąd społeczny, choć także z za-

łożeń indywidualistycznych wychodzący, posta-
wili sobie stoicy, których nauczycielem był

Zenon, rodem z m, Kition na Cyprze, ale najwy-
bitniejszym mistrzem był Chrysippos, rodem Kili-

kijczyk. I oni uważali szczęśliwość i spokój oso-
bisty za główne zasady życia, narówni z epikurej-

czykami, i oni wymagali wyrzeczenia się i zwal-
czania cierpieli, jak cynicy, ale dla nich celem życia

była cnota, a za pośrednictwem powściągania swej
woli i panowania nad sobą (askezy) chcieli po-

siąść władzę panowania nad innymi. Oni to wy-
robili typ władców szlachetnych i zarazem mędr-

ców, poświęcających się dla dobra ogółu, i ich to
filozofia stała się dźwignią wielu charakterów

zwłaszcza na schyłku świata starożytnego. Szkoły
te bowiem rozkrzewiły się i przyjęły głównie

w chwili, kiedy obumarła religia starożytna.

§ 23. UPADEK RELIGII LUDOWEJ I NOWE KULTY
RELIGIJNE.

Dawna wiara w bogów rodzinnych w Gre-

ćyi już upadła. Podkopały ją z jednej strony nauki
filozofów, którzy zerwali raz na zawsze z daw-

nem politeizmem ludowym, — z drugiej strony ci
sami filozofowie, którzy mieli wyższe wierzenia

religijne, jak naprzykład Sokrates — w jedno bóstwo,
które się zwało to ^elov lub 5at{j.6vtov, nie mogli

już znaleźć posłuchu w masach. Przeciwnicy ich,
którzy walczyli za dawnych bogów, podtrzymy-

na życie publiczne? Jaki ideał obywatelslci stoików?

Gdzie i liiedy nowa filozofia się rozpowszechniła? Jaki
rozłam pod względem religijnym? Jakie pojęcie bóstwa

filozoficzne? Co powstało na miejsce rodzimy cli bóstw

320

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM,

wali W tłumach jedynie przesądy i zabobony.

Ludzie zaś wykształceni albo nie wierzyli w nic,
albo szuliali wiary u obcych ludów, zwłaszcza na

wschodzie. To też bóstwa greckie zaczęto upo-
dabniać do wschodnich i szukać w nich różnicy

tylko nazw. Tak Apołlina zrównano z małoazya-
tyckim Attysem. To upodobnienie miało na celu

również zastąpienie wielu bogów przez jedno
bóstwo uniwersalne. Takim był egipski bóg Osiri

Hapi — grecki Sarapis,

czczony także pod nazwą
Zeus Urios. Szczególnym

powodzeniem cieszyły się
też bóstwa, dające jaką^

korzyśćbezpośrednią,na-
macalną,naprzykładlecz-

niczą, jak Asklepios. Wia-
ra ta jednak w obcych

bogów albo pomiesza-
nych z greckimi nie była

powszechną ani obowią-
zującą dla każdego mia-

sta. Religia przestaje być
przeto narodową, a staje

się wiarą jednostek. Naj-
częściej łączą się one do-

browolnie w grupy lub
związki w celach kultu

pewnego bóstwa. W związkach tych biorą udział,
jako członkowie — także kobiety i niewolnicy. Są

to t. zw. kulty tajemne lub misterya. W dawnej
Grecyi miały ten charakter obchody na cześć bo-

223. Sarapis. Biust marmurowy.
Muz. Watykanu w Rzymie.

U ludu? Jakie zapożyczenia religijne u obcych? Jaką

drogą one się odbywają? Jak rozrywają nowe kulty da-
wne więzy społeczne? Co to są misterya? Kto w nich

bierze udział? Jakim potrzebom czyniły one zadość?

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

321

gini Demetry w Eleusis. Inne związki skupiały

się około kultu boga płodów Dionysosa w Attyce
(t. zw. orfików). Teraz obok dawnych misteryów,

jak eleuzyńskie, powstają nowe, jak na wyspie
Samotrace z kultem Dionysosa-dziecka. Przyłącza

się do nich cały szereg kultów wschodnich, także
połączonych z misteryami, jak egipskiej bogini

Izydy, małoazyatyckiego Attysa. Wszystkie one

224, Uroczysty obrzęd na cześ j idio ścienne z Her-

culaneum. Muz. w Neapolu.

mają na celu dać zadośćuczynienie religijnej potrze-

bie człowieka: głoszą też naukę o odkupieniu win,
budzą nadzieję lepszego życia po śmierci i t. p.

§ 24. NOWE PRĄDY W SZTUCE. WIELCY RZEŹBIARZE

I MALARZE GRECCY.

Także i sztuka grecka przechodziła te sa-
me zmiany, co i umysłow^ość współczesna. Wiel-

ka sztuka okresu P^idyasza, która pracowała dla

Tom II.

322

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

państwa (polis) i tworzyła dzieła pod natcłmieniem
religijnym i narodowym już zamilkła. Ostatni przed-

stawiciel tego kie-
runku, współczesny

Fidyaszowi P oly-
klet, rodem z Argos,

tworzy posąg Hery
ze złota i słoniowej

kości dla Heraionu
argiwijskiego, dzie-

ło,stawiane narówni

, z posągami Fidya-
szowymi Zeusa i A-

teny. Lecz przede-
wszystkiem p o z o-

stała się po nim pa-
mięć, jako po twór-

cy rzeźby atletycz-
nej. Jego posągi, jak

Amazonka zranio-
na, efeb, t. zw. Dia-

dumenes, zwłaszcza
zaś kopijnik czyli

Doryforos, są to do-
skonałe przedsta-

wienia proporcyi
kształtów ciała

ludzkiego, dla któ-
rychrzeźbaPolykle-

ta już w oczach sta-
rożytnycli ucłiodziła

za kanon. Ta wielka
sztuka religijno-

225. Amazonka zraniona. Kopia marmu- ideallstyCZnajUŻ W V

rowa rzeźby Polykletesa. Muz. Berlin. -^_ zamilkła. ToraZ

sztuka pracuje nie
dla bogów, lecz dla ludzi, dla dogodzenia ich am-

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

823

bicyi, czasem próżności. Zamiast budowli pu-
blicznych wznoszą siQ pomniki prywatne, naprzy-

226. Diadumenes Polykleta. Muz. w Atenach.

kład, na pamiątkę zwycięstw choreagicznych, jak
do dziś dnia zachowany pomnik Lysikratesa w Ate-

324

PANOWANIE GRECY! NAD ŚWIATEM.

nach, (dzieło IV-go w. przed Clir.), posągi mów-
ców, obywateli lub najliczniejsze z tych czasów

nagrobki, Z tycłi

ostatnich wieje już
smutek, wy rażaj ący

się najczęściej sce-
ną pożegnania, za-

miast dawnej po-
gody starożytnych

płaskorzeźb gro-
bowców greckich.

Nawet w ofiarach,
składanych do gro-

bów, miejsce daw-
nych posążków

czyli idolów zajęły
teraz delikatnie

rzeźbione i p o 1 i -
chromowane statu-

etki z gliny (terra-
koty),przedstawia-

jące postacie zmar-
ły eh w życiu ich

codziennym domo-
wym — zwłaszcza

kobiet i dzieci —
w nadzwyczaj

wdzięcznych p o -
zach. Słynęły z tych

wyrobów zwłaszcza
fabryki w Beocyi,

w miejscowościach
jakwThisbe,Aulis,

szczególnie zaś w
Tanagrze. Chociaż

jednak sztuka traci
teraz swe cechy

227.

Doryphoros Polykleta.
Muz. w Atenach.

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

325

uieziemskości, boskości, zato zbliża się coraz
bardziej do życia, do ludzi i pod tym względem

jest nawet do dziś dnia niedościgłą i niezrówna-
ną. Wielcy artyści rzeźbiarze IV-go wieku są

to: Skopas rodem z wyspy Paros, Ateńczyk

228 Pomnik zwycięstwa Lysikratesa. W gląbi zbocze Akropolu.

Praxiteles i Lysippos rodem z Sikyonu na Pe-

loponnezie. Ale przechowało się niewiele szcze-

Jak się odbiła zmiana prądów umysłowych i religlj-
nycłi w sztuce? Jakim celom służy nowa sztuka? Jaki

326

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

gółów biograficznych z ich życie, a jeszcze

mniej dzieł oryginalnych. Co najwyżej, posiadamy

229. Nagrobek Damasistraty. Muz. w Atenach

po nich liczne kopie z czasów późnieiszych
zwłaszcza rzymskich, albo dzieła, na nich wzoro-

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

327

wane, które uchodzą za ozdobę galeryi współ-

czesny cli europejskich. Tak słynna Wenus w mu-
zeum watykańskim ma być kopią lub adoptacyą

Wenus knidyjskiej Praxitelesa. Ale nawet na ze-
wnętrznej postaci tych bóstw odbiła się już zmiana

230. Kobieta w postawie siedzącej. 231. Eros tańczący.

Terrakota muz. Luwru. Terrakota muz. Luwru.

pojęć i zapatrywań Greków, — rażąca w porównaniu

do dawnych wyobrażeń bogów, znanych czy to
z wizerunków późniejszych, jak posąg Jowisza,

jej charakter w przeciwieństwie do dawnej? Którzy

są najwięksi raistrze rzeźby greckiej w IV wieku?

328

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

czy też Z ułamków rzeźb Parthenonu. Artyści
IV w. przestali już szukad majestatu, boskości

i powagi w postaciach bóstw, a upodobniali je
do ludzi, poszukując dla nich najdoskonalszego

wyrazu piękna. Dlatego to odsłaniali kształty

232. Afrodyta z Knidos. Muz. watykańskie w Rzymie.

zarówno bogiń, np. Afrodyty, jak i bogów — A-

pollina. Heraklesa. Pierwszy miał to uczynić
Skopas, Ale za nim poszli w ślad i inni,

jak Praxiteles, po którym pozostał się orygi-

Jakie zmiany w wyobrażeniu bogów? Jakie główne
dzieła rzeźby? Jaki rodzaj sztuki wyprzedził rozwój

PANOWANIE GRECYl NAD ŚWIATEM. 329

nalny posąg Hermesa, niedawno wykopany w 0-

limpii, w ruinach Heraionu, dzieło skończone za-
równo w wyrazie

siły, jak i rucłiu.
Jego też dziełem,

jeśli nie bezpo-

średnim, to po-
krewny in,jest po-

sąg Demetrykny-
dyjskiej. uderza-

j ą c y wyrazem
macierzyńskiej

słodyczy twarzy.
Tradycya rzeźby

atletycznej Poly-
gnota przeszła w

spadku na przed-
stawiciela tejże

szkoły pelopon-
neskiej, Lysippa,

jak o tem świad-
czy posąg jego

Agiasa Tessalij-
czyka, zwłaszcza

zaś rzeźba atlety,
oczyszczającego

z kurzu po walce
swe członki (t.zw.

Apoxyomenos).
Lysippa ulubioną

postacią był He-
rakles. Kopią je-

go dzieła, sporzą-
dzonąprzezAten- ^j, ,. muz. kapitoiińskie

czyka Glykona w ' w Rzymie.

I w. przed Chr.,

jest znany Herkules farnezyjski w muzeum w Nea-

330 .PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.fl

polu. Tej samej postaci grawirowie nadawali rysy

twarzy Aleksandra W. Jakoż Lysipp był jego

234. Hermes z Dionysosem-dzieckiem na rękach. Rzeźba orygi

^nalna Praxitelesa. Muz. w Olimpii.

rzeźbiarzem nadwornym tak samo, jak Apelles —
malarzem, a Pyrgoteles — grawirem. Ale wszy-

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

331

stkie rodzaje sztuki plastycznej daleko w tyle
za sobą pozostawiło malarstwo, o którem prze-

chowały się tylko świadectwa współczesnycłi.

^H^v^ '^^^^^1

■

K^M

;»'J^^^|

^^^^^^K-

Ł*

^ '= 1

■ ■

■

L —

235. Demeter (z Knidos). Muz. Bryt.

Niejakie wyobrażenie o niem mogą dać jedynie
współczesne malowidła na wazacłi. Zwłaszcza od-

kąd ku scłiyłkowi VI-go w. odwrócono proceder

332

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

malowania, dając wazom na tle ciemnem malowi-
dło jasne, rzemieślnicy garncarze stają się pra-

wdziwymi artys-
tami i ulegają

tchnieniu tej sa-
mej wielkiej sztu-

ki, która ożywia
wiek V w Grecyi.

Tak w postaciach
Eufroniosajestta

sama surowość,

którą znamy z
rzeźby Myrona

albo którą zauwa-
żono na malowi-

dłach Mik o na.
Ale nieco później,

bo w połowie V-go

wieku, Brygos i
nieron,malująjuż

wazy z polotem,
sławionym we

freskach P o 1 y -
gnota i właści-

wym wielkiej
sztuce ideali-

stycznej Fidyasza.
Sztuka malarska,

nie mniej staro-
żytna od rzeźby,

bo sięgaj ącaokre-

236. Atleta (Apoxysomcnos) Lysippa.

Kopia. Muz. watykańskie w Rzymie.

SU pałaców minoj-
skich (XV w.), była w Grecyi długo sztuką ma-

lowidła na murze, t. zw. al fresco. Tego rodzaju

rzeźby? Jakie główne dzieła malarskie? Jaki stosu-
nek sztuki do Aleksandra? W czem się przechowało

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM. }

333

były dzieła słynnych malarzy jońsliicli, jak Pol-

gynota i Mikona V Atenach oraz ich następców

237. Herkules z maczugą. Statuetka bronzowa. Uu/.. Luwru.

ApoUodora, Zeuxisa oraz Timanthesa z końca V w.

Dzieło tego ostatniego, ofiara Ifigenii, z końca

malarstwo greckie? Gdzie się budziło nowe życie grec-
kie? Dokąd emigrują Grecy? Kto [popiera tę emigra-

334 PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

V-go wieku jest znane z malowidła ściennego
w Pompejach. Dopiero w IV-ym st. malarze,

zamiast gliny, chwytają się pędzla, uciekając
się dó różnych sposobów technicznych, jak tem-

pery lub malowidła woskowego (inkaustyki),
i utrwalają swe obrazy na kruszcu, płótnie, zwla-

238. Achilles, zabijający Troilosa. Malowidło Euphroniosa.
Dno kubka od wnętrza.

szcza zaś na drzewie. Ten ostatni rodzaj malo-

widła dochował się do naszych czasów w portre-
tach, mumii wczesno-chrześciańskich, pochodzących

z oazy Fayum w Egipcie. Narówni ze szkolą

cyę? Gdzie się najgłówniej krze\yi kolonizacya grecka?
Jakie są zasługi na tym polu Seleucydów? Jakie nowe

J PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

335

rzeźbiarską w Sykionie słynęła i szkoła malar-

ska z przedstawicielem swoim artystą Eupom-

239. Zdobycie Troi. Malowidło Brygosa na kubku. Muz. w Luwrze.

posem. Najsławniejszym jednak mistrzem IV w.

był Apelles, Jończyk, rodem z Kolopłionu. Jego
obraz Afrodyta, wychodząca z morza, t. zw. Afro-

fr-'"-^-"-

240. Walka Ateńczyków z Amazonkami. Malowidło na dzbanka
z Kumę. Muz. w Neapolu.

dyta Anadyomene, malowana dla świątyni Apol-

lina w Kos, była tern samem w zakresie sztuki

336

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

malarskiej, czem w zakresie rzeźby była Afrody-

ta knidyjska Praxitelesa. Malował on takz^e
1 portrety Aleksandra, przedstawiające ^o alles:o-

rycznie w postaci Zeusa Olimpijskiego, ale z dzieł
jego me pozostało się ani śladu. Także i na ce-

241. Ofiara Ifigenii. Malou,.!,,. >ci,nne pompejańskie według
obrazu Iimanthesa.

ramice odbił się rozwój malarstwa współczesnego

(wazy ateńskie, t. zw. lekythy polichromowane).
Jestto też jedyny ślad oryginalny malarstwa

greckiego, jaki się do naszych czasów przechował.

stolice na wschodzie w Egipcie, w Syryi, w Mezopota-
mii^ Jaki ma zakres hellenizacya wschodu? Gdzie sią

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM. 337

§ 25. NOWA CYWILIZACYA HELLEŃSKA.

Z upadkiem politj^cznym Grecyi także i ży-

cie narodowo greckie przenosi się w inne stro-

242. Muza Polymnia. Malowidło aiitj-czne. Muz. w Kortouie.

ny — na wschód do Azyi Mniejszej, do Syryi i do

Eg-iptu. Tutaj poczynają wytwarzać się nowe
ośrodki życia cywilizowanego, — odmienne, aniżeli

za dawnego panowania perskiego, ale także ró-

Tom II. 22

338

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

żne od życia właściwej Grecyi. Grecy bowiem

pod wpływem nieszczęść i Iłlęsk we własnej
ojczyźnie poczęli masami emigrować i osiedlać

się na wscliodzie,

czemu sprzyjała
ipolitykanowych

dynastyi greclio-
macedońsliicli,

które kolonizo-
wały swe pań-

stwa, ściągając do
uowo-zakłada-

nych miast Gre-
ków. Podobnie

jak w Egipcie Ale-
ksandry a, tak

znów w Syryi po-
wstaje Antiochia,

założona przez
Seleukosa Nika-

tora na pamiątkę
bitwy pod Ipsos

i nazwana tak na
części i od imienia

jego ojca (300).
Położona nad 0-

rontem, niedale-
ko ujścia jego do

morza, stała się
ona głównym

miastem łiandlo-

243. Portret grecko-egipski

na drzewie.

Malowidło

wym Syryi tak sa-
mo, jak Aleksan-

drya — E g i p t u .
Portem dla niej była Seleucya przy ujściu

Orontu. Drugie miasto tegoż imienia Seleukos
założył był nad Tygrem, w odległości 80 hm

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM. 339

od Babilonu, w miejscu, gdzie kanał łączył go
z odległym tylko parę kilometrów Eufratem

tak, że Seleucya, miasto greckie w Mezopota-
mii, posiadało wszystkie zalety położenia da-

Avnego Babilonu. Państwo Seleucydów w^ogóle
przewodniczy na polu kolonizacyi Greków.

Królowie tej dynastyi zakładają miasta, krzewią
rolnictwo, popierają przemysł i handel. Za ich

panow^ania żywioł grecki po miastach Syryi stał
się dominującym. Ale podłoże etnograficzne tych

państw helleńskich na wschodzie było odmienne
od narzuconego im przez władców charakteru.

Była tu ludność wszystkich prawie ras i języ-
ków: hamicka, jak Egipcyanie, semicka, jak Sy-

ro-kappadocyjczycy, wreszcie nieokreślona, jak
Licyjczycy, Lidyjczycy, Karyjczycy. W zetknięciu

się z Grekami asymilacya tych ludów tylko bardzo
wolno postępowała. Tak Egipt z wyjątkiem nielicz-

nych kolonii greckich, jak Aleksandryi, Naukratis,
Ptolomais, zachował w^ czystości swój język pier-

wotny i swe zwyczaje aż do samego prawie najazdu
Arabów. Ludność semicka całej Syryi i Mezopo-

tamii utrzymuje swe narzecze i pismo — aramej-
skie, które z chwilą pojawienia się chrześciań-

stwa wykwita w formie literatury syryjskiej.
Co do Azyi Mniejszej, to hellenizm zawsze czuł

się tutaj panem li tylko w pasie nadbrzeżnym.
Środek półwyspu nigdy nie był shellenizowany —

raczej utrzymał swoją niezależność językową
i obyczajową, narówni z Armenią i północną Sy-

ryą. Panowanie Greków wszędzie opierało się li
tylko na koloniach militarnych. Niewojskowa

ludność mieści się w miastach, i ona tylko jest

utrzymuje język i zwyczaj miejscowy? Na ozem opiera
się panowanie żywiołu greckiego? Co przyjmują władcy

greccy za podstawę rządów? Jak daleko zapuściły ko-

340

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM

zorganizowana na sposób grecki. Po za mia-
stami też, jak naprzykład Antiochią, instytu-

cje greckie państwowe (polis) nigdzie się nie
przyjęły. Natomiast władcy grecko -macedońscy

oparli swe rządy na starycli i wypróbowanych
urządzeniach państwowych, jak Ptolemeusze

w Egipcie na systemie domen państwowych.
O jakiejś jednolitej przeto cywilizacyi grecko-

wschodniej, (czasem zowią ją hellenistyczną), na-

prawdę niema mowy. Istnieje tylko jedna cy-
wilizacya helleńska, która wszędzie na wscho-

dzie w parę wieków po Aleksandrze aż do sa-
mego Narodzenia Chrystusa ma przewagę. I od-

wrotnie, od początku naszej ery żywioł miejsco-
wy, czy to w Syryi, czy w Azyi Mniejszej, tak

w zakresie religii, jak i sztuki, poczyna się do-
bijać o uznanie. Stąd widzimy, iż w parę wieków

po Nar. Chr. Wschód znowuż odzyskuje przewagę
i czyni walne postępy nad hellenizmem.

§ 26. PAŃSTWA HELLEŃSKIE NA WSCHODZIE.

Dawne państwo— miasto (polis) greckie już

zbankrutowało. Nowe państwa helleńskie są to
wielkie monarchie, które zawdzięczają swe powsta-

nie nie grupom ludzi, lecz jednostkom, będącym
zarazem założycielami dynastyi. W państwach tego

rodzaju przedział między panującymi a poddanymi
jest niczem niewyrównany — żadnym poczuciem

wspólności narodowej, bądź religijnej. Jedyny
węzeł jest narzucony sztucznie przez t. zw. apo-

teozę czyli ubóstwienie panującego po śmierci.

rżenie instytucje polityczne greckie? Jaki jest stosunek
hellenizmu do cywilizacyi wschodu? Kiedy się przełamała

siła hellenizmu, i czyj wpływ na jej miejsce? Jaki cha-
rakter nowych państw? Jaka legitymacya ich władców?

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

341

Tak, zarówno Ptolomeusze, jak i Seleucydzi, uczcili

założycieli swych dynastyi przydomkiem zbawców
(Nikator). Z czasem weszło w zwyczaj ubóstwie-

nie króla i jego małżonld już za życia. Początek
dał Ptolemeusz Filadelf przez ubóstwienie swej

żony i siostry Arsinoe (wniebowziętej). Za nimi
poszli w ślad i Seleucydzi, a Antyocli II ustanowił

nawet kult swej osoby i wszędzie wyznaczył dla niego
kapłanów, (Stąd

za Antiocłia Epi-
phanesa zatarg

z Żydami, którzy
nie przyjęli kultu

tego w swej świą-
tyni). Cticąc u-

trzymać swe pa-
nowanie, królo-

wie muszą rozpo-
rządzać stałą ar-

mią, najczęściej

najemną. Armia
tai wojny prowa-

dzone wymagały
olbrzymich środ-

ków finansowych.
Zarząd też finan-

sów był pierwszą
troską panujące-

go. Dla Egiptu

podwaliny systemu finansowego położył Kle-
mens z Naukratis, gienialny finansista, wyzna-

czony do tej roli jeszcze przez Aleksandra W.
On to przeniósł system dzierżawy publicznej

243. Ptolomeusz Jl i Arsinoe. T. zw.

kamea Gonzag^i. Zbiór cesarski

w Petersburgu.

W czem szukają oparcia dla rządów? Jaki system woj-
skowy? Na czem opiera się skarbowość? Jaka podstawa

podatkowa? Jaki system ściągania podatków w Egipcie? Na

342

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

podatków przez towarzystwa prywatne, znany
i praktykowany w Grecyi, na stosunki rolnicze

w Egipcie. I tu, jak i w państwie Seleucydów,
ziemia byłe głównym przedmiotem opodatko-

wania i stanowiła własność króla, chłopi zaś
byli tylko czynszownikami. Ogromne sumy po-

chłaniało utrzymanie budowli i kanałów, od któ-
rych zależał cały rozwój rolnictwa. Zresztą

i państwa helleńskie przejęły po monarchii
wschodniej całą masę urzędników oraz dwór,

utrzymanie którego pochłaniało olbrzymie sumy.
Tym sposobem nowe państwa helleńskie są to

244. Tetradrachma Anliochosa II.

monarchie nawskroś militarne i biurokratyczne.

Siła ich skupia się około osoby panującego,
a zarząd w jego rezydencyi, czyli w stolicy, dla

Egiptu— w Aleksandryi, dla Syryi— w Antiochii.
Są to wszystko wielkie miasta, świeżo założone

i zbudowane podług całkiem nowożytnego planu.
W nich ogniskuje się cały przemysł i handel —

a obok życia ekonomicznego także i umysłowe.
Tylko to ostatnie grupuje się przeważnie koło

co Idą dochody skarbu? Jakie są dwa czynniki panowania?

Gdzie jest środowisko władzy? Jakiego znaczenia nabiera

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

343

króla i jego dworu i wychodzi najczęściej z ini-
cjatywy panującego. Z tego powodu zarówno

nauka, jak i sztuka helleńska, mają teraz cha-
rakter dworski i urzędowy. Cała przeto cywili-

zacja helleńska, dotychczas obywatelska i miej-
ska, przybiera teraz charakter monarchiczno-

stołecznj. — Głównjmi zaś ośrodkami jej są w Egip-
cie Aleksandrja, w Azji zaś Antiochia.

245. Płaskorzeźb. i ,ii^.^L,..ii^.. ,jska, przedstawiająca zajęcie rolni-
ka, (ilyptoteka w Monachium.

§ 27. NOWE CENTRA CYWILIZACYI HELLEŃSKIEJ

NA WSCHODZIE. A) ALEKSANDRYA.

Miasto Aleksandrja zostało założone przj
t. z w. kanopijskim ujściu Nilu, w pobliżu jeziora

Mareotis, na miejscu, gdzie bjła. niegdjś osada

344 PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

krajowców Rhakotis, chociaż sąsiednia wysepka
była zdawna zajmowana przez greckich piratów.

Plan miasta został nakreślony przez znakomite-

go inżyniera i budowniczego nadwornego Alek-
sandra, Deinokratesa, tego samego, który odbu-

dował świątynię Diany w Efezie, uchodzącą za
siódmy cud świata. Miasto samo miało kształt

równoległoboku z dwoma przecinającymi go pod
kątem prostym głównymi arteryami (pedion), do

których równolegle biegły ulice poboczne. Jestto

246. Plan Aleksandryi. A. Faros, C. Stadion, D. Lochias, I. Port

wojenny, K. Ujście Nilu, N. Sarapeion, Q. Domniemane miejsce

Muzeionu, Z — kanał Nilu, Z' — przewody kanałowe do miasta.

ten sam typ miasta, który później stał się wzo-

rem dla wielu powstających miast i do dziś dnia
utrzymał się przeważnie na południu. Ramię ka-

nopijskie Nilu tudzież jezioro Mareotis zaopa-

stolica w rozwoju społecznym, gospodarczym 1 umysłowym?
Gdzie są nowe ośrodki cywilizacyi? Jakie jest po}ożenie_

Aleksandryi? Kto nakreślił plan jej przy założeniu? Ja"

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

345

trywały Aleksandryę w wodę, którą doprowadzał
kanał, biegnący naokoło miasta. Już Ptolomeusz

Soter połączył wybrzeże z przeciwległą wyspą
Pharos przy pomocy tamy na kilometr długiej

(Heptastadion). Tama ta dzieliła zatokę Aleksan-
dryt na dwie części, będące zarazem wspaniałymi

portami. Wschodni był przeznaczony dla statków
wojennych, tutaj zarazem był arsenał. Zachodni

port szerszy, ale zato płytszy i mniej zabezpieczony
od wiatrów od strony morza, był przeznaczony

dla celów handlowych. U samego wejścia do
portu, na występie ska-

listym wysepki,Ptolome-
usz zbudował wieżę 135m

wysokości, która w dzień
swoim konturem białym,

w nocy zaś przy pomo-
cy ognia sztucznego da-

wała sygnały ostrzegaw-
cze dla statków. AYieża

ta, uchodząca również
za cud świata pod wzglę-

dem architektury, stała

się pra wzorem dla budo-
wli analogicznych, które

od niej zapożyczyły nawet swoją nazwę — faros
(latarnia morska). Tutaj nad morzem znajdował

się też pałac Ptolomeuszów, t. zw. Akra Lochias,
który mieścił w sobie także i inne budowle

o celach publicznych, jak świątynię, a głównie
Muzeum i Bibliotekę. W części miasta, zamiesz-

kałej przeważnie przez Egipcyan, t. zw. Rhakotis,

247. Faros. Moneta aleksan-

dryjska z II w. po Chr. Wiel-
kość podwójna.

kie główne budowie Ptolomeiisza I? Ile portów? Co to

jest faros aleksandryjski? Jaka część grecka miasta?
Jakie jej budowle? Jaki budynek religijny w części

egipskiej? Jakie stanowisko Żydów w Aleksandry! i wo-

346

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

Avznosiła się świątynia na cześć boga Sarapisa,
t. zw. Sarapeion, także z biblioteką. Obok dzielnicy

greckiej i egipskiej była także dzielnica żydowska.
Żydzi bowiem stanowili jedną z najliczniejszych

grup mieszkańców Aleksandry! narówni z Grekami

248. Latarnia morska (Faros) w Aleksandryi. Rekonstrukcya

A. i H. Thierschów.

i Egipcyanami. Sprowadzeni i osiedleni tutaj po
jednorazowym zdobyciu Jerozolimy przez Ptole-

meusza Sotera otrzymali od niego swój ustrój
autonomiczny z przełożeiistwem (sanhedrynem)

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM. 347

i własnym prawem, według litórego się rządzili.

A chociaż już wówczas rozsiani byli po mias-

tach Syryi, Fenicyi i Azyi Mniejszej, np. w Tar-
"sus — t. zw. żydowska diaspora — i wszędzie

posiadali swoje gminy i swoje oparcie, przecież
Aleksandry a była ulubionem miejscem ich poby-

tu, drugą Jerozolimą, tylko bardziej ucywili-
zowaną i bardziej zamożną. (Na 8 mil. ludności

w Egipcie za czasów rzymskich liczono milion
Żydów). Przyjęli oni wszędzie w obrębie rozpro-

szenia język i pismo Hellenów tak dalece, że
nawet biblia musiała być przetłumaczona na język

grecki dla potrzeb wiernych, t. zw. septuaginta,
ale zachowali swoją religię i swoje cechy oby-

czajowe i uiszczali podatek corocznie dla świą-
tyni jerozolimskiej, która była odtąd jedynym

ich kościołem. Zamknięci też w swej odrębności
narodowej wobec innych obywateli nie mieszali

się z nimi wcale i byli wówczas już nienawidze-
ni, a chwilami nawet prześladowani.

§ 28. B) ANTIOCHIA.

Z Aleksandryą rywalizowała na każdem

polu Antiochia — również, jak tamta w pobliżu
morza Śródziemnego i u wyjścia

dróg karawanowych na wschód
położona. Wyrosła ona z cza-

sem, za Antiocha Epiphanesa,
w połowie II st. przed Chr. do

liczby czterech miast, obwie-
dzionych jednym murem. Stąd

jej nazwa tetrapolis. Także
i tutaj był zastosowany system 249. Moneta Antiochii.

gólo na wschodzie? Jak daleko posunęła się helleniza-

cya Żydów? Na czem polegała ich autonomia? Jaki sto-

348 PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

ulic, równolegle do siebie biegnących. Główna ulica

środkowa (z zachodu na wschód) była ozdobiona
po obydwuch stronach czterema szeregami ko-

lumn na przestrzeni 36 stadyów. Iiolumny te
tworzyły portyki kryte, miejsca przechadzki dla

mieszkańców Antyochii. Pośrodku zaś droga dla
jezdnych była wyłożona granitem. Wiodła ona

przez przedmieście arystokratyczne, pełne boga-
tych willi i ogrodów, do gaju rozkosznego, leżącego

w pobliżu miasta, poświęconego bogini Dafne.
Stąd nazwa Antyochii — Epidaphnes. Tu było miej-

sce obchodów uroczystych na cześć Apollina i Dafne
(mit o Dafne, ściganej przez Apollina i zamie-

nionej w drzewo laurowe). Świątynia obydwuch
tych bóstw przetrwała do czasów chrześciaństwa.

Antiochia mimo, że położona w klimacie gorą-
cym, obfitowała w wodę i posiadała mnóstwo

gmachów kąpielowych (słynne Nymphaea). Dała

ona nawet początek nowym budowlom monumen-
talnym, bardzo rozpowszechnionym później u Rzy-

mian, t. zw. termom. Wodę z gór doprowadzano
wodociągami, zbudowanymi na sztucznych arkado-

wych podstawach, t. zw, później u Rzymian akwadu-
ktach, szczątki których zachow^ały się do dziś dnia.

W Antiochii także było bardzo wielu Żydów, którzy
posiadali swój samorząd i własne prawo podo-

bnie, jak w Aleksandryi. Pod względem bogactw
i zbytku Antiochia przewyższała nawet to ostatnie

miasto, jak wogóle na polu handlu i przemysłu Sy-
rya w czasach, zwłaszcza późniejszych cesarstwa

rzymskiego, pod wieloma względami wyprzedzała
nawet Egipt. Zato stolica państwa Lagidów zdo-

suiiek do Jerozolimy? Jakie zachowanie się ich wzglę-

dem współobywateli? Jakie miasto rywalizuje z A]e-
ksandryą? Jakie położenie Antyocłiii? Jakie budowle?

Jakim budowlom Antiochia daje początek na wschodzie?

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM. 349

była sobie w czasach helleńskich sławę na innem
polu, na którym żadne inne miasto nie mogło

jej dorównać, a to na polu nauki. Pod tym
względem nauka aleksandryjska tworzy oddziel-

ny okres w dziejach rozwoju wogóle nauk. Stąd
okres ten nosi miano aleksandrynizmu.

§ 29. ALEKSANDRYNIZM I POSTĘP WIEDZY U HEL-

LENÓW.

Nowe monarchie greckie na wschodzie opie-
rały się nie tylko na sile zewnętrznej militarnej,

ale także i głównie na przewadze kulturalnej. Na-
równi też z potęgą materyalną panujący troszczyli

się o rozwój umysłowości helleńskiej. Największe
zasługi na tem polu położył twórca dynastyi

Lagidów, Ptolomeusz Soter. On to, będąc sam
człowiekiem wysoce wykształconym i pisarzem

w dodatku, powołał na swój dwór wielu uczo-
nych Greków: filozofów, jak Hekateusza z Ab-

dery, filologów, jak Zenodotosa i innych. Lecz
ściągnąwszy ich tutaj, pragnął on im dać wa-

runki, niezbędne dla ich pracy, W tym celu na
wzór szkół greckich filozoficznych został zało-

żony specyalny instytut dla uczonych w Alek-
sandryi. Myśl powstała już w głowie pierwszego

Ptolomeusza, który powierzył jej przeprowadze-
nie filozofowi, Demetriosowi z Faleronu, ale do-

prowadzona została do skutku dopiero za jego
następcy Ptolomeusza Filadelfosa. W obrębie

pałacu królewskiego powstały dwa nowe gmachy,
przeznaczone specyalnie dla uczonych. Były to

Jakie porównanie Antyocłiii z Alel^sandryą? Na jakim
polu Aleksandrya nie ma rywali w okresie hellenizmu?

W czem oparcia szukali władcy helleńscy dla swego pa-
nowania na wschodzie? Jakie są zasługi Ptolomeuszów

350 PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM

Muzeion i Biblioteka. Pierwszy budynek, tak na-

zwany od muz, protektorek sztuk i nauk, był
miejscem zebrań uczonych aleksandryjskich,

(a więc rodzajem dzisiejszej akademii naukowej).
Głowa i przewodniczący tego muzeum był rów-

nocześnie kapłanem świątyni Sarapisa i zwierzch-
nikiem wszystkich kultów w mieście (archierus

alexandreios). Miejscem pracy zaś była Bibliote-
ka, w której Ptolemeusze zgromadzili wszystkie

najciekawsze dzieła w rękopisach — między inny-

250. Biblioteka — starożytne zwoje papyrusowe.

mi księgozbiór Arystotelesa — i do pism greckich

dołączyli także pisma żydowskie i egipskie— ogó-
łem cały zbiór doszedł z czasem do 900 tys. zwojów.

Zadaniem uczonych aleksandryjskich było głównie
katalogowanie i komentowanie tych dzieł zebra-

nych. Około też Museionu i Biblioteki zgroma-
dziła się cała wiedza ówczesna helleńska. Tutaj

pracowali uczeni matematycy, jak Eukleides z Me-
gary, który przez swe dzieło „elementy" (orot/sta)

na polu wiedzy? Co to jest Museion? W jakim celu

1 według jalfiego planu zostało założone? Co to jest

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM. 351

stał się twórcą geometryi, geografowie, jak
Eratosthenes z Cyreny (pierwsze pomiary połu-

dnika między Aleksandryą i Syryą i pierwsza
nakreślona mapa świata), medycy, jali Heropłiilos

(zbadał system nerwowy i krążenie krwi). Alek-
sandryą przedewszystkiem słynęła ze swej szko-

ły medycyny. Ale kwitła tutaj także i wiedza hu-
manistyczna — studya historyczne (krytyka źródeł

i chronologia), także filologiczne (badanie tekstów —
exegeza). Uczonemu zaś aleksandryjskiemu Ze-

nodotosowi zawdzięczamy pierwsze naukowe wy-
danie poematów Homera w takiem samem pra-

wie kształcie, w jakim je do dziś dnia posiadamy.
Na wzór Aleksandryi także i w Antiochii powstały

nowe szkoły, biblioteki, a Seleucydzi starali się

prześcignąć Ptolomeuszów w popieraniu nauki,
chociaż czasy rozkwitu nauki w Syryi przypadają

dopiero na późny okres cesarstwa rzymskiego. Lecz
i poza tymi rządowymi przybytkami kwitły studja

naukowe wszędzie przy zachęcie panujących. Wte-
dy to pisze Manetho, kapłan egipski z Sebenny-

tos, swoją historyę Egiptu (jestto właściwie lista
chronologiczna królów), czerpiąc obficie z archi-

wów świątyń. Berossos zaś, kapłan Bela, na wez-
wanie Seleucydów podejmuje się takiej samej

pracy odnośnie do przeszłości starożytnej Babi-
lonii, korzystając z zabytków pisma klinowego.

Obydwie te prace napisane są w języku greckim.
Lecz ponad te dzieła wartością i zasługą góruje

uczony przekład biblii hebrajskiej na język grec-
ki, t, zw. septuaginta, przypisywany niegdyś siedm-

Biblioteka? Jaka była organizacya tych przybytków na-

uki? Jacy są najwybitniejsi przedstawiciele nauki w o-
kresie aleksandryjskim? Jaki udział Antiochii w ruchu

naukowym? Jakie są współczesne prace nie-hellenów
w języku greckim napisane? Jaki był wpływ dworu na

rozwój poezyl? Jaki nowy rodzaj poezyi, i kto był jego

352

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

dziesięciu uczonym, tłumaczącym je na rozkaz Pto-
lomeusza Filadelfa — w rzeczywistości dzieło dłu-

goletniej pracy, przedsiębranej w interesie reli-
gijnym żydowstwa,

ukończone przed po-
łową II st.przed Chr.

§ 30, PÓŹNA SZTUKA

HELLEŃSKA I ŻYCIE

DOMOWE.

Obyczaje monar-

chii militarnej i biu-
rokratycznej naj-

mniej sprzyjały roz-
wojowi sztuki wol-

nej i niepodległej.
Stąd też dwory ale-

ksandryjski i anti-

ocheński mimo, że
gościły nieraz u sie-

bie poeto w (Euforion
na dworze A n t i o-

cliosa III; niektórzy
z t. zw. plejady sie-

dmiu poetów drama-
tycznych na dworze

aleksandryjskim),
przecież nie wydały

prawdziwie na-
tchnionej poezyi.

Wyjątek przedsta-
wiaj edynie Teokryt,

który zresztą był
rodem z Syrakuz,

a jest twórcą nowe-
go rodzaju poezyi,

251. Posąg Mausolosa. Muz. Bryt.

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

353

t. zw. idylli. Przedstawia oua życie pasterzy i pa-
sterek na tle spokojnej i łagodnej natury. Ale po-

wodzenie swoje ta poezya zawdzięczała jedynie
przeciwieństwu tematów sielskich do życia zepsute-

go i wykwintnego ówczesnych stolic. Pasterze jej
i pasterki, dzieci natury o naj wykwintniej szych

uczuciach i formach życia, są w gruncie rzeczy prze-
branymi ówczesnymi ludźmi światowymi. Zresztą

dwory, zarówno aleksandryjski, jak i antiocheński,

252. Walka Greków z Amazonkami. Fryz Mausoleum. Muz. Bryt.

nie żałowały środków na dzieła sztuki, zwłaszcza

budowle. Ptolemeusze wznosili wspaniałe świątynie,
w których dawny styl monumentalny egipski łączył

siQ z harmonią i lekkością świątyń greckich. Są to
do dziś dnia przechowane ruiny świątyń na wy-

spie File albo Sarapeionu w Memfisie. Antiochia
mniej pozostawiła śladów swojej działalności mo-

numentalnej — natomiast w późnej sztuce cesar-

praedstawicielem? Jakie są dzieła w zakresie architek-

tury w Egipcie z czasów Lagidów? Jakie znaczenie

Tom II. 23

354

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

stwa rzymskiego, jak i wczesnej chrześciaństwa,
nauka dziś skłonna jest raczej dopatrywać śla-

dów rozkwitu sztuki helleńskiej (termy, panteony,
a nawet kopuły wiszące), aniżeli oryginalnej sztu-

ki rzymskiej. Zupełni o nowy rozkwit sztuka hel-
leńska przeży-

wawAzyiMniej-
szej, na wybrze-

żach tudzież na
Avyspach sąsied-

nich, jak: Kos,
Rodos, Samotra-

ce.l tutaj opieku-
ją sienią władcy

państewek na
wpół greckich,

na wpół barba-
rzyjiskich. I tak

w Kary i już w
poprzednim, czy-

li w IV st., po-
wstał grobo-

wiec,wzniesiony
przez królowę

Artemizyę na
cześć swego

małżonka Mau-
solosa, stąd zwa-

ny mausoleum,
która to nazwa

ostała się odtąd
pospolitą dla tego typu grobowców. Zaliczał się

on pod względem architektonicznym do cudów
świata w starożytności, a przy ozdabianiu jego

253. Lew marmurowy, Z ozdób
Mausoleum. Bryt. Muz.

posiada sztuka helleńska w Syryi dla późniejszego
rozwoju sztuki rzymskiej? chrześciańskiej? Gdzie nowy

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

355

miał pracować wielki rzeźbiarz Skopas (fragmenty

z jego płaskorzeźb dziś w muzeum brytyjskim).
W Pergamie władcy Attaiidzi zbudowali nawet cały

Akropol, który miał rywalizować z Akropolem
ateńskim. Posiadamy dzisiaj świeżo wykopane

szczątki ołtarza pergameiiskiego na cześć Zeusa
i Ateny (Muzeum berlińskie). Ołtarz ten jest

ozdobiony płaskorzeźbami, przedstawiającymi wal-

254. Akropol pergameński.

kę bogów z olbrzymami, przyczem postacie tych

olbrzymów przypominają barbarzyńców, co napro-
wadza na domysł, iż artysta temat ten dostosował

do świeżycłi wspomnień zwycięstw, odniesionych
przez królów pergaraeńskich nad Gaiatami. — Naj-

bogatsza i najpotężniejsza wówczas republika
grecka na wyspie Rodos wydaje jeszcze wielką

rozkwit sztuki nad morzem Śródziemnem? Jaki jest naj-

sławniejszy grobowiec Karyi? Co to jest sztuka perga-

356

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

357

szkołę rzeźbiarską, która w całości opanowała
kształty anatomiczne budowy ciała ludzkiego

i dała postaciom swoim wyraz doskonałej prawdy.
Są to już w większości dzieła, które docliowały

się w oryginale do naszycli czasów. Na pierwszym
planie 'trzeba wymienić posąg zwycięstwa, zna-

_& & & a A Si & & dfi «L

255. Podstawa i podcienia wielkiegfO ołtarza w Pergamie. Prze-

krój schodów. Restytucya E. Pontremoli.

leziony na wyspie Samotrace, i Yenus, odkopaną
w Milo, na wysepce tegoż imienia. (Obydwa

w Luwrze). W ogólności rzeźba późna grecka
pozostaje w ścisłym pokrewieństwie z wielką

rzeźbą IV w., ale już uwidoczniają się w niej nowe

meńska? Jakie jej dzieło.^ Jaka jest pierwszorzędna
szkoła rzeźbiarska? Jakie jej najcelńiejsze dzieła docłio-

358

PANOWANIE GRECYl NAD ŚWIATEM.

momenty twórczości, jak dramaty czność (Laokoon^

Niobidzi), realizm etnograficzny (Gall umiera-
jący), rodzajowość (główki dziecięce), czasem

nawet allegoryzm (posągi miast i rzek — znany

257. Zwycięstwo z Samotraki. Muz. Luwru.

posąg Nilu). Z malarstwa ówczesnego nie pozo-

stało żadnego śladu, prócz odbicia w późniejszym
malarstwie freskowym (Timomachos) albo w mo-

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

359

zaice pompejańskiej. Tu należy obraz historyczny,
przedstawiający bitwę pod Gaugamelą. Domniema-

ną autorką tego dzieła
jest Helena, córka

malarzaTimona.Mimo
rzemieślniczego w^y-

konania tej kopii mo-
zaiko wej, wy stępuj ą w

niej w całej pełni zale-
ty oryginału— w cłiM-

rakterystyce postaci
głównych (Aleksan-

der, Daryusz),wrysun-
ku koni, jak i w ukła-

dzie figur, pozwala-
jącym nam z obrazu

odgadnąć nie tylko
treść jego główną, ale

i sam epizod bitwy
(zwrot jej na nieko-

rzyść Persów i zdecy-
dowanie się do ucie-

czki samego Daryu-
sza). Sztuka stosowa-

na stała może wyżej
jeszcze od sztuki czy-

stej, jak grawerstwo
na kruszcu (monety),

oraz na kamieniu (ka-
mee). W tym ostatnim

zakresie przewyższali
wszystkich i do dziś

dnia przewyższają
artyści-rzemieślcy

aleksandryjscy, Ale-
ksandry a też słynęła

z wyrobów swoich 258. ^f^o^j;^ miwk^n^ Maz.

360

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

kosztowności (biżuteryi), mozaiki i szkła. Z wielkimi

centrami cywilizacji owowczesnej, jak Ateny Alek-
sandrya, Antiochia, rywalizują miasta greckie nad-

259. Laukooa. Rzeźba. Uuz. watykańskie w Rzymie.

brzeźne w Azyi Mniejszej, jak Smyrna, Efez

zwłaszcza Milet. Ten ostatni, odbudowany po woj-

PANOWANIE GRECY! NAD ŚWIATEM.

361

nach perskich o parę kilometrów dalej wgłąb przy-
lądka, zaczął nowy okres swego rozwoju od cza-

sów Aleksandra W. i dzięki położeniu swemu znów
wyrósł do roli miasta handlowego i przemysłowego

260. Byk farnezyjski. Muz. w Neapolu.

O stutysięcznej ludności, którego szczątki w postaci
ratusza (buleuterion), świętego obwodu Apollona

(t. zw. Delłinion) odsłoniły nam świeże iJadania

362

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

ekspedycji niemieckiej. Lecz żadne poszukiwa-
nia ostatnicli czasów nie wydały tak obiitego

plonudo dziejów

cYAYiJizacyi hel-
leńskiej, jak od-

kopanie z gru-
zów Priene, sta-

nowiącej rodzaj
Pompej ów grec-

ki cli.Priene było
to niewielkie

miasteczko, po-
łożone na wzgó-

rzu, niedaleko
ujścia Meandru,

nawprost Mile-
tu, z przeciwle-

głej strony zato-

ki. Przy zajęciu
roliiiczemmiesz-

kaiiców,przy ca-
1 ej skromności

icliżycia,proste-
go i cichego, wy-

kopaliska na ka-
żdym kroku

wskazują nam
wysoką miarę

potrzeb kultu-
ralnych i artys-

tyczny eh ówcze-
snej ludności.

Miała ona nawet
swój teatr, i to

jeden z najcie-
kawszych pod

względem ar-

261. Medea. Malowidło ścienne według

Tiraomachosa z Herculaneum.

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

363

cłieologicznym. Oprócz budowli publicznych prze-
chował się tu najlepiej typ domostwa prywatne-

262. Aleksander W. według mozaiki, przedstawiającej bitwę pod
Gaugamelą. Muz. w Neapolu.

263. Kamea, przedstawiająca 264. Pelops, pojący swe konie w cy-

walkę Zeusa z Gigantami. sternic. W gtębi slup hermesowy.

Praca Atheniona. Gemma. Gabinet medali. Biblioteka

Narodowa w Paryżu.

go greckiego. Dom grecki był cały nazewnątrz
otoczony murem i komunikował się tylko jedną

364 PANOWANIE GRECY! NAD ŚWIATEM.

bramą z ulicą. Środek jego zajmował dzie-
dziniec, do którego zwrócone były wszystkie

obejścia. Nawprost bramy była wielka sala
(oecus) z przedsionkiem (prostas) — rodzaj pod-

cienia, stanowiącego najcłiarakterystyczniejszą
część domu prieńskiego (stąd otrzymały one na-

zwę domów przedsionkowych). Na w. Delos, gdzie
ekspedycya naukowa francuska poczyniła ważne

odkrycia archeologiczne, mamy typ domów, w któ-

265. Ifigenia rozgrzesza Orestesa. Gemma. Florencya.

rych miejsce przedsionka zajmuje kolumnada (peri-

styl) naokoło dziedzińca. Są to domy bogaczy,
w których ściany są ozdobione malowidłami,

a dziedziniec i pokoje wyłożone mozaiką różno-
barwną. Podobne domy w sto lat później spoty-

kamy i u Rzymian, których życie prywatne, znane
nam z wykopalisk pompejaóskich, wzorowało się

wane? Jakie są cechy późnej sztuki greckiej plastycz-

nej? Jaki stopień rozwoju malarstwa? Jakie znaczenie
sztuki stosowanej? Jaki był typ miasta handlowego hel-

leńskiego? Jakie było życie mało-miejskie? Jaki był typ

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

365

na życiu późnego okresu hellenizmu. Narówni
z życiem domowym także i obyczaje greckie

stawały się coraz to wybredniej-
sze, zbytek i przepych domowy

w sprzętach, naczyniach kuchen-
nych i stołowych (ulubiony kru-

szec — spiż) coraz to bardziej wy-
szukany. W ubiorze dawnym mo-

da wyprowadziła liczne zmiany
zwłaszcza co do materyałów, jak

bawełnę i jedwab ze wschodu.
Ubiór obojga płci i wszystkich

stanów u Greków był chiton (ro-
dzaj koszuli, zszytej z jednego bo-

ku .i zapinanej sprzączką na ra-

mieniu); dla uboższych była to
jedyna odzież. Bogatsi kładli na

wierzch rodzaj draperyi niezszy-
wanej (palli um), w którą mogli

się swobodnie zawijać. Kobiety
nosiły zasłonę (peplos), rodzaj

tkaniny lnianej, spadającej od ra-
mion do samej ziemi. Była ona

spięta sprzączką u góry na jednym
ramieniu i ściągnięta pasem pod ^^^ „ , . .

1 • /Tir 11. • „4. 265. Przekupień.

pachami; (Moda ta znana jest Terrakou z Azyi

i dzisiaj pod nazwą mody pierw-
szego cesarstwa).

Mniejszej.

§ 30. INDYE I HANDEL GRECKI ZE WSCHODEM.

Rozłam między krajami zachodu a Indyami
nigdy nie był zupełny. Ale stosunki między ni-

domów? Co to są domy przedsionkowe greckie?perystylowe?

Jakie było życie domowe? sprzęty? ubiór? Jak daleko
na wschód sięgał wpływ grecki od czasów Aleksandra?

Jakie są osady greckie w Indyach? Jakie stosunki han-

366

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEJl.

mi były zazwyczaj pośrednie. Dopiero wyprawy
Aleksandra sprowadziły bezpośrednią znajomość

267. Buleuterion w Mik

268. Buleuterion Miletu. Rekonstrukcya H. Kn

ackfussa.

dSi\if' p'^?'^' z Indyami. Odtąd nazwa liin-
duska dla Greków, Yayana i Yona, zapożyczona

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

367

z perskiego Yamias za pośrednictwem prawdo-

podobnie tłumaczy perskich w armii Aleksandra,

2b9. Lieininwu, ^\^ięty obwód Apollina w Milecie. Rekonstrukcya

Kawerausa. Rysunek E. Wolfsfelda.

270. Ruiny teatru w Priene.

368

PANOWANIE GRSCYI NAD ŚWIATEM.

stała się nazwą pospolitą dla Europejczyków

w Indyacłi. Wyprawy te nie tylko otwarły Gre-
kom dostęp do

Indyi, ale i usa-
dowiły tam mnó-

stwo Greków na
stałe. Spotykamy

ich później osia-
dłych nad zatoką

bengalską, w 0-

rissie, a nawet na
pograniczu Bur-

my i Tybetu. Pa-
nowanie mace-

271. Dom przedsionkowy w Priene. d O n S k 1 6 W lU-

Rekonstrukcya. dyach wprawdzle

272. Dom grecki. Wykopalisko na wyspie Delos.

wkrótce upadło wobec nagłego wzrostu dynastyi

rodzimej Maurya, na rzecz której już Seleukos usta-

PANOWANIE GRECYl NAD ŚWIATEM. 369

pił zachodnich Indyi (prw. str. 308), ale królowie tej
dynasty] utrzymują żywe stosunki z państwami hel-

leńskimi. Założone przez Diodotosa królestwo grec-
ko-baktryjskie, opierając się na koloniach woj-

skowych macedońskich, staje się na wschodzie
rozsadnikiera kultury helleńskiej. W następnym

stuleciu z upadkiem dynastyi Maurya (180) się-
ga ono aż po rz. Ganges. Królowie greccy pano-

wali w Pataliputrze (Palibotra, Patna) i w Ude.
Te dynastye greckie strzegą dróg karawanowych

'jp*'*^^

273. Znakomita dama. Głowa now.j-ddrobiuua. Alu/uum Torlonia

w Rzymie.

na wschód poprzez wyżynę Turkiestanu, jak i na
zachód dróg morskich do Indyi. Handlowi też

ze wschodem głównie zaAvdzięczały swój rozkwit
miasta, jak Antiochia, Aleksandrya, tylko gdy

z pierwszej szedł handel karawanowy na Petrę
poprzez pustynię Arabii wprost do zatoki perskiej,

dlowe? Jakie główne drogi — lądowe i morskie? W czem

się odbił wpływ grecki w Indyach? Jakie są przejawy
oryentalizacyi władców greckicli? Jaką rolę odegrał

huddyzm w rozszerzeniu się sztuki greckiej na wscho-

Tomll 24

370

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

albo na Apameę i w dół Eufratu do Seleukii i Babi-

Jonu, ta druga była środowiskiem handlu morskie-
go między wschodem a zachodem dzięki kanałowi

od Aleksandr yi do m. Czerwonego. Tutaj, na wy-
brzeżu morskim powstał cały szereg faktoryi haii-

274. Król indo-scytyjski. Posąg współczesny.

dlowych i stacyi dla okrętów, spieszących bez-
pośrednio do Indyi, a może dalej jeszcze aż do

Chin (znany z czasów rzymskich periplus Ery-
thraeus — instrukcya dla kupców i żeglarzy, udają-

dzie? Jak daleko miała sięgać propaganda buddyzmu na

zachód? Jakie są ślady sztuki helleńskiej w Indyach?

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM. 371

cych się na m. Arabskie). Razem z wymianą
handlową przenikał także i wpływ lielleński dale-

ko do Indyi; odbił się on zarówno w nauce (astro-
nomii), literaturze (teatr), jak i w sztuce. Lecz

obok hellenizacyi dostrzegamy także i oryentali-
zacyę Greków w Indyach, zwłaszcza u panujących.

Tak w państwie grecko-baktryjskim od chwili, gdy
punkt ciężkości jego przenosi się do Indyi, napisy

indyjskie zastępują na monetach napisy greckie:
zamiast greckiego tytułu basileus spotykamy in-

dyjskie raja albo maharaja, później zaś emblema-
ty indyjskie, jak słoń, lew, przychodzą na miejsce

wozu Heliosa lub koni Posejdona. Panowanie
greckie w Baktryi skończyło się w połowie II w.

przed Chr.; w Indyach o cały wiek później, ale
napisy greckie spotykają się na monetach je-

szcze za panowania królów indo-scytyjskich (prw.
t. I s. 393). Lecz najbardziej po całym świecie

wschodnim rozniósł się i rozszerzył wpływ sztuki
helleńskiej. Dzieje się to za sprawą nowej religii,

której kolebką są Indye, a która dotarła w ty cli
czasach do najdalszych krańców wschodu — mia-

nowicie buddyzmu. I nawzajem propaganda bud-
dyzmu szerzyła się także na zachodzie. Wpraw-

dzie kroniki religijne buddyjskie wspominają

o setkach tysięcy nawróconych i dziesiątkach
tysięcy zakonników, a nawet mówią o delegacyi

z Alassandy (Aleksandryi), która przybyć miała
w połowie II w. na uroczystości religijne na

Cejlonie, ale źródła zachodnie, głównie greckie,
milczą o tem całkowicie.

Jaka nazwa dla całego okresu sztuki? Co jest przedmio-

tem jej? Dokąd sięgnął wpływ rzeźby greckiej? W czem
się odbija styl rzeźby greckiej w Chinach i w Japonii?

Jaka jest sfera wpływu arcłiitektury greckiej w Indyach
i jakie style? Gdzie są źródła sztuki greckiej na wscho-

372 panowanip: grecyi nad światem.

§ 32. SZTUKA GRECKO-BUDDYJSKA.

Tak nazywa się okres w dziejach sztuki

indyjskiej, który sięga do końca prawie VI w. po
Chr. (prw. t. I s. 375). Oznacza on zastosowanie

techniki greckiej do tematów indyjskich zarówno
w architekturze, jak i w rzeźbie (głównie płasko-

rzeźbie). Architektura grecka odbija się w archi-
tekturze Indyi: — styl joński odnajdujemy w pro-

wincyi Taxili, koryncki — w Gandharze, a doryc-
ki — w Kaszmirze. Dzieła sztuki rzeźbiarskiej

spotykamy najliczniej w prowincyi Gandharze
(wyobrażenia i sceny z życia Buddhy), ale ślady

jej widoczne są na całej przestrzeni od rz. Dżi-
lam (st. Yitasztu), dokąd sięgnęły wyprawy Alek-

sandra W., aż po góry Hindukuh i od Baktryi
poprzez Turkiestan AYschodni aż do Chin, a na-

wet Japonii, dokąd ją zanieśli misyonarze bud-
dyjscy (zwłaszcza w posągach drewnianych Bud-

dhy i jego przeobrażeń Bodhisattwy). Początków
tej sztuki należy szukać zapewne w Baktryi za

rządów dynastyi greckich. Na wschód bowiem prze-
nikała nie bezpośrednio wielka sztuka helleńska,

lecz sztuka ze szkół lokalnych syryjskich. Handel
grecki ze wschodem zanosił tutaj wyroby arty-

styczne fabryk syryjskich, pod wpływem których
urabiały się gusta miejscowej ludności, jak lekkie

terrakoty, medale, gemmy, monety i t. p. Gdy
na miejsce greckich dynastyi przyszło panowanie

indo - scytyjskie, pierwiastki tej sztuki greckiej
przenikły i do Mongołów. Czterechsetletnie pano-

wanie Scytów, ośrodkiem którego była Gandharra,

dzie? Jaki element obcy w tej sztuce? Kto byli artyści
grecko-bnddyjscy? -Jak długi był rozkwit tej sztuki

w Indyach? Jaki jej ogólny charakter? Gdzie był centr
sztuki grecko - buddyjskiej po upadku jej w Indyach?

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

373

jest okresem najświetniejszego rozwoju sztuki
grecko-buddyjskiej w Indy ach. W przeciwień-

stwie do metafizycznego charakteru Indyi po-
łudniowych sztuka zarówno, jak i religia, w In-

dyach północnych pod wpływem Indo - scytów
przybrały charakter trzeźwy realistyczny. Odbija

się to najlepiej na posągach władców indo-scy-

215. Szczątki rzeźby z Chotanii.

lyjskich, traktowanych z nadzwyczajnym realiz-

mem (np. długie obwisłe wąsy). Takie same są
i posągi Buddhy czy to w charakterze ksiącia

Sakya-Muni przed nawróceniem, czyto jako świę-
tego, w hieratycznej postawie siedzącego na tronie

Jakie było państwo buddyjskie w Środkowej Azyi? Ja-

kie ruiny pozostały po nim? Jaiiie dzieła sztuki? ręko-

374

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

Jotosowym ze skrzyżowanymi i podgiętymi pod
siebie nogami, podczas gdy liczne płaskorzeźby na

sposób grecki przedstawiają różne sceny z życia

tegoż Buddhy.
Ale cała ta sztuka,

clioć grecka z po-
chodzenia, miała

jednak za twór-
c ó w Mongołów.

WIYw.uIegłaona
zniszczeniu przez

fanatycznycłi
ikonoklastów.

Wraz z buddyz-

m e m natomiast
rozlała się szero-

ko (między III a
IV w.) po całej

Azyi: z doliny In-
du dotarła po

BalkliiSwat,apo-
przez „dacłi świa-

ta" czyli Pamir
wdarła się na wy-

żynę Turkiesta-
nu. W VII w.

wkracza do Chin
, . i do Japonii, gdzie

swieci swój Jiajwiększy tryumf. Właściwie zet-

knięcie się Chin z Baktryą sięga już II w. przed
Cłir., czasów dynastyi Han (I, str. 366), ale czv

wówczas już sztuka grecka wpływa na sztukę Da-
lekiego Wschodu (zwierciadełka chińskie okrągło

bronzowe), jestto kwestya sporna. Raczej wpływ

276. Bodhisattwa. Rzeźba

pisy? Odkąd datuje się oddziaływanie sztuki grecko-

buddyjskiej na Indye? Jaki był ośrodek tego oddziały-

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM. 375

grecki przenikał do Chin zwolna i stopniowo
w ciągu paru stuleci za pośrednictwem kupców

i pośredników (Fenellosa). W pierwszych wie-
kach naszej ery ośrodkiem sztuki grecko-bud-

dyjskiej w Azyi Środkowej był Turkiestan Wscho-
dni, oraz kraje przyległe na wschód i zachód.

tn. Głowa chłopca, odkopana w Chotanie. Zo zbiorów dr. Aiir<?-
lego Steina.

Tu było potężne państwo scytyjskie, centrum

którego był Chotan, miasto kwitnące w III stu-
leciu. Lecz także cały szereg innych miast bo-

gatych, dziś zasypanych piaskiem pustyni, rozta-
czał się w kotlinie Tarymu naokoło Chotanu,

zwłaszcza na północny wschód od niego, jak

376

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

Takla-Makan w pobliżu rz. Keriya-Daryi, odko-

pane przez Sveii-Heddina (1896), jak Yotkan, sta-
rożytna stolica Chotanu, odkopana przez dr. Au-

relego Steina, jak Lu-lan lub Szan-szan, zniszczo-
ne huraganem ku końcowi III-go st., w samym

278. Statuetka bronzowa. Świątynia w Iloriudżi.

sercu pustyni Lop (odkryte przez Sven-Heddina
w r. 1901), inne między Turfanem i Lukczun,

zasypane piaskiem (jak miasto Kara-Choja, znale-
zione w r. 1904). Tu znajdowano ruiny klaszto-

rów buddyjskich, datujących swe założenie od
początku naszej ery, jak w zagłębiu Lukczun

PANOWANIE GRECYl NAD ŚWIATEM. 377

(Klements r. 1898) albo groty świętych, jak słyn-

na grota „tysiąca Buddh" (na południowy wschód
od Thung-Wan), odkryta przez Steina (w podró

źy 1906 — 1908). Co pozwoliło odtworzyć prze
szłość tego kraju, będącego w początkach naszej

ery ośrodkiem buddyzmu, to liczne rękopisy, do-
skonale zachowane w piasku pustyni, a pisane na

papierze bądź po chińsku, bądź pismem starożytnym
hinduskim (brahmi) i pismem, używanym w Gand-

harze, a wywodzącym się z aramajskiego (t. zw.
charaszti) na tabliczkach drewnianych także

na białej skórze. Ale nadewszystko wyłoniły
się z piasków pustyni środkowo - azyatyckiej

bogate dzieła sztuki: pięknie rzeźbione głowy
z terrakoty, rzeźby figuralne na płaskorzeźbach

ołtarzy, nawet malowidła na skórze — rodzaj
miniatur — przypominające wykonaniem dzi-

siejsze miniatury perskie, za to w stylu i ry-
sunku greckie. Z Turkiestanu sztuka ta prze-

nikła do Chin w VI w. za panowania dynastyi
Tang W pobliżu Singanfu, dzisiejszej zachodniej

stolicy Chin, na miejscu, gdzie wały znaczą da-
wną rezydencyę tej dynastyi, odkopano zaro-

słe trawą wielkie posągi marmurowe Buddhy
w stylu greckim. Gdy ta dynastya potężna za

pośrednictwem Korei zetknęła się z Japonią, ta
ostatnia wraz z religią przyjęła także i sztukę

buddyjską. Działo się to, kiedy Japonia po raz
pierwszy rozwinęła się do rozmiarów wielkiego

cesarstwa ze stolicą w Nara za rządów cesarza

wania? Jakie są wykopaliska w Chinach? Odkąd począ-

tek tej sztuki w Japonii? Co to jest okres Nara w dzie-
jach sztuki japońskiej? Kto był protektorem tej sztuki

w Japonii? Jaki cliarakter rzeźby japońskiej? Jakie są
najznakomitsze malowidła (freski)? Jaki zakres świata

objęła sztuka helleńska?

378 PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM.

Szomu (724-748 r.). Stąd też pierwszy wielki
okres sztuk, japońskiej zowie siQ okresem Tara

279. Szczegół z fresków w Horiudii.

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM. 37^

albo Szomu. Była to sztuka oryentaliia, ale
co do pochodzenia swego nawskroś klasyczna,

helleńska (Fenellosa). Cesarz Szomu był wiel-
kim protektorem buddyzmu. Kazał on odle-

wać kolosalne posągi Buddhy z bronzu, nie-
które z nich nawet wielkości 18 stóp, które do

dziś dnia stoją w świątyniach naokoło Nary,
jak w Horiudżi, Sangotsudo, Akiszino i Kofutu-

dżi. Ściany świątyni w Horiudżi do dziś dnia
zdobią freski, które dostały się do sztuki japońskiej

za pośrednictwem artystów mongolskich z Cho-
tanu, a które przecież są pokrewne malowidłom

pompejauskim i mają wspólne z niemi pochodzenie
greckie. Ostatnim dziełem przed śmiercią cesarza

Szomu był zapis na rzecz Buddhy wszystkich
skarbów, jakie zgromadził w swych pałacach

przez cały ciąg swego panowania. Z nich utwo-
rzył się jedyny w swoim rodzaju, bo nietknięty

przez tysiąc lat zbiór (t. zw. Szosoin), w któ-
rym sztuka helleńska sąsiaduje ze sztuką środ-

kowo-azyatycką i sztuką Pacyfiku. Tak więc sztu-
ka heleńska, dotarłszy do oceanu Spokojnego,

ekrążyła całą półkulę i dla tego stoi ona u ko-
lebki zarówno sztuki zachodnio-europejskiej, jak

i największej sztuki wschodu, którą jest nieza-
przeczenie dzisiejsza sztuka japońska.

BIBLIOGRAFIA.

J. G. Droysen: Geschichie Alexanders des Gros
sen. 1837.

— Geschichte des Hellenismus. 1877.

J. B e 1 o c h: GriecJiische Geschichie. T. II. his auj

Aristoteles und die Eroherung Asiens. 1897. T. III. die
griechische Weltherrschaft. 1904.

R. P o łi 1 m a n n: Grundriss der griechischen Ge-

schichte nebst Quellenkimde (Iwan Muller Handbuch. T. III
4 oddział) 1896.

A. H o I m: Griechische Geschichte. T. IV. Die grie

chisch-makedomsche Zeit. 1894.

B. N i e s e: Geschichte der griechischen und rdm\
schen Staaten seit der Schlacht hei Cheronea (do r. 12t

przed Chr.). 3. t. 1893—1903 (Perthes. Handbucher der
alten Geschichte).

Th. M o m m s e n: Romische Geschichte. T. V. Die

Provinzen von Caesar bis Diocletian. V wyd. 1904.

Th. N 6 1 d e k e: Aufsatze zur pers? schen Geschichte
1887.

J u d e i c h: Kleinasiałische Studien. Untersuchun-

gen zur griechischen Geschichte des. 4 Jahrhunderts v.
Chr. 1892.

J. Strzygowski: Kleinasien, ein Neuland der

Kunstgeschichte. 1903.

J. K a e r s t: Geschichte des hellenistischen Zeitalters
2 i. 1901—1909.

Pr. Susemihl: Geschichte der griechischen Lite-

ratur in der Alexandrinerzeit. 1891.

U. V. Wilłamowitz-Moelendorff. Die
griechische Literatur und Sprache (Hinneberg. Die Kultur

der Gegenwart). 1912.

A. Bouche-Leclercą: Histoire des Lagides,
4 t. 1903—1907.

J. P. Mahaffy: A history of Egypi under the

Ptolemaic dynasty. (A history of Egypt. T. IV). 1898.

M. Collignon: Histoire de la sculpture grecąue.^ 1897

A. P o u c h e r: Les bas-reliefs greco-buddhiques de
Oandhara, 1905.

PANOWANIE GRECYI NAD ŚWIATEM. 381

S. L e V i: La Grece et VInde d'apres les documentu
indiens. (Revue des etudes grecąues. T. IV, 1891).

E. F. P e n e 11 o s a: Epochs of chinese and japanese

art. An oiitline history of east asiatic desing. T. I. 1912.

Deecke-Holm-Soltau: Die Kułłurgeschichłe
des Altertums.

Baumgarte n-P o 1 a n d-W a g n e r: Die hełleni-

stisch-rómische Kultur. 1913.

E. M e y e r: Alexander der Grosse und ahsolute Mo-
narchie oraz Die wirtschaftliche Entwickelung des Alter-

tums (Kleine Schriften 1910).

A. Szelągowski: Wielkie drogi a cywilizacya.
(Wschód i Zachód). 1912.

St. Pawlicki: Ristorya filozofii greckiej.

Demostenes: Filipiki. Przekład I g n. N a g u-

rzewskiego. T. I. 17.4.

— Mowy. Przekł. A. O s k a r d a. T. I. 18(\9.

— Moioy przeciw Filipowi (I, II, III). Wyd. klasyków
greckich i rzymskich w polskim przekładzie. T. I. 1888.

— Mowa -przeciw Arysłokratesowi. Przekł. M. K u-

sionowicza. 1893.

Aischines — Demostenes: Mowa o wieńcu
czyli przeciw Ktesyfontoun, tł. L. Małecki. 1888.

— Mowa o przeniewiersticie poselskim. Przekład te-

goż. 1890.

SPIS RZECZY:

Sir.

GRECYA ARCHAICZNA:
§ 1. Początek dziejów Zacho-

du 1

§ 2. Grecya i półwysep bał-

■

kański 1

§ 3. Uktadpionowy ipoziomy

Grecyi 3

§ 4. Grecya wyspiarska i ma-

ło-azyatycka 6

§ 5. Klimat i przyroda ... 8
§ 6. Grecy i ich pochodzenie 14

§ 7. Język grecki oraz po-
dział Greków na plemio-

na n

§ 8. Podania o wojnie trojań-
skiej 19

§ 9. Wykopaliska greckie . 22

§ 10. Okres mikeński w dzie-
jach Grecyi 34

§ 11. Wykopaliska na wyspie

Krecie i cywilizacya e-

gejska 49

§ 12. Religia egejska .... 56
§ 13, Pismo kreteńskie ... 60

§ 14. Obszar cywilizacyi egej-
skiej i związek jej z cy-

wilizacya Zachodu . . 64
§ 15. Zakres świata greckiego

w okresie homeryckim. 70

Bibliografia 72

GRECYA BOHATERSKA:

§ 1. Okres Grecyi bohaterski 74
§ 2. Religia grecka .... 75

§ 3. Pierwotny ustrój spo-
łeczny i polityczny , . 84

§ 4. Sparta i początek Lace-

demończyków .... 86
§ 5. Wyspa Kreta i jej lud-

ność 88

§ 6. Ustrój Sparty i Likurg. 90
§ 7. Początek Attyki. ... 93

§ 8. Prawo u Greków (the-

mis) 99

§ 9. Zamach Kilona i prawa

Drakona 100

§ 10. Podział ludności Attyki
według zajęć i przeobra-

żenie społeczeństwa . . 101

i^ II. Reforma Solona. . . . 106

Słr.

§ 12. Znaczenie reform Solo-
na i ich zachwianie . . 107

§ 14. Rządy Pejzystratydów . 108

§ 15. Reformy Klejstenesa. . 113

§ 16. Układ państw w Grecyi

i ich wzajemny stosunek 115

§ 17. Grecya azyatycka czyli

Jonia 116

§ 18, Żegluga morska i kolo-

nizacya grecka. A) Ko-
lonie jońskie 118

§ 19. B)Kolonizacyadoryjska.

Włochy Południowe czy-
li Wielka Grecya . . .121

§ 20. Przemysł i handel grec-

ki. Korynt 122

§ 21. Początek morskiej i han-
dlowej potęgi Aten . . 124

§ 22. Ceramika grecka ... 126

§ 23. Wspólność Greków ję-

zykowa 133

§ 24. Wspólność Greków re-
ligijna 135

§ 25. Amfiktionie i związki re-

ligijne 138

§ 26. Wyrocznia Apollinaizna-
czenie igrzysk religij-

nych 140

Bibliografia 146

GRECYA WOLNA. (Od wo-
jen perskich do okresu

macedońskiego):
§ 1. Hellenowie i barbarzyńcyl48

§ 2. Miasta jońskie pod rzą-
dem Persów 148

§ 3. Powstanie jońskie . . 150
§ 4. Wojsko greckie i perskie 152

§ 5. Pierwsza wyprawa na

GrecyęMardoniusza(492) 154
§ 6. Druga wyprawa Datisa

i Artaphrenesa (490) . . 155

§ 7. Bitwa pod Maratonem.

Miltyades 155

§ 8. Aristydes i Temistokles 157
§ 9. Wyprawa perska pod

wodzą Kserksesa (480) . 159

§ 10. Bitwa pod Salaminą (480),
pod Platajami (479) i ko-

niec najazdu Persów . 161

SPIS RZECZY.

383

S 11.
§ 12.

§ 13.

§ 1-t.

<? 15.

§ 16.

§ n.

S 18.

19.
20

24.

25.
26.

§ 27

-28

§ 31.

§ 32.
S 33

§34

§ 35

§ 36

§37

§ 38

§ 39

§ -40.

§ 41.
§ 42.

Str.

Herodot i jego dzieło . 165
Wyzwolenie miast per-

skich i koniec hegemonii
Sparty na morzu . . . 165

Pierwszy związek mor-
ski podprzewodnictwem

Aten 167

Ry walizacya Aten i Spar-

ty ... " 167

Kimon 170

Arche ateńska . . . .171
Stadya rozwoju miasta

Aten. A) Stare miasto . 172

B) Rozwój nowożytny
Aten 175

C) Akropol 176

Rozkwit demokracyi w A-

tenach 178

Ephialtes i reforma areo-

pagu 179

Urząd stratega .... 181

Związek argi wij s ki i wal-
ka Aten z Eginą ... 183

Niebezpieczeństwo per-

skie i powrót Kimona . 184
Ateny za Peryklesa . . 185

Ustrój demokratyczny

Aten 188

Klasy społeczne w Ate-
nach 189

Życie umysłowe w Ate-

nach. Poezya dramatycz-
na 151

Rozwój artystyczny Aten.

Początek sztuki greckiej 155
Architektura grecka.

Style: joński, dorycki

i koryncki 199

Budowle i rzeźby Olim-
pii. Sztuka przejściowa

w Grecyi 209

Budowle na Akropolu . 214

Rzeźby Kidyasza i dal-
sze prace na Akropolu. 218

Teatr grecki 225

Grecya na Zachodzie . 234

Udział Aten w życiu Gre-
cyi na Zachodzie . . . 235

Powody wojny pelopon-

neskiej 236

Perykles wobec wojny
peloponneskiej .... 239

Charakter wojny w pierw-
szym jej okresie dzie-

sięcioletnim 240

Pokój Nikiasza i jego na-
stępstwa 243

Upadek rządu w .stenach 244

Sokrates ... .245

Str.

§ 43. Alkibiades i wyprawa na

Sycylię 247

§ 44. Klęska na Sycylii. Alki-

biades w obozie Spartan 248

§ 45. Lysandros i koniec woj-
ny peloponneskiej. . . 250

§ 45. Zwycięstwo Sparty i rzą-

dy oligarchiczne w Gre-
cyi 252

§ 46. Tyrania 30 w Atenach

i powrót demokracyi . 252

§ 47. Upadek hegemonii Spar-

ty. Pokój Antalkidasa 386 253

§ 48. Odnowienie związku
morskiego (377). Tymo-

teusz 255

§ 49. Nowa demokracya ateń-
ska ; 256

§ 50. Filozofiaoświecenia. Pla-

ton 257

§ 51. Thukydides . . . . . 257

§ 52. Zmiana sztuki wojowania.
Wojsko zacif^żne i wy-

prawa 13-tysięczna. Kse-
nofont 260

§ 53. Nowa taktyka wojenna.

Epamejnondas .... 261

§ 54. Walki na Sycylii. Timo-

leon 264

Bibliografia 266

PANOWANIE GRECYI NAD

ŚWIATEM:

§ 1. Ludy starożytne na pół-
wyspie Bałkańskim . . 269

§ 2. Macedonia — kraj i lud-

ność 270

§ 3. Ustrój społeczny i poli-
tyczny Macedończyków.

Monarchia macedońska . 271

§ 4. Walki w Tessalii i mło-
dość Filipa II .... 273

§ 5. Reformy wojskowe Fili-
pa i pierwsze podboje

jego na półwyspie Bał-
kańskim 274

§ 6. Polityka Filipa II wzglę-

dem Grecyi. Druga woj-
na święta 275

§ 7. Wojna olintyjska i De-

mostenes 277

§ 8. Filippiki Demostenesa

i bitwa pod Chajroneją
(338) 280

§ 9. Kongres koryncki i rola

Filipa w Grecyi. . . . 282

§ 10. Przygotowania do wy-

prawy perskiej. Śmierć
Filipa 2a«

384

SVIS RZECZY.

Sir.

§ 11. Aleksander macedoński —

spadkobierca Filipa . . 284

§ 12. Siła i słabość Persyi . 288

§ 13. Bitwa nad Granikiem i

podbój wybrzeża . . . 289

§ 14. Wyprawa mało azyatyc-

ka i bitwa pod Issos. . 291

§ 15. Podboje w Syryi i w E-

gipcie. Założenie Alek-
sandryi 293

§ 16. Podbój Wschodu . . .294

§ n. MonarchiaAleksandra w.

i spadek polityczny jego

następców 300

§ 18. Rozkład monarchii Alek-
sandra i panowanie dia-

dochów 304

§ 19. KulturagreckanaschyłkuJlO

§ 20. Filozofia greckaposokra-

tesowa 311

§ 21. Ateny — ognisko cywiliza-

cyi greckiej w lYstuleciu 314

§ 22. Przełom umysłowy. No-

Slr.
we szkoły. Filozofia in-

dywidualistyczna . . . 316

§ 23. Upadek religii ludowej

i nowe kulty religijne . 319

§ 24. Nowe prądy w sztuce.
Wielcy rzeźbiarze i ma-

larze greccy 321

§ 25. Nowa cywilizacya hel-
leńska 337

§ 26. Państwa helleńskie n a

Wschodzie 340

§ 27. Nowe centra cywilizacyi

helleńskiej na Wschodzie.
A) Aleksandrya. . . .343

§ 28. B) Antiochia 347

§ 29. Aleksandrynizmi postęp

wiedzy u Hellenów . . 349

§ 30. Późna sztuka helleńska

i życie dom we. . . . 352

§ 31. Indye i handel grecki ze

Wschodem 365

§ 32. Sztuka grecko-buddyjska372

Bibliografia 380

SPIS ILUSTRACYI:

Str.

<;RECYA ARCHAICZNA:

20.

Krajobraz górzysty Argo-

lidy 4

Dolina Tempejska ... 5
Kraiobraz z Messenii. Cy-

prysy i drzewa oliwne . 10
Starożytne łomy marmuru

w Pentelikonie .... 12
Góry Pentelikonu. Kraj-

obraz zimowy 13

Ludy „z za morza" z cza-
sów Merenptaha .... 15

Achilles. Malowidło na
wazie. Rzym ..... 20

Biust Homera. Muzeum

w Neapolu 21

Oblężenie miasta. Frag-
ment z wazy srebnej rai-

keńskiej 22

Widok Hissarliku ... 22

Mury trojańskie (II mia-
sto). Przekrój. U góry

belki i cegła na przemian 23
Wazy o kształcie ludzkim

z Troady 23

Wielki skarb trojański . 25

Plan Troi na wzgórzu His-
sarliku (II i VI pokład)

z okresu mikeńskiego. . 26
Troja. Mury drugiego

miasta. (VI warstwy) . . 2T

Mikeny. Rest. Chipiez . 28
Mikcny. Rest. Chipiez . 29

Grób kopulasty w Mikfe-
nach, odsłonięty z góry . 30

Przekrój grobu kopulas-
tego w Mikenach. ... 31

Mikeny. Fasadagrobowca,
t. zw. skarbca Atreusza.

Rest. Chipiez 32

Mikeny. Wnętrze grobow-

ca, zwanego skarbcem A-
treusza. Rest. Chipiez . 33

Zamek Tiryosu. Rekon-
strukcya W. Leoaharda. 34

Tiryns. Krużganki murów. 35
Maska złota pośmiertna i

z grobowca w Mikenach.

Muz. Ateny 36

29.

45.

47.

T,,

II.

Str.

Puginał mikeński ... 31
Chów bydła. Sceny wy-

pukłe na kubku złotym
z Vaphio. Muz. Ateny . 38

Plan pałacu w Mikenach. 39
Pałac grecki z okresu Ho-

mera. Widok perspekty-
wiczny. Rest. Chipiez. . 40

Pałac precki w stylu Ho-
mera. Plan. Rest. Chipiez. 41

Belkowanie z drzewa mi-

keńskie 42

Wrota lwie w Mikenach . 43

Lwy mikeńskie. Płasko-
rzeźba 44

Waza z dziobem z w. San-

torin 45

Waza w stylu mikeńskim 45

Ceramika mikeńska . . 46
Wojsko. Malowidło z wa-

zy mikeńskiej 47

Gemmy mikeńskie ... 48
Plan pałacu w Knossos . 5(i

Sala tronowa w Knossos.
Kolumny drewniane i ławy

kamienne 51

Spiżarnia i naczynia w niej

kamienne (pithoi). Z pa-
łacu w Knossos ... 52

Wielka waza z cmentarz}'ska
królewskiego w Knossos.

Muz. królewskie .... 5;^
Malowidło ścienne z pałacu

w Knossos 54

Głowa kobieca. Malowidło

z Knossos. .Muz. Kreta. . 55
Wnętrze sanktiiaryum. Ma-

lowidło. Kreta 56

Świątynia. Model ze złota,
znalci-iony w^ Mikenach . 57

Stół ofiarny wraz z betylem
(kamieniem), znaleziony w

grocie dyktejskiej na wyspie
Krecie. Rekonstrukcya E-

vans'a 58

Labrys. Pieczęć z gliny.

Knossos 59

Labrys. Głowa byka z to-

porem dwusiecznym między
rogami. Z Knossos ... 59

386

SPIS ILUSTRACYI.

Sir.

49. Minotaurus. GemmazKnos-
sos 59

50. Bogini z -wężami. Statuetka

z Knossos. Profil ... 60

51 . Bogini z wężami z Knossos.

Tył 60

52. Ko'owód męzki i kobiecy.
Pośrodku grajek z cytrą

w ręku. Tańczący trzymają
w rękach gałązki. Z wazy

starożytnej attyckiej ... 60

53. Procesya archaiczna. Waza

z Phaestos. Muz. na Krecie 61

54. Pismo obrazowe z Knossos 62

55. Pismo linijne z Knossos . 62

56. Próby pisma z Troi. (Na
krążkach wrzeciona). . . 62

51. Pismo z Mikeu (na rączce

naczynia) 62

58. Tabliczka gliniana (wiel-

kości 25cm.X 12 cm.) z Knos-
sos 63

59. Dysk z Phaestos. Pismo

obrtiżowe. Evans ... 64

60. Biz on V. Malowidło w grocie
Marsoules 66

61. Rysunki na skałach w Val

Fontanalba 67

GRECYA BOHATERSKA:

62. Sceny poerzebowe. Skła-
danie do grobu. Biały le-

kythos ateński. Muz.w A-
tenach 75

63. Sceny pogrzebowe. 0£ary
duchom. Biały lekythos

ateński 76

64. Uczta pogrzebowa. Muz.

w Atenach 77

65. Zeus Piorunowładca. Po-
sążek bronzowy. Wykopa-

lisko z Olimpii 78

66. Zeus Ithomatas. Według
tetradrachmy messeńskiej

IV i III w 79

67. Zeus gromowładcaz wazy

malowanej 80

68. Apollon Agyieus. Moneta
srebrna anibrakijska . . 80

69. Apollon amyklejski. Mo-

neta spartańska .... 80

70. Kamień wotywny na cześć
Asklepiosa i Hygiei. Muz.

w Atenach 81

71. Posejdon istmijski Lysip-

pa. Moneta Uemetriosa
Poliorketesa 81

72. Hera. Moneta argiwijska 81

73. Afrodyta z gołębiem. Muz.

Lyońskie 82

Sir.
74 i 75. Spór Ateny z Posej-

donem. Moneta attycka . 83

76. Krajobraz lakoński. . . 87

77. Płaskorzeźba na kamieniu
wotywnym (z Lakonii).

Muz. w Berlinie .... 91

78. Widok Akropolu od stro-
ny zachodniej. W głębi

wzgórza Hymethos, z przo-
du na lewo Areopag . . 94

79. Mury Pelargikonu . . 95

80. Procesya Panathenaia.
Wól ofiarny, kapłanka i

najstarszy wizerunek Ate-
ny Polias 96

81. Areopag 98

82. Sceny z życia wiejskiego.

Orka przy pomocy radła
i sianie. Sceny myśliw-

skie. Z czary, znalezio-
nej w Vulci. Muz. Beri. lOł

83. Wyciskanie oliwek i prze-

chowywanie zbioru w am-
forach. Malowidło na am-

forze z Caerae .... 102

84. Zbiór oliwek. Malowidło
na amforze z Orbitello.

Muz. w Berlinie .... 103

85. Kuźnia. Malowidło na wa-
zie z Orvieto 103

86. Pracownia szewcka. Ma-

lowidło na wazie z Orvieto 104

87. Ciążko uzbrojony hoplita
Bronz z Dodony. . . . 104

88. Szczątki akwaduktu Pej-

zystrata 109

89. Hekatompedon — funda-
menty 110

90. Hekatompedon. Rekon-

strukcja Wieganda . . . 110

91. Xoanon. Kopia marmuro-
wa. Wykopalisko z w.

Delos. Muz. w Atenach . 111

92. Grupa lyranobójców. Muz.

w Neapolu 112

93. Świątynia Diany w Efezie
(Artemisioni oraz posąg

bogini. Przekrój. Rekon-

strukcja według Wood'a 116

94. Triera. Część przednia
z płaskorzeźby na Akro-

polisie. Część tylna we-
dług rysunku Pozza. Ze-

stawienie Maspero . . . 119

95 Handel libijski. CzaraAr-

kesilaosa II 120

96. Kolczyk, znaleziony na

Krymie 120

97. Bransoletka z Pompei . 120

98. Akrokorynt 122

SPIS ILUSTRACYI.

387

Str.
99. Widok Akrokoryntu oi-az

ruiny świątyni .... 123

100. Tetradrachma ateńska (V

w. przed Chr.) .... 125

101. Lekythos(wazapogTzebo-

wa) biały attycki . . . 126

103. Atena Promachos z wazy
panatenajskiej. Muz. w

Leydzie 127

103. WazadipylonowapogTze-
bowa. Muz. ateńskie. . 128

104. Wielka amfora z Milo.

Muz. ateńskie 129

105. Waza koryncka. Muz.
Luwru 130

106. Bombylios w stylu ko-

' rynckim 130

101. Waza koryncka (hydrya) 131

108. Wielka czara (krater) ko-

ryncka. Muz. Luwru. . 131

109. Waza Francois. Styl at-
tycki. Muz. archeologicz-

ne we Florencyi . . . 132

110. Waza ateńska dwuuszna

(pelike) z Krymu. Muz.
Ermitażu w I'etersburgu 133

111. Efeb, rzucający dzidę.

Waza attycka. Malowidło
czerwone na' tle szafiro-

wym 134

112. Olimpia 135

113 i 114. Posążki ofiarne. Ter-

rakota rodyjska .... 136

115. S tat ue t ka terrakotowa
polichromowana (VI w.),

znaleziona na w. Rhodos
(w Kamiros). Muz. bryt.

wys. 0,23 m 137

116. Wyścig-i konne na wozach.
Malowidło na wazie . . 138

117. Wyścigi piesze. Według

malowidła na wazie . . 139

118. Moneta srebrna z Elidy
(IV w.) 140

119. Delfy. Krajobraz współ-

czesny 141

120. Trójnóg z Olimpii . . .142

121. Święty obwód Delf. Re-
konstrukcya A. Tour-

naire'a 143

122. Świątynia jońska in antis.
Fasadazrestaurowana we-

dług skarbca knidyjskiego

w Delfach (VI w.) ... 144

<iRECYA WOLNA: j

123. Wazaperska. Muz. w Nea- I
polu 149 I

12'J. Jeździec perski Z wazy

Str.

w muz. Ashmolean (Ox-
ford) . . 152

125. Hoplita grecki z okresu
wojen perskich. Bronz z

Tarentu. Muz. Luwru . 153

126. Pole bitwy pod Marato-
nem 156

127. Zatoka falerska i p o r t

Faleronu. W głębi góry
Hymettos 158

128. Widok miejsca bitwy pod

Salaminą 162

129. Pole bitwy pod Platajami 164

130. Szczątki t. zw. murów Te-
mistoklesa, bramaDipylo-

nu i kamień graniczny Ke-
rameikosu 168

131. Ostrakon (skorupka z na-

pisem Temistokles). '/, na-
turalnej wielkości . . . 169

132. Pnyx w Atenach . . . .173

133. Slup Hermesa, znaleziony

w Pergamon. Konstanty-
nopol 176

134. Plan Akropolu w Atenach 177

135. Akropolis (groty, schody

Propylee, Partenoa i po-
sąg Ateny Promachos).

Z monety attyckiej . . . 178

136. Tezeion od strony zacho-

dniej. W głębi fryz — Lapi-

ty i Centaury 182

137. Perykles. Muz. watykań-
skie 186

138. Teorikon ateński . . .187

139. Alkaios i Sapho. Malowi-

dło na wazie. Monachium 191

140. Sofokles. Posąg marmu-
rowy. Rzym . . . . . 193

141. Eurypides. Biust marmu-

rowy w Neapolu. . . . 194

142. Scena z kornedyi. Malo-

widło na wazie .... 195

143. Idol żeński. Statuetka
z kości słoniowej, znale-

ziona w jednym z gro-
bowców ateńskich . . . 196

144. Głowy kobiece. Rzeźby

marmurowe. Muz. w Ate-
nach 197

145. Grupa Tyfona ze świąty-

ni Hckatompedon . . . 197

146. Głowa polychromowana
Tyfona. Muz. w Atenach 198

147. Hoplita grecki. Kamień

nagrobkowy Aristeiona.
Muz. w Atenacłi .... 169

148. Apollon dydyraijski. Sta-

tua bronzowa, znaleziona

w Piombino. Muz. Luwru 200

388

SPIS ILUSTRACYI.

149.

151.

152.

153.

164.

155.
156.

157.

160.

161.

162.
163.

164.

165.
166.

167.
168.

169

no,

Słr.

Fronton zachodni świąty-
ni Aphaia na Eginie (gru-

pa środkowa), (jlypotote-
ka w Monachium. . . . 201

Plan budowli doryckiej.
Rekonstrukcya Heraeonu

w Olimpii 202

Model budowli doryckiej.

Świątynia w Paestum Po-
sejdona 203

Kapitel joński starożytny

z Delos 204

Styl joński. Kapitele. .205

Podstawa kolumny rzeź-
bionej świątyni Artemi-

sion w Efezie 206

Kapitel koryncki .... 20T

Plan Olimpii 208

Święty obwód Olimpii.

Rekonstrukcya W. Leon-

harda • 209

Fronton zachodni świą-
tyni Zeusa w Olimpii.

Część środkowa. Rest. M.

G. Treua .210

Fronon wschodni świą-

tyni Zeusa w Olimpii.
Część środkowa. Rest. M.

G. Treua 210

Herakles, Atlas i Hespe-

ryda. Metop ze świątyni
Zeusa w Olimpii. Muz.

w Olimpii . . . • .211

Demeter, Kora i Trypto-
Icmos. Płaskorzeźba z E-

leusis. Muz. w Atenach. 212
Diskobolos. Posąg mar-

murowy. Rzym. Pałac

Lancelotti • 213

Akropolis wraz z ruinami
u dołu Odeonu Herodesa

i teatru Dionysosa . . . 215
Akropolis ateński. Res-

tytucya 216

Plan świątyni greckiej.

(Parthenonu) 217

Parthenon. Widok od

strony zachodniej . . . 218
Parki. Fronton wschodni

Pertenonu. Maz. bryt. . 219
Fryz wschodni Parteno-

nu. Grupa bogów. Stro-
na prawa. Atena. Hefais-

t o s. Posejdon. Peitho.
Afrodyta. Apollon. Eros 220

, Szczątek fryzu Parteno-
nu. Muz. w Atenach . . 220

ieldźcy. Fryz północny

artononu. Muz. Bryt. . 221

Sir.

171. Centaur i Lapitha. Metop
Partenonu. Muz. Eryt. . 222

172. Partenon. Restytucya.

Przekrój 223

173. Atena.— Statuetka z Var-
vakeion 224

174 i 175. Zeus Olimpijski, Mo-

neta Elidy 225

176. Zeus Olimpijski. — Malo-

widło ścienne z Eleusis. 225

177. Głowa Zeusa z Orticoli.
Kopia według oryginału

z IV w. Rzym. Muz. wa-
tykańskie 226

178. Fragment tarczy. —Kopia

tarczy Ateny. Muz. bryt. 227

179. Propylee. Potrójne drzwi
w środku i świątynia Nike

na prawo 227

180. Świątynia Ateny Nike. . 228

181. Świątynia Ateny Nike. Re-

konstrukcya W. Leonharda228

182. Nike, wiążąca sandały Pła-
skorzeźba z balustrady

świątyni Nike. Muz. w A-
tenach 229

183. Erechteion 230

184. Teatr DionysosawAtenach231

185. Krzesło kapłana Dionysosa 232

186. Teatr w V st. Scena i or-

kiestra. Rekonstrukcya
według Dorpfelda i Reischa233

187. KapiteljońskiErechteionu233

188. Nagłówekna traktacie mię-

dzy Atenami a Korkyrą . 237

189. Nike Paioniosna pamiątkę
zwycięztwa na w. Sfakle-

ry- Muz. w Olimpii . • 242

190. Sokrates. PopiersiewYil-

la Albani w Rzymie . . 246

191. Nagłówek tablicy pomni-
kowej na pamiątkę trakta-

tu między Atenami i w.
Samos. (Boginie Hera

i Atena) 251

192. Tetradrachma ateńska

późniejsza 256

193. Platon. Biust marmurowy.

Rzym 258

194. Thukydides. Biust marmu-
rowy na zamku Holkham

w Anglii 259

195. Góraithome. Szczątkimu-

rów Messenii 263

PANOWANIE GRECYI NAD
ŚWIATEM:

196. Agias. Tessalijczyk. Mu^.

w Delfach 2^^

SPIS ILUSTRACYI.

389

Słr.

197. Moneta złota Filipa II . 275 222.

198. Filip II Moneta srebrna. 276

199. Demostenes. Posąg mar-

murowy. Rzym .... 278 223.

200. Pole bitwy pod Chajroneją.
W gl^bi góry Parnasu . 281

201. Aleksander W. synFilipa. 224.

Oryginał w Luwrze . . 285

202. Aleksander, polujący na

lwy. Z sarkofagu Aleksan- 225.

dra. Muz. ottomańskie w
Konstantynopolu .... 287

203. Aleksander W. Moneta 226.

srebrna 290

204. Pole bitwy pod Issos . . 292 227.

205. Aleksander W. Moneta
według Lysimacha . . . 294 228.

206. Bitwa pod Gaugamelą.Mo-
zaikaz Herculaneum. Muz.

w Neapolu 295 229.

207. Wózpogrzebowy Aleksan-

dra W. Rekonstrukcya C. 230.
Moliera według rysunku

G. Niemanna 299

208. T. zw. sarkofag Aleksan- 231.

dra, znaleziony w Sydo-
nie. Marmur, ozdobiony 232.

malowidłami, Muz. wKon-
stantynopolu 300 233.

209. Moneta złota Aleksandra

Wielkiego 301 234.

210. Ptolemeusz Soter. Wed-
ług monety starożytnej . 306 I

211. Widok na cytadela Perga-

mu ze wzgórza Mai Tępe. 307 235.

212. Gall umierający. Muz. ka-

pitolińskie w Rzymie . . 308 236.

213. Moneta rodyjska . . . . 309

214. Papirus Timotheosa. Naj-
starsza księga grecka z cza- 237.

sów Aleksandra W., zna- I
leziona w r. 1902 w jednym I

z grobowców w pobliżu | 238.

Memfisu. Dziś w Berlinie. 311 i

215. Arystoteles. Oryginał w

Wiedniu 310

216. Chrysos.NikeiPIutos.Po- 339.
lyc hromi a z dzbanuszka at-

tyckiego. Muz. w Berlinie 314

217. Nimfy tańczące. Malowidło 340.
jednobarwne z wazy. Muz.

Luwru 314

218. Maska komiczna. Terrako-
ta z Azyi Mniejszej . ." 315 341.

219. Menandor. Biust marmu-

rowy. Muz. w B(>sionie. 316

220. Epikur. Biust bronzowy. 242.

Muz. w Neapolu .... 317

221. Chrysippos.Biustmarmu- 243.
rowy. Londyn .... 317

Sir.

Diogenes. Posąg marmu-
rowy. Villa Albani w Rzy-

mie 318

Sarapis. Biust marmuro-
w y. Muz. Watykanu w

Rzymie 320

Uroczysty obrzęd na cześć

Izydy. Malowidło ścienne
z Herculaneum w Pompei 321

Amazonka zraniona. Kopia
marmurowa rzeźby Poly-

kletesa. Muz. Berlin . . 322
Diadumenes Polykleta.

Muz. w Ati^nach .... 323
Doryphoros Polykleta.

Muz. w Atenacli .... 324
Pomnik zwycięstwa Lysi-

kratesa. W głębi zbocze

Akropolu 325

Nagrobek Damasistraty.
Muz. w Atenach .... 326

Kobieta w postawie sie-
dzącej. Terrakota. Muz.

Luwru 327

Eros tańczący. Terrakota.

Muz. Luwru 327

Afrodyta z Knidos. Muz.

watykańskie w Rzymie . 328
Młody satyr. Muz. kapi-

tolińskie w Rzymie . . 329
Hermes z Dionysosem-

dzieckiem na rękach. Rze-
źba oryginalna Praxitele-

sa. Muz. w Olimpii . . 330
Demeter (z Knidos). Muz.

Bryt 331

Atleta f Apoxyomenos)

Lysippa. Kopia Muz. wa-
tykańskie w Rzymie , . 332

Herkules z maczugą. Sta-

tuetka bronzowa. Muz.

Luwru 333

Achiles, zabijający Troi-
losa. Malowidło Euphro-

niosa. Dno kubka od wnę-
trza 334

Zdobycie Troi. Malowidło

Brygosa na kubku. Muz.
w Luwrze . . ... 335

Walka Ateńczyków z A-

mazonkami. Malowidło na
dzbanku z Kumę. Muz.

w Neapolu 335

Ofiara Ifigenii. Malowidło

ścienne pomppjańs kie we-
dług obrazu Timanthcsa. 336

Muza Poły mnia. Malowidło
antyczne. Muz. w Kor tonie 337

Portret grecko-egipski.
Malowidło na drzewie . 338

390

SPIS ILUSTRACYI.

Słr.

244. Tetradrachma Antiocho-

sa II 342

245. Płaskorzeźba aleksandryj-

ska, przedstawiającazaję-
cie rolnika. Glyptoteka

w Monachium 343

246. Plan Aleksandry! . . .344

247. Faros. Moneta aleksan-

dryjska z II w. po Chr.
Wielkość podwójna. . . 345

248. Latarnia morska (Faros)

w Aleksandryi. Rekon-
strukcya A. i H. Thier-

schów 346

249. Moneta Antiochii ... 347

250 Bibiioteka--s t ar oży tne

zwoje papyrusowe . . . 350

251. Posąg Mausolosa. Muz.
Bryt 352

252. WalkaGreków z Amazon-

kami. Fryz. Mausoleum.
Muz. Bryt 353

253. Lew marmurowy. Z ozdób

Mausoleum. Muz. Bryt. . 354

254. Akropol pergameński . . 355

255. Wielki ołtarz pergameń-
ski. Rekoństr ukcy a I.

Schrammena 356

256. Podstawaipodcieniawiel-
kiego ołtarza w Pergamie.

Przekrój schodów. Resiy-
tucya E. Pontremoli . . 357

257. Zwycięstwo z Samotraki.

Muz. Luwru 358

258. Afrodyta milońska. Muz.
Luwru w Paryżu. . . . 359

259. Laokoon. Rzeźba. Muz.

watykańskie w Rzymie . 360

260. Byk farnezyjski. Muz. w
Neapolu 361

261. Medea. Malowidło ścien-

ne według Timomachosa

w Herculaneum .... 362

262. Aleksander W. według

Str.

263.

264.

255.

266.

267.
268.

269.

270.

271.

272

273.

274.

275.
276.

277.

278.

279

mozaiki, przedstawiającej
bitwę pod Gaugamelą.

Muz. w Neapelu ....
Kamea, przedstawiająca

walkę Zeusa z Gigantami.
Praca Atheniona. . . .

Pelops, pojący swe konie
w cysternie. W głębi słup

hermesowy. Gemma. Ga-
binet medali. Biblioteka

Narodowa w Paryżu .
Ifigenia rozgrzesza Ores-

tesa. Gemma. Florencya. 364
Przekupień. Terrakota

z Azyi Mniejszej ....
Buleuterion w Milecie .

Buleuterion Miletu. Re-
konstrukcyaH.Knackfus-

363

365
366

366

Delfinion, święty obwód

Apołlina w Milecie. Re-
konstrukcya Kawcrausa,

Rysunek E. Wolfsfelda . 367

Ruiny teatru w Priene . 367
Dom przedsionkowy w

Priene. Rekonstrukcya . 368
Dom grecki. Wykopalisko

na wyspie Delos. . . . 368
Znakomita dama. Głowa

nowo-dorobiona. Muzeum
Torlonia w Rzymie. . . 369

Król indo-scytyjski. Po-
sąg współczesny .... 370

Szczątki rzeźby zChotanu 373
Bohdisattwa. Rzeźba «

Chotanu 374

Głowa chłopca, odkopana

w Chotanie. Ze zbiorów
dr. Aurelego Steina , . . 375

Statuetkabronzowa. Świą-
tynia w Horiudżi . . . 37o

Szczegół z fresków w Ho-
riudżi .*'378

MAPY I PLANY:

Str.

I. Grecya starożytna 1

U. Zakres świata homeryckł 70

III. Miasto Ateny 174

IV. Ateny, Pireus i Długie Mury 239

V. Świat helleński w III w. przed Chr 505

INNE PRACE TEGOŻ AUTORA.

MYŚL HISTORYCZNA.

O socyologicznem traktowaniu dziejów. Lwów. 1898, str. 18.
Paweł Piasecki, historyk polski XVII w. Cz. I. Życiorys

i charakterysty Ifa ogóln a pisarza. Lwów. 1899, str. 106.

Wschód i Zachód. Zagadnienia z dziejów cywilizacyi.

Lwów. 1912, str. 526.

DZIEJE EKONOMICZNE.

Pieniądz i przewrót cen w Polsce w XVI I XVII ww. Lwów.
1902, str. 317.

Rozwój ekonomiczny i społeczny w Polsce do r. 1907 (Pol-

ska, Obrazy i opisy). Macierz Polska. Lwów. 1907,
str. 89.

Z dziejów współzawodnictwa Anglii i Niemiec, Rosyi i Pol-

ski. Lwów. 1910, str. 316.

The eastland company in Prussia. (The royal historicai
transactions). 1912.

WIEK XV!I.

Układy królewicza Władysława i dysydentów z Gustawem

Adolfem. Lwów. 1900, str. 53.

Walka o Bałtyk. Sprawa północna w XVI XVII. Część I.
Lwów. 1904, str. 400.

Śląsk i Polska wobec powstania czeskiego. Sprawa pół-

nocna. Część II. Lwów. 1904, str. 423.

O ujście Wisły. Wielka wojna pruska. Sprawa północna.
Część III. Warszawa. 1905, str. 463.

Rozkład Rzeszy i Polska za Władysława IV. Kraków. 1907,

str. 265.

Sprawa reformy elekcyi za panowania Zygmunta III. Lwów.
1912, str. 30.

392

DZIEJE I ROZWÓJ SPOŁECZEŃSTWA.

Chłopl-dziedzice we wsiach na prawie polsl<iem do końca

XIII w. (Studya nad historyą prawa polskiego pod

redakcyą O. Balcera, t. I). Lwów. 1899, str. 63.

Najstarsze drogi z Polski na Wsciiód w okresie bizantyj-
sko-arabskim. Kraków. 1909, str. 145.

Kwestya ruska w świetle historyi. Cz. 1, Historyczne pra-

wo polskie na Rusi. Cz. II. Historyczne podstawy
kwestyi ruskiej na ziemiach polskich. Warszawa.

1911, str. 142.

Wici i Topory. Studya nad genezą godeł polskich i za-
wołań (w druku).

WYKŁADY I KURSA PODRĘCZNE.

Wzrost państwa polskiego. Polska na przełomie wieków

średnich i nowych. Lwów. 1904, str. 317.

Dzieje powszechne i cywilizacyi. T. I. Egipt. Babilon
i Assyrya. Syrya i Palestyna. Azya Mniejsza. Iran

i Turan. Indye, Chiny i Pacyfik. Warszawa. 191.3,
str. 451.

Dzcje powszechne i cywilizacyi. Tom II. 6recya archa-

iczna. Grecya bohaterska. Grecya wolna. Panowa-
nie 6recyi nad światem. Warszawa. 1914, str. 392.

D Szel§.gowski, Adam

20 Dzieje powszechne i cy-

S8 wilizacyi

t.2

PLEASE DO NOT REMOYE

CARDS OR SLIPS FROM THIS POCKET

UNIYERSITY OF TORONTO LIBRARY

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Historia Polski do 1945r dzieje powszechne
Cywilizacja powszechna XIX wiek Nieznany
Gliniana cywilizacja - dzieje Babilonu - konspekt, Testy, sprawdziany, konspekty z historii
Cywilizacje albo wychodzą w kosmos albo giną, W ஜ DZIEJE ZIEMI I ŚWIATA, ●txt RZECZY DZIWNE
W mojej pracy mam zamiar opisaĺ wpęyw zakonu Husytów na dzieje cywilizacji, wszystko do szkoly
Cywilizacja powszechna XX wieku
Próby kontaktu z obcymi cywilizacjami, W ஜ DZIEJE ZIEMI I ŚWIATA, ●txt RZECZY DZIWNE
Sobory powszechne, DZIEJE RZYMU
Precesja cywilizacji, W ஜ DZIEJE ZIEMI I ŚWIATA, ●txt RZECZY DZIWNE
Cywilizacja powszechna XIX wiek Nieznany
Gliniana cywilizacja - dzieje Babilonu - konspekt, Testy, sprawdziany, konspekty z historii
Wiśniewski Snerg Adam Trzecia Cywilizacja
cywilizacja Encyklopedia FIlozofii Powszechnej Kul
Jan Matejko dzieje cywilizacji
buckle Dzieje cywilizacji w Anglii (1856 61)

więcej podobnych podstron