03 Nawiązywanie kontaktów społecznych 3

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Teresa Skała

Nawiązywanie kontaktów społecznych 515[01].O1.03

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:

dr inż. Zdzisław Kobierski

mgr Leszek Stanisław Lesiński

Opracowanie redakcyjne:

mgr Edyta Kozieł

Konsultacja:

dr inż. Krzysztof Symela

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 515[01].O1.03,
„Nawiązywanie kontaktów społecznych”, zawartego w modułowym programie nauczania dla
zawodu technik ochrony fizycznej osób i mienia.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie

Wymagania wstępne

Cele kształcenia

Materiał nauczania

4.1.

Podstawowe pojęcia psychologii i procesy poznawcze

4.1.1.

Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2.

Elementy składowe i budowa portretu pamięciowego, jego znaczenie
w ochronie osób i mienia

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3.

Psychologia osobowości. Pojęcie i struktura osobowości

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4.

Podstawowe pojęcia etyczne

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

4.5.

Podstawowe zasady etyczne w pracy dotyczącej ochrony osób i mienia

4.5.1. Materiał nauczania

4.5.2. Pytania sprawdzające

4.5.3. Ćwiczenia

4.5.4. Sprawdzian postępów

4.6.

Analiza ważniejszych procesów społecznych

4.6.1. Materiał nauczania

4.6.2. Pytania sprawdzające

4.6.3. Ćwiczenia

4.6.4. Sprawdzian postępów

4.7.

Zbiorowości społeczne. Grupy

4.7.1. Materiał nauczania

4.7.2. Pytania sprawdzające

4.7.3. Ćwiczenia

4.7.4. Sprawdzian postępów

4.8.

Komunikacja interpersonalna

4.8.1. Materiał nauczania

4.8.2. Pytania sprawdzające

4.8.3. Ćwiczenia

4.8.4. Sprawdzian postępów

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.9.

Sytuacje trudne

4.9.1. Materiał nauczania

4.9.2. Pytania sprawdzające

4.9.3. Ćwiczenia

4.9.4. Sprawdzian postępów

4.10.

Konflikty. Negocjacje. Dyskusja

4.10.1. Materiał nauczania

4.10.2. Pytania sprawdzające

4.10.3. Ćwiczenia

4.10.4. Sprawdzian postępów

Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy i umiejętności o stosowaniu

w kontaktach międzyludzkich zasad etyki, psychologii społecznej i socjologii pracy.
W poradniku znajdziesz:
–

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane, abyś
bez problemów mógł korzystać z poradnika,

–

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

–

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,

–

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,

–

wiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne,

–

sprawdzian postępów,

–

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi opanowanie
materiału całej jednostki modułowej,

–

literaturę.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych

515[01].O1.01

Stosowanie przepisów prawa

obowi

zuj

cych w Polsce i Unii

Europejskiej

515[01].O1.06

Udzielanie pierwszej

pomocy

poszkodowanym

515[01].O1.03

Stosowanie w kontaktach

dzyludzkich zasad etyki,

psychologii społecznej

i socjologii pracy

515[01].O1.08

Posługiwanie si

zykiem angielskim

zawodowym

515[01].O1.09

Stosowanie technologii

informacyjnych

w działalno

ci zawodowej

515[01].O1.10

Doskonalenie kompetencji

zawodowych w zakresie

wiadczenia usług ochrony osób

i mienia

515[01].O1

Podstawy funkcjonowania i rozwoju

pracownika ochrony

515[01].O1.02

Posługiwanie si

poj

ciami

w zakresie podstaw prawnych

wykonywania zada

ochrony osób

i mienia

515[01].O1.04

Korzystanie z podstawowych praw

ekonomii oraz zasad organizacji

i zarz

dzania przedsi

biorstwem

515[01].O1.07

Stosowanie technik

samoobrony

515[01].O1.05

Prowadzenie działalno

gospodarczej na współczesnym

rynku pracy

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

korzystać z różnych źródeł informacji,

−

analizować fakty,

−

określać swoje predyspozycje zawodowe,

−

formułować wnioski,

−

użytkować komputer,

−

współpracować w grupie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

posłużyć się podstawowymi pojęciami psychologii i socjologii pracy,

−

przeprowadzić dyskusję i kontrolować jej przebieg,

−

przeprowadzić negocjacje w różnych sytuacjach zawodowych,

−

sporządzić portret pamięciowy,

−

wybrać właściwy sposób postępowania w sytuacjach stresowych,

−

zastosować techniki rozwiązywania konfliktów,

−

zachować się w pracy rzetelnie i profesjonalnie,

−

zidentyfikować komunikaty werbalne i pozawerbalne,

−

zastosować techniki asertywne,

−

współpracować w grupie,

−

wyznaczyć hierarchię własnych potrzeb i wartości,

−

poszanować godność innych osób.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Podstawowe pojęcia psychologii i procesy poznawcze

4.1.1. Materiał nauczania

Psychologia to nauka, która zajmuje się istotą i prawami rządzącymi psychiką, a więc

stawia sobie za zadanie zbadanie i zintegrowanie praw rządzących:

–

procesami psychicznymi,

–

powstawaniem psychicznych cech człowieka.
Te procesy psychiczne to całokształt właściwości umysłowych, uczuciowych

i duchowych człowieka.

Organem psychiki jest kora mózgowa i wszystkie procesy psychiczne są wynikiem pracy

mózgu, produktem czynności mózgu, funkcją mózgu.

Wyjaśnienie istoty psychiki daje teoria odbicia, według której istniejący realnie

i niezależnie od nas świat oddziaływuje na mózg człowieka poprzez organy zmysłowe,
wywołujące w nim odbicie przedmiotów i zjawisk świata materialnego w postaci spostrzeżeń,
wyobrażeń i pojęć.

Psychika jest więc odzwierciedleniem rzeczywistości w naszym mózgu, a obiektywnie

istniejący świat jest źródłem zjawisk psychicznych i naszej świadomości. Tak więc
ś

wiadomość jest zjawiskiem wtórnym i zależnym od materii (materialnego świata).

Ten proces można przedstawić w następujący sposób:

rzeczywistość

→

organy zmysłowe → mózg człowieka → świadomość

(świat materialny)

(wzrok, słuch,

(spostrzeżenia,

węch, dotyk, smak)

wyobrażenia, pojęcia)

Należy wspomnieć, że idealiści twierdzą iż to świadomość jest zjawiskiem pierwotnym

i bardziej realnym niż świat materialny.

Odbicie przedmiotów świata realnego w mózgu człowieka nie jest procesem

mechanicznym, ponieważ wszystkie procesy psychiczne w istocie są subiektywne
(indywidualnym, uwarunkowanym poglądami i przeżyciami danego człowieka). To właśnie
pozwala człowiekowi orientować się w otaczających warunkach, dostosować się do nich
i zmieniać je w zależności od stawianych zadań.

Każde zjawisko psychiczne posiada dwa aspekty:

jest subiektywnym ujęciem i przeżyciem obiektywnej rzeczywistości,

jest powiązane z obiektywnym światem.
Człowiek doznając wielu subiektywnych zjawisk psychicznych, odnosi je i wiąże

z konkretnymi przedmiotami i zjawiskami świata zewnętrznego lub świata własnych doznań
organicznych i psychicznych.

Procesy psychiczne odgrywają bardzo ważną rolę w działaniu człowieka, jednocześnie

same kształtują się i rozwijają, w zależności od warunków i charakteru tego działania.

Ponieważ człowiek jest istotą społeczną, rozwój jego psychiki zależy od społecznych

warunków jego działania. Zmiana warunków życia wywołuje zmianę w jego działaniu, a to
prowadzi do zmian w psychice.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zespoły powtarzających się sytuacji i czynności kształtują trwałe właściwości procesów

psychicznych i osobowości. I tak wieloletnia nauka w określonym typie szkoły lub wieloletnia
praca w określonym zawodzie wytwarza nawet u bardzo różniących się jednostek pewne
cechy wspólne, potrzebne i niejako typowe (żartobliwie nazywa się je skrzywieniem
zawodowym).

Elementarne procesy poznawcze

Mechanizmy, które umożliwiają człowiekowi poznanie rzeczywistości nazywamy

procesami poznawczymi, są to:
1)

wrażenia,

spostrzeżenia,

myślenie,

pamięć,

wyobraźnia.
Wrażenia i spostrzeżenia służą do odbierania informacji o różnorodnych bodźcach

zewnętrznych oddziaływujących na nasze zmysły. Myślenie i pamięć oraz wyobrażenia są
pochodną informacji pochodzących z zewnątrz świata, możemy wyobrazić sobie przedmioty,
sytuacje, myśleć o nich chociaż nie są obecne w danym momencie rzeczywistości, w której się
znajdujemy.

Obok procesów poznawczych istnieją:

–

procesy emocjonalne,

–

procesy motywacyjne.
Wymienione procesy psychiczne – emocje, potrzeby i motywy działania człowieka

wskazują mu drogę działania i skłaniają do realizacji określonych celów.

Wrażenia

Wrażenia są podstawą wszystkich aktów poznawczych i są najprostszymi procesami

psychicznymi, ponieważ jest to subiektywne odzwierciedlenie w psychice oddzielonych
właściwości przedmiotów i zjawisk. Odbieramy je wówczas, gdy nasze zmysły reagują
bezpośrednio na bodźce świata zewnętrznego lub wewnętrznego środowiska organizmu.
Następuje wówczas podrażnienie receptorów (odcinków układu nerwowego narządów
zmysłów, odbierających bodźce zewnętrzne) i proces ich pobudzania w mózgu.

Wśród receptorów zmysłowych wyróżnia się następujące grupy:

–

odległościowe – wzrok, słuch, węch,

–

kontaktowe – smak, dotyk, zimno, ciepło,

–

ruchowe, bodźce w sferze równowagi i kinetyki (mięśniowo-ruchowe),

–

organiczne, czyli ustrojowe, odbierane przez komórki nerwowe, które znajdują się
w narządach wewnętrznych człowieka – trawiennym, oddechowym itp.
Najwięcej informacji o właściwościach przedmiotów i zjawisk świata zewnętrznego

dostarczają człowiekowi wrażenia wzrokowe i słuchowe.

Wrażenia wzrokowe wywołują promienie słoneczne. Nasze oko reaguje na światło

o długości fal w granicach 390–760 milimikronów (milimikron – milionowa część
milimetra). To one wywołują wrażenie barw.

Wady wzroku to:

–

krótkowzroczność, korygowana soczewkami wklęsłymi,

–

dalekowzroczność, korygowana soczewkami wypukłymi,

–

achromatopsja, brak reakcji wzroku na barwy (widzenie tylko w barwie szarej),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

daltonizm, wadliwe widzenie barw, przede wszystkim nie odróżnianie barw czerwonych
i zielonych.
Powyższe informacje mogą być przydatne w pracy pracowników ochrony np. przy ocenie

zdolności percepcyjnych (postrzegania) osób lub ich identyfikacji.

Wrażenia słuchowe wywołują fale dźwiękowe, które powstają na skutek drgań

w powietrzu. Dźwięki charakteryzują się następującymi cechami:

–

wysokością,

–

intensywnością,

–

barwą.
Wrażenie dźwiękowe wywoływane jest przez drgania regularne, przy nieregularnych

słyszymy szmery.

Spostrzeganie

Spostrzeganie jest procesem znacznie bardziej złożonym niż wrażenia. Polega na

odzwierciedleniu w świadomości człowieka całokształtu jakiegoś zjawiska lub przedmiotu
oddziaływującego na narządy zmysłowe.

Na nasze zmysły w codziennym życiu działa wiele różnorodnych bodźców, które

dostarczają wrażeń informujących nas o rozmaitych właściwościach przedmiotów i zjawisk
otoczenia. W rzeczywistości nie spostrzegamy jednak ich oddzielnych czy indywidualnych
cech, postrzegamy je niejako kompleksowo. Biorąc pod uwagę sposoby spostrzegania
dzielimy je na:

–

monosensoryczne (pojedyncze) np. wzrokowe, słuchowe,

–

polisensoryczne (wielozmysłowe).
Natomiast jeśli chodzi o rodzaje zjawisk, które postrzegamy dzielimy je na:

–

spostrzeganie przedmiotów,

–

spostrzeganie przestrzeni,

–

spostrzeganie czasu,

–

spostrzeganie ruchu.
Najważniejszymi cechami spostrzeżeń są:

–

stałość,

–

sensowność.
Stałość spostrzeżeń polega na tym, że chociaż zmieniają się warunki postrzegania, np.

jakiegoś przedmiotu, to mamy świadomość jego głównych cech, np. zielona trawa nawet
w świetle księżyca będzie zielona.

Sens spostrzeżeń polega na tym, że uświadamiamy sobie znaczenie jakiegoś zjawiska,

sytuacji, spostrzeżenie jest bowiem syntezą wrażeń i procesów intelektualnych. Zrozumienie
znaczenia spostrzeganego przedmiotu czy zjawiska, sprawia, że jego treść zmysłowa jest
dokładniejsza. Są również spostrzeżenia błędne, do nich należą:

–

złudzenia (iluzje) zniekształcone i zmienione obrazy, które powstają pod wpływem
specyficznych warunków i przy szczególnych układach bodźców,

–

halucynacje, które polegają na pozornym spostrzeżeniu przedmiotów czy zjawisk, bez
działania bodźców zewnętrznych.
Te zaburzenia spostrzegania są przeważnie objawem chorób, ale mogą też występować

u ludzi zdrowych, np. pod wpływem silnych emocji, narkotyków czy alkoholu.

Proces spostrzegania może być:

–

mimowolny, czyli bez udziału naszej woli,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

dowolny, zamierzony, jest to samoistna czynność, obserwacja w celu poznania jakiegoś
zjawiska, sytuacji. Spostrzeganie dowolne wyrabia u nas spostrzegawczość, pozwala na
odróżnienie w spostrzeganym obiekcie cech na pozór drobnych, które jednak mają
znaczenie, zwłaszcza gdy chodzi o rozwiązanie jakiegoś problemu.

Myślenie

Myśl, to forma odzwierciedlania świata, swoiste zjawisko świadomości, odrębne od

wrażeń, spostrzeżeń i wyobrażeń (przedstawień), jak również od przeżyć emocjonalnych
(emocji i uczuć). Myśli jako zjawiska umysłowe (intelektualne) to podstawowa forma
odzwierciedlania świata przez jednostkę.

Myślenie to proces, którego wytworem jest swoiste odzwierciedlenie świata w naszej

wiadomości w postaci pojęć i sądów a także czynność umysłowa polegająca na operowaniu

informacjami i ich przetwarzaniu, w odróżnieniu od bezpośredniego poznania rzeczywistości
za pomocą zmysłów.

Charakterystyczną cecha myślenia jest to, że w wyniku tej intelektualnej czynności

odzwierciedlamy relacje między różnymi elementami rzeczywistości, są to stosunki:

–

funkcjonalne, które zachodzą, np. między jakimś narzędziem a obiektem, który osiągnie
się dzięki niemu,

–

logiczne , np. zależności przyczynowo-skutkowe, podobieństwa i różnice, tożsamości
i przeciwieństwa itp.,

oraz uogólnienia, dzięki posługiwaniu się w procesie myślenia symbolami i znakami – w tym
mową, w której oznaczamy za pomocą słów wiele przedmiotów tego samego rodzaju – nie
zaś wyłącznie obrazami i wyobrażeniami. Nasze poznanie dotyczy zarówno ogólnych cech
przedmiotów, jak też i reguł i praw rządzących zjawiskami.

Rodzaje myślenia

–

skojarzeniowe (asocjacyjne) „strumień myśli”. Takie myśli nie są skierowane na
określony cel, lecz krążą wokół jakiegoś tematu nie wiadomo dlaczego, a pod wpływem
jakiegoś bodźca następuje zmiana tematu myśli,

–

myślenie ukierunkowane, zmierzające do jakiegoś celu i wyniku, jest to wyższa czynność
poznawcza i przejawia się w toku rozwiązywania różnorodnych problemów,

–

sensoryczno-motoryczne, czyli zmysłowo-ruchowe, polega na współdziałaniu czynności
ruchowych i myślenia. Tworzywem operacji myślowych są czynności ruchowe, które
biorą bezpośrednio udział w realizacji zadań wykonawczych i twórczych,

–

konkretno-wyobrażeniowe, gdzie szczególną rolę odgrywają wyobrażenia zarówno
odtwórcze jak i wytwórcze. Takie myślenie charakterystyczne jest dla twórców,
rzeźbiarzy, malarzy, architektów.

Pamięć

Pamięć to taka właściwość psychiczna, która umożliwia nam kształtowanie doświadczeń.

To dzięki pamięci zdobywamy różnorodne informacje, wiedzę, kształtujemy umiejętności.
Jest to system kodujący i przechowujący informacje, przeżycia, doznania, odbierany lub
wytwarzany przez jednostkę. To swoisty magazyn informacji.

Pamięć dzielimy według rodzajów zmysłów, a więc mamy pamięć – wzrokową,

słuchową, ruchową, ale także „krótką”, „długą” oraz „dokładną” i cechy te zależą nie tylko od
tego, kto zapamiętuje, ale przede wszystkim co zapamiętuje i jaki jest jego aktualny stosunek
do zapamiętanego przedmiotu, czy stan psychofizyczny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W procesie pamięci wyróżniamy trzy fazy:

–

zapamiętywanie,

–

przechowywanie,

–

przypominanie.
Zapamiętywanie zachodzi w trakcie uczenia się. Odebrane informacje są kodowane

i magazynowane. Pamięć minionych wydarzeń i przeżyć zapewnia człowiekowi poczucie
ciągłości własnego rozwoju.

Przechowywanie jest utajoną fazą, zachodzącą w czasie między zapamiętywaniem

a odtwarzaniem. W trakcie przechowywania zachodzą różnorakie procesy przetwarzania
informacji, których skutkiem jest zapominanie lub przekształcanie zarejestrowanych treści.
Zapominanie to utrata nabytych informacji i trudno ocenić, ile z nich ulega całkowitemu
„wymazaniu”, a ile pozostaje ukrytych do tego stopnia, że nie można ich przez dłuższy czas
odtworzyć.

Przypominanie to inaczej aktualizacja tego, co zostało przez człowieka zapamiętane

zachowane. Przypomnienie przybiera różne formy, są to:

–

rozpoznania, polegające na identyfikacji wcześniej odebranych informacji,

–

przypomnienia, to znaczy aktualizacji treści uprzednich przeżyć jako wspomnień,

–

reprodukcji, czyli dokładnego przywołania tego, co zapamiętaliśmy np. recytacji tekstu.
Nie wszystko co człowiek zapamiętuje zachowuje się w sposób trwały w pamięci. Wiele

informacji, faktów i zdarzeń zostaje zapomnianych wraz z upływem czasu.

Rodzaje pamięci

Przy rozróżnianiu typów pamięci za główne kryterium przyjmuje się rodzaj bodźców,

które najłatwiej utrwalają się i funkcjonują w doświadczeniu oraz sposób reagowania
człowieka na te bodźce. Z tego punktu widzenia wyróżniamy pamięć:

–

obrazową,

–

słuchowo-logiczną (abstrakcyjną),

–

ruchową,

–

uczuciową.
Pamięć obrazowa to pamięć wzrokowa i słuchowa, ponieważ te dwa zmysły odgrywają

w życiu człowieka najważniejszą rolę. U niektórych ludzi przeważa określony typ pamięci
obrazowej, są albo wzrokowcami albo słuchowcami.

Wzrokowiec przyswaja sobie najlepiej materiał przedstawiony wizualnie, naukę ułatwiają

mu wszelkie środki audiowizualne. Człowiek obdarzony pamięcią słuchową opanowuje łatwo
materiał przekazywany w toku np. wykładu czy innej formy werbalnej.

Pamięć słowno-logiczna polega na zdolności zapamiętywania i odtwarzania myśli

wypowiedzianych w słowach, do ujawniania związków i stosunków logicznych wyrażonych
w mowie ustnej i pisanej.

Wyobrażenia

Wyobrażenia to przekształcenie w świadomości minionych spostrzeżeń i tworzenie

nowych obrazów, które są ich odbiciem.

Nie wszyscy ludzie mają jednakowo rozwiniętą wyobraźnię. Niektórzy mają bogatą

i bujną, innym sprawia ogromną trudność wyobrażenia sobie czegoś, co choćby trochę
odbiega od rzeczywistości.

Wyobraźnia człowieka przybiera odmienną postać i jakość w zależności od tego, jak

dalece obrazy będące wynikiem procesów wyobraźni odbiegają od rzeczywistości i od
minionego doświadczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W zależności od tego, w jakiej mierze wytwory wyobraźni powstają pod wpływem

wiadomego zamiaru i wysiłku woli, a w jakiej nie wyobraźnię dzielimy na:

–

mimowolną i są to wyobrażenia na jawie (luźne), obrazy dość luźno powiązane.
Pojawiają się nieoczekiwanie czasem wbrew naszym chęciom. Najbardziej skrajnym
przejawem wyobraźni mimowolnej są marzenia senne, przypadkowe, dziwaczne,
fantastyczne,

–

dowolną – kierowaną i twórczą. Wyobraźnia kierowana jest wówczas, gdy nasze
wyobrażenia powstają pod wpływem określonych bodźców. Odgrywa ona bardzo ważną
rolę we wzbogacaniu doświadczenia ludzi i jest nieodzowna w procesie uczenia się.
Natomiast wyobraźnia twórcza tworzy obrazy nowe, oryginalne i samodzielne, to obrazy,
które poszerzają granice rzeczywistości.
Odrębnym przejawem wyobraźni dowolnej są marzenia. Stanowią one zespół wyobrażeń

samodzielnych i twórczych, wybiegających w przyszłość i związanych z pragnieniami
i dążeniami człowieka.

Emocje i uczucia

Wymienione uprzednio czynności poznawcze dostarczają niezbędnych informacji

o otaczającym nas świecie, natomiast emocje informują jak przeżywamy, są one regulatorem
stosunków między człowiekiem a otoczeniem.

Emocje to czynności psychiczne, które występują wówczas, kiedy następuje zetknięcie

z przedmiotami i zjawiskami mającymi dla nas znaczenie i mobilizują nas do odpowiednich
zachowań.

Te emocje, które przyczyniają się do zaspokojenia potrzeb człowieka, wywołują uczucia

dodatnie, emocje ujemne powstają wówczas, gdy jest odwrotnie. Emocje mają więc charakter
biegunowy.

Emocje i uczucia o wielkiej sile często wpływają dezorganizująco na zachowania ludzi.

Najbardziej korzystnie na przebieg działań ludzkich działają procesy emocjonalne o średniej
sile.

Procesy emocjonalne wpływają w zasadniczy sposób na aktywność człowieka. Czasami

mobilizują do działania, kiedy indziej utrudniają to działanie.

Ze względu na siłę i trwałość procesów emocjonalnych dzieli się emocje na:

–

nastroje, czyli stany emocjonalne, które nie są skierowane na jakiś przedmiot,
wywoływane przez różne wydarzenia, które mają dla człowieka znaczenie dodatnie lub
ujemne, a ich źródłem mogą być m.in. samopoczucie fizyczne,

–

afekty,

procesy

emocjonalne

silne,

ale

jednocześnie

krótkotrwałe,

których

charakterystycznym objawem jest utrata panowania nad sobą i wyrażają się w czynach
gwałtownych,

–

namiętności, uczucia długotrwałe i bardzo silne, które mogą prowadzić do zawężenia
pola świadomości i zachowań, które mogą przynieść szkodę jednostce i jej otoczeniu.

Klasyfikacja uczuć

Wśród uczuć wyższych charakterystycznych tylko dla człowieka najważniejsze są:

–

uczucia społeczno-moralne, które są wyrazem stosunku do innych ludzi oraz do norm
moralnych obowiązujących w danym społeczeństwie a ich źródłem są kontakty
międzyludzkie, ideały, współdziałanie w toku pracy i nauki. Podstawą pozytywnych
uczuć społecznych jest uczucie braterstwa w stosunku do innych ludzi,

–

uczucia poznawcze, które powstają w trakcie czynności poznawczych człowieka i są
związane z zaspokojeniem żądzy wiedzy. To uczucia o zabarwieniu pozytywnym,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

uczucia praktyczne (grec. priaksis’ działanie), które łączą się z różnorakimi czynnościami
człowieka i wiążą się one przede wszystkim z wykonywaną przez niego pracę,

–

uczucia estetyczne, to uczucia, które odzwierciedlają stosunek człowieka do piękna,
uczucia te najczęściej towarzyszą procesowi twórczemu.
Procesy emocjonalne wpływają na przebieg procesów poznawczych, a uczucia wywierają

wpływ na zachowanie się człowieka. Ich intensywność może spowodować bądź blokadę
procesów poznawczych (emocje), bądź wpłynąć dodatnio na przebieg działania. Podobnie jest
z uczuciami. Znajomość własnych uczuć oraz uczuć innych ludzi pozwala na świadome
kierowanie naszym zachowaniem.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Co to są procesy psychiczne?

Czym jest psychika ludzka?

Jak przebiega proces poznawczy?

Jaką rolę odgrywają procesy psychiczne w życiu człowieka?

Jakie są najważniejsze procesy poznawcze?

Jaka jest różnica między wrażeniem a spostrzeżeniem?

Na czym polega specyfika marzenia?

Czym charakteryzuje się proces myślenia?

Jakie są rodzaje myślenia?

10.

Czym jest pamięć?

11.

Jakie są najważniejsze cechy pamięci?

12.

Jakie są rodzaje pamięci?

13.

Co stanowi źródło procesów emocjonalnych?

14.

Jakie są rodzaje emocji?

15.

Jakie są rodzaje uczuć?

16.

Jaki jest związek między uczuciami a emocjami?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wskaż na dowolnie wybranych przykładach rolę doświadczenia w spostrzeganiu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

dokładnie zapoznać się z materiałem nauczania,

wyjaśnić na czym polega doświadczenie,

podać definicję spostrzegania,

podać przykłady (co najmniej 3),

krótko je opisać,

opierając się na podanych przykładach odpowiedzieć na pytanie „Jaką rolę odgrywa
doświadczenie w spostrzeganiu”?

zaprezentować ćwiczenie na forum grupy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Uwaga!
W wykonaniu ćwiczenia pomocą może być doświadczony pracownik ochrony. Przeprowadź
z nim wywiad, wykorzystaj jego doświadczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

literatura zgodnie z punktem 6 poradnika,

–

komputer z dostępem do Internetu.

Ćwiczenie 2

Na dowolnie wybranych przykładach wskaż wpływ emocji na sprawność działania

człowieka.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z materiałem nauczania,

zdefiniować pojęcie emocji,

podać przykłady (co najmniej 2),

krótko opisać sytuacje,

opisać działania,

wyciągnąć wnioski,

dokonać symulacji komputerowej.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

komputer z dostępem do Internetu,

–

literatura zgodnie z punktem 6 poradnika.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

nazwać i scharakteryzować podstawowe procesy psychiczne?

wyjaśnić, na czym polegają procesy poznawcze człowieka?

scharakteryzować proces spostrzegania?

wyjaśnić rolę doświadczenia w pracy zawodowej?

wyjaśnić wpływ emocji na działania człowieka?

wskazać związek między uczuciami a emocjami?

zdefiniować pojęcia asertywność, empatia?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Elementy składowe i budowa portretu pamięciowego, jego

znaczenie w ochronie osób i mienia

4.2.1. Materiał nauczania

Jak bardzo jest ważne sporządzenie portretu pamięciowego, przekonujemy się

niejednokrotnie słuchając komunikatów w mediach o ujęciu sprawców na podstawie danych
uzyskanych od świadków zdarzeń.

Sporządzenie dobrego portretu pamięciowego zależy nie tylko od umiejętności

kryminologa, ale przede wszystkim od tych, którzy wykazali się spostrzegawczością
i umiejętnością obserwacji.

Zarówno spostrzegawczość jak i umiejętność obserwacji są bardzo ważnymi cechami

przyszłego pracownika ochrony.

Ustalenie rysopisu osób poszukiwanych, podejrzanych, a także wszelkie próby

odtwarzania przypuszczalnego wyglądu metodą portretu pamięciowego następuje w dwóch
fazach:
1.

pierwsza faza obejmuje relację spontaniczną osoby zeznającej;

druga faza to uściślenie wcześniej podanych cech rysopisu za pomocą tablic graficznych
– a także zadawanie dodatkowych pytań. (przykłady tablic graficznych umieszczone
zostały na końcu rozdziału).
W portrecie pamięciowym muszą być określone cechy morfologiczne dotyczące wyglądu

osoby, tj. poszczególnych elementów ciała, jego motoryki (sposobu poruszania się) oraz cechy
psychosomatyczne, dotyczące sposobu bycia, postępowania i zachowania w określonych
okolicznościach.

Portret pamięciowy powinno sporządzać się zaraz po zdarzeniu w formie opisowej (jako

rysopis) lub rysunkowej, portretu graficznego.

Zasady sporządzania rysopisu

Sporządzając rysopis należy używać określeń stosowanych w ewidencji kryminalno-

rozpoznawczej.

Zaleca się sporządzenie rysopisu według następującego układu chronologicznego.

Płeć.

Wiek (używać określeń około 20 lat, od 20–30 lat w wyjątkowych wypadkach stosować
określenia ogólne: dziecko, chłopiec, starzec itp.).

Wzrost (podawać w przybliżeniu, a tylko w szczególnych przypadkach używać
określenia: wysoki, niski, średni).

Budowa ciała – sylwetka (wątła, szczupła, krępa, otyła). Można używać określeń
charakterystycznych dla podziału na trzy typy konstytucjonalne, np.:

–

astenicznych (lekka budowa i nadmierne wydłużenie poszczególnych części ciała),

–

normosteniczny (proporcjonalna budowa ciała),

–

hipersteniczny (przysadzista budowa ciała, skrócone wymiary podłużne w stosunku
do poprzecznych).

Włosy – rude, kasztanowate, jasnoblond, średniobląd, ciemnoblond, szatyn, brunet,
szpakowaty, siwy. Znaki szczególne owłosienia głowy: łysina czołowa, łysina tonsurowa,
łysina półpełna, łysina pełna, głowa ogolona, włosy farbowane, peruka.

Zarost – wąsy, broda, bokobrody.

Twarz – pociągła, owalna, chuda, pełna, drobna, tłusta, z wystającymi kośćmi
policzkowymi. W zależności od ukształtowania czaszki rozróżnia się głowy: wysokie,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

niskie, spiczaste o cofniętej potylicy, z płaskim tyłem oraz z zaznaczonym guzem
potylicznym. Wyróżnia się następujące kolory twarzy: czerstwa, śniada, blada.
Występujące znaki szczególne to: blizny, krosty, plamki, pieprzyki, ślady po ospie,
tatuaże, brodawki, guzy, zagłębienia.

Czoło – wysokie, średnie, niskie. W antropologii (biologia porównawcza, nauka
zajmująca się zmiennością cech fizycznych człowieka w czasie i przestrzeni) używa się
dodatkowych określeń, takich jak: szerokie, wąskie, wypukłe, pionowe, cofnięte.

Oczy – przyjęto kryterium według koloru, położenia, znaków szczególnych i wyróżniono
oczy: jasne (niebieskie, zielone, szare), ciemne (orzechowo-brunatne, ciemnobrązowe,
czarnobrązowe), normalnie osadzone, wpadnięte, wypukłe. Cechy szczególne to: opaska
na oku, okulary, tik nerwowy oka, bielmo na oku, proteza oka (lewego lub prawego).
Można dokonać podziału wg ich wielkości i kształtu: duże, średnie, małe,
wrzecionowate, migdałowe, półksiężycowe, poziome, skośne (ku dołowi, górze).

10.

Brwi i powieki – brwi pod względem kształtu i obfitości włosów dzielimy na: proste,
łukowate, ukośne, cienkie, grube, zrośnięte. Powieki mogą być: przypuchnięte, obwisłe,
dolne powieki woskowate, brak rzęs.

11.

Nos – podział według wielkości, kształtu grzbietu, koloru, podstawy, znaków
szczególnych – wyróżniono nosy: duże, średnie, małe, wklęsłe, proste, wypukłe (garbate)
o kolorze normalnym, czerwonym, sine, zadarte do góry, skrzywione, mające ubytki, ze
ś

ladami blizn. Określamy także: zagłębienie nasady nosowej, profil nosa, zakończenie,

ukształtowanie otworów nosowych.

12.

Uszy – podział według wielkości, położenia i znaków szczególnych: duże, średnie, małe,
odstające, typowe, przylegające, zniekształcone, z ubytkami, z widoczną wadą małżowiny
usznej. Ucho zewnętrzne może mieć kształt: trójkątny, prostokątny, owalny, okrągły.

13.

Usta – opis dotyczy warg, które podzielono na: grube, średnie, cienkie. Ze względu na
układ warg: wystająca warga górna, wystająca warga dolna, bruzda na wardze. Szpara
ustna może być: wąska, średnia, szeroka, ułożona poziomo, ukośnie, kąciki ust mogą być
skierowane ku górze lub dołowi.

14.

Uzębienie – wystające z dużymi brakami, sztuczne – wykonane z białego lub żółtego
metalu, protezy w górnej szczęce lub dolnej.

15.

Broda – wysunięta do przodu, pionowa, cofnięta z bruzdą, z dołkiem. Może mieć kształt:
trójkątny, prostokątny, spiczasty. Może być pokryta zarostem lub gładko wygolona.

16.

Szyja – może być długa, typowa, krótka, gruba, cienka, z wydatną krtanią, z „wolem”.
Mogą występować: brodawki, guzy, plamy, blizny.

17.

Kończyny górne – w stosunku do budowy ciała mogą być długie, cienkie, krótkie, grube.
Na kończynach mogą występować blizny, plamy, guzy, brodawki, żylaki, tatuaże,
zniekształcenia, usztywnienia nogi, ubytki, protezy. Ze względu na symetrię może
występować: pałąkowatość lub iksowatość nóg.

18.

Chód – można określić jako energiczny lub powolny. Nietypowe sposoby poruszania się
to: powłóczenie nogami, utykanie, chodzenie za pomocą laski, kuli.

19.

Głos, mowa – rozróżnia się głos: wysoki (piskliwy), niski (basowy, gruby), chrapliwy,
a ponadto wady wymowy: seplenienie, jąkanie się, zniekształcone brzmienie niektórych
liter, specyficzny akcent.

20.

Ubranie – podaje się rodzaj i wygląd: nakrycie głowy (czapka, kapelusz, beret), okrycia
górnego (marynarka, bluza, sweter, kamizelka, krawat), spodni, butów, rękawiczek.
Dokonano podziału ubrań na: eleganckie, schludne, niedbałe, niechlujne. Opisując
poszczególne części garderoby należy podać rodzaj i kolor materiału.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21.

Znaki szczególne – wrodzone lub nabyte odchylenia od normy występujące w budowie
ciała lub funkcjonowaniu poszczególnych części ciała takie jak: deformacja tułowia,
głowy, kończyn, wady wzroku itp.

22.

Umiejętności i nawyki – prowadzenie pojazdów mechanicznych, znajomość języków
obcych, umiejętność gry na instrumentach itp.

23.

Inne dane umożliwiające rozpoznanie osoby poszukiwanej – indywidualne cechy natury
anatomiczno-morfologicznej lub fizjologiczno-psychicznej pozwalające na rozpoznanie
osoby.

Metody sporządzania portretu pamięciowego
1.

Metoda graficzna (rysunkowa), polega na rysowaniu przez doświadczonego grafika
portretu osoby poszukiwanej na podstawie zeznań świadków.

Metoda fotomontażu, polega na pokazywaniu świadkowi dużej liczby zdjęć osobników
tej samej płci, w określonej kategorii wieku, przedstawiających podobne typy
konstrukcyjne i antropologiczne.
Ś

wiadek wskazuje na zdjęciach elementy najbardziej podobne do tych, jakie jego

zdaniem, ma osoba poszukiwana. Ze wskazanych elementów ekspert montuje wstępną
wersję portretu, a następnie robi korektę według zeznań świadków.

Metoda portretu składanego („Identi – Kit”) – jest to zbiór poszczególnych elementów
twarzy ludzkiej narysowanych na przezroczystych foliach, sklasyfikowanych według
specjalnego systemu. Polega na tym, że świadek wybiera z dużej liczby możliwych wersji
poszczególnych elementów twarzy, te, które jego zdaniem, są najbardziej podobne do
wyglądu osoby poszukiwanej. Wybrane elementy układane są na podświetlanej ramce.

Metoda plastyczna (rzeźbiarska), polega na tym, że po odtworzeniu wyglądu osoby
poszukiwanej za pomocą jednej z wyżej wymienionych metod, można portret rysunkowy
uplastycznić poprzez uzyskanie rzeźby głowy, zamontowanie protez ocznych i założenie
peruki. Tej metody w zasadzie nie stosuje się, gdyż jest ona pracochłonna i kosztowna.

Metody komputerowe, to metody technicznie zbliżone do metody „Identi – Kid”. Zamiast
obrazków wykonanych na przezroczystej folii, używa się obrazów poszczególnych
elementów twarzy, zarejestrowanych w pamięci komputera, które wyświetla się i nakłada
na siebie na ekranie monitora. Bezpośrednio z pamięci komputera obraz może być
przesłany na dowolną odległość.

Metody mieszane, to metody, które łączą w sobie elementy metod opisanych powyżej.

Pracownik ochrony nie musi posiadać umiejętności sporządzania portretu pamięciowego,

od tego są profesjonaliści – kryminolodzy, graficy, musi jednak wykazać się
spostrzegawczością. Tak prowadzić obserwację, by ustalić cechy osoby obserwowanej,
pozwalające na ich zapamiętanie.

Cechy te zostały wymienione przy opisie sporządzania portretu pamięciowego.
Ma to ogromne znaczenie zarówno w ochronie mienia, jak i osób, ponieważ od

spostrzegawczości, umiejętności zapamiętywania, kojarzenia może zależeć ludzkie życie.
Pracownik ochrony nie bez powodu jest nazywany bodyguardem (strażnikiem ciała).

Poniżej przedstawiam przykładowe elementy portretu pamięciowego [2].

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Na czym polega sporządzenie portretu pamięciowego?

Kiedy i dlaczego sporządza się portret pamięciowy.

Jakie są etapy sporządzania portretu pamięciowego?

Jakie cechy muszą być określone w portrecie pamięciowym?

Jakie są zasady sporządzania portretu pamięciowego?

Jakie są metody sporządzania portretu pamięciowego?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na ekranie Twojego komputera masz ukazaną sylwetkę mężczyzny robiącego zakupy

w supermarkecie (może to być popularna reklamówka), sporządź w formie opisowej jego
portret pamięciowy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać uważnie materiał nauczania,

obejrzeć materiał szkoleniowy, obserwować uważnie przez 5 sekund,

następnie wpisać cechy takie, jak: sposób poruszania się, wykonywane czynności,

podać przybliżony wiek, wzrost, budowę ciała,

podać znaki szczególne, jeśli je zauważyłeś,

wypisać w punktach wszystkie wymienione cechy opisu,

obejrzeć jeszcze raz materiał i dokonać korekty,

uporządkować informacje,

dokonać prawidłowego opisu i ocenić swoją spostrzegawczość,

10)

zaprezentować ćwiczenie na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer z dostępem do Internetu,

−

papier formatu A4, przybory do pisania.

Ćwiczenie 2

Sporządź w formie opisowej portret twarzy znanego polityka, prezentera telewizyjnego

lub aktora na podstawie zdjęcia, które oglądałeś przez 5 sekund.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

dokonać wyboru zdjęcia (powinna to być charakterystyczna twarz),

przeczytać dokładnie z poradnika, jakie elementy wchodzą w skład portretu
pamięciowego,

obejrzeć zdjęcie (nie dłużej niż 5 sekund),

wypisać wszystkie zapamiętane cechy,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ponownie obejrzeć zdjęcie i wypisać pozostałe cechy,

uporządkować informacje,

dokonać opisu i ocenić swoje umiejętności.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

wyraźne zdjęcie (polityka, prezentera, aktora),

−

papier formatu A4, przybory do pisania,

−

stoper.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

sporządzić portret pamięciowy twarzy jakiejś osoby?

sporządzić portret pamięciowy sylwetki?

poprawnie opisać najważniejsze cechy portretowanych osób?

obiektywnie ocenić swoje umiejętności?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.

Psychologia osobowości. Pojęcie i struktura osobowości

4.3.1. Materiał nauczania

Osobowość, to układ trwałych wartości charakterystyczny dla danej jednostki. Są to

zarówno cechy wrodzone jak i nabyte przez jednostkę i to właśnie cechy (właściwości)
wrodzone warunkują taki a nie inny sposób poznawania świata. W psychologii określa się
osobowość jako „metawzór funkcjonowania jednostki”, a więc jest to najbardziej
wyspecjalizowania organizacja zapewniająca jednostce tożsamość i zdolność kierowania
sobą. Słowem osobowość to tożsamość jednostki.

Składniki osobowości tworzą strukturę zwartą i wielowymiarową i nie można ich

oddzielać, ponieważ jedne wpływają na drugie.

Składnikami osobowości są:

temperament,

zdolności i uzdolnienia,

uzdolnienia specjalne,

potrzeby,

zainteresowania,

postawy.

Temperament, to zespół najbardziej stałych właściwości psychicznych człowieka,

przejawiających się w jego reakcjach emocjonalnych i motoryce (motoryczny-ruchowy), jest
to dynamiczny składnik osobowości uzależniony od czynników wewnętrznych, a więc od
procesów pobudzania i hamowania.

Wyróżniamy następujące rodzaje temperamentów:

–

sangwinik, to człowiek zrównoważony i ruchliwy, łatwo dostosowuje się do
zmieniających się warunków życia, jest pogodny, odporny na przeciwności losu. Cechuje
go bogata mimika i żywa gestykulacja,

–

flegmatyk, to człowiek zrównoważony i powolny, cechuje go mała ruchliwość, a jego
reakcje są powolne, wykazuje niechęć do zmiany warunków życia. Flegmatyk potrafi
pracować wytrwale. Nie uzewnętrznia swoich uczuć,

–

choleryk, to człowiek niezrównoważony, odznaczający się dużą energią życiową, ale
jednocześnie brakiem opanowania, gwałtownością i wybuchowością,

–

melancholik – cechuje go mała ruchliwość, jest człowiekiem biernym, źle znosi wszelkie
zmiany, które mogą być źródłem zaburzeń nerwowych.
Temperament często decyduje o przystosowaniu jednostki do środowiska i przejawia się

we wszystkich jej działaniach.

Rola temperamentu w działaniu jest bardzo ważna, ujawnia się przede wszystkim

w warunkach trudnych – w sytuacjach zagrożenia, konfliktu, różnego rodzaju przeszkód
stojących na drodze do realizacji jakiegoś celu.

Z reguły występują dwa odmienne typy reagowania. Pierwszy, określany jako nastawienie

zadaniowe, oznacza pojęcie wyzwania i usunięcie lub uniknięcie przeszkody, natomiast drugi
typ reakcji, określany jako obronny, polega na rezygnacji z osiągnięcia celu i pojawieniu się
zachowań takich jak płacz, agresja.

Inteligencja jest to zdolność do przystosowania się do nowych warunków za pomocą

myślenia. Przeciętny poziom inteligencji wyraża się liczbą 100.

Ludzie różnią się między sobą poziomem inteligencji, te różnice wynikają zarówno

z cech wrodzonych jak i różnych przyczyn środowiskowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Nie wszyscy ludzie osiągają tzw. normę rozwoju umysłowego i jest to przyczyną

zakłócenia nabywania doświadczenia. Dlatego wpływ inteligencji na rozwój psychiczny
człowieka, w tym na rozwój osobowości jest bardzo ważny.

Zdolnościami nazywamy takie właściwości psychiczne, które warunkują pomyślne

rezultaty działania. Rozwijają się one pod wpływem określonych wrodzonych zadatków
fizjologiczno-anatomicznych. Wrodzone zadatki wpływają na rozwój zdolności, ale ich nie
wyznaczają. To one mają wpływ i umożliwiają rozwinięcie różnorodnych zdolności, np.
dobry wzrok może być podstawą osiągnięć sportowych w łucznictwie lub strzelectwie itd.

Jednak posiadanie jakiejś jednej specyficznej zdolności, np. spostrzegawczości nie

zapewnia jeszcze dobrych wyników w danej dziedzinie działalności, potrzebny jest określony
zespół zdolności, które tę działalność umożliwiają i usprawniają. Ten zespół umożliwiający
skuteczne działanie to uzdolnienia np. uzdolnienia matematyczne lub organizacyjne.

Wyższy stopień uzdolnień, to talent, najbardziej korzystne połączenie uzdolnień,

umożliwiające twórcze wykonywanie jakiejś działalności.

Jednak ani zdolności, ani uzdolnienia i talenty nie rozwijają się samorzutnie, ponieważ

osiągnięcie sukcesu zależy od pracy nad ich rozwojem.

Potrzeby są czynnikiem dynamizującym działanie człowieka. Potrzeba powstaje na

podłożu zaburzenia równowagi między organizmem a środowiskiem i wynika często z braku
czegoś, co sprawia, że organizm nie może normalnie funkcjonować. Pobudzanie potrzeby ma
miejsce wówczas, kiedy między oczekiwaniem jednostki a zaistniałą sytuacją powstaje
rozbieżność. Człowiek dążąc do zlikwidowania rozbieżności, zaspokaja swoje potrzeby.

Potrzeby dzieli się na dwie grupy:

potrzeby pierwotne – biologiczne, to najbardziej elementarne potrzeby – pokarmu, wody,
tlenu, snu oraz potrzeba zachowania gatunku,

potrzeby wtórne – psychiczne, to potrzeby społeczne i kulturalne, np. bezpieczeństwa,
kontaktu emocjonalnego, uznania, sukcesu, poznawcza, sensu życia.

Zainteresowania powstają w ścisłym związku z potrzebami i zdolnościami i wymagają

zaangażowania emocjonalnego i poznawczego.

Zainteresowania to specyficzne nastawienie poznawcze i emocjonalne na przedmioty

i zjawiska rzeczywistości, które ujawnia się w działaniu.

Na powstanie zainteresowań wpływają warunki środowiskowe, w których człowiek żyje.

rodowisko może wpłynąć zarówno na rozbudzenie zainteresowań jak i na ich tłumienie.

Im głębsze i bogatsze są zainteresowania jednostki, tym bardziej wzbogaca się jej życie

psychiczne i rozwija osobowość.

Postawy to sposoby zachowania się jednostek wobec przedmiotów i osób. Szerszą

definicję, jednocześnie wyjaśniającą to pojęcie, jest definicja T. Mądrzyckiego, która mówi,
ż

e „Postawę można określić jako ukształtowaną w procesie zaspokajania potrzeb,

w określonych warunkach społecznych, względnie zgodną i trwałą organizację wiedzy,
przekonań, uczuć, motywów oraz pewnych form działań i reakcji postaw” [9].

System postaw kształtuje się w ciągu całego życia człowieka i nie jest on niezmienny,

ponieważ człowiek niejednokrotnie musi dostosować się do wymagań społecznych i zmieniać
swoją postawę, co może być także źródłem wewnętrznego konfliktu i prowadzić do zaburzeń
kontaktów jednostki z grupą.

Ogólne postawy warunkujące stosunek człowieka do innych ludzi, do pracy, do samego

siebie, powiązane w całość, tworzą zespół postaw określanych jako charakter.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Charakter człowieka kształtuje się od wczesnego dzieciństwa, a jednym z ważniejszych

warunków rozwoju są określone działania wychowawcze.

Czynniki wpływające na kształtowanie się osobowości człowieka.
Osobowość rozwija się w trakcie życia jednostki. Człowiek od urodzenia nawiązuje

kontakty ze środowiskiem społecznym, co w decydujący sposób wpływa na kształtowanie się
osobowości – poznaje świat, rozwija swoje zdolności i zainteresowania, kształtuje potrzeby
i postawy.

Tymi czynnikami są:

aktywność, czyli zdolność do zaspokajania potrzeb wyznaczonych przez biologiczne
właściwości organizmu, jak i przez warunki społeczne,

role społeczne, czyli taki sposób zachowania, którego oczekuje od jednostki
społeczeństwo ze względu na miejsce, jakie zajmuje ona w grupie społecznej, poprzez
przyjęcie systemu reguł postępowania, np. rola ojca, nauczyciela, ucznia,

osoby znaczące, czyli autorytety, wzory do naśladowania,

podejmowanie wzorów poprzez:

–

empatię, wczuwanie się w stany psychiczne innych osób,

–

naśladowanie, zewnętrzne przejmowanie reguł postępowania,

–

modelowanie, przyjmowanie od osoby znaczącej (modelu) nie tylko określonych
form zachowania, ale również tendencje uczuciowo-motywacyjne,

–

identyfikację, upodobnienie się do osoby, z którą jednostka się utożsamia,

kultura, zarówno materialna, czyli to wszystko, co człowiek stworzył w ciągu wieków,
jak i duchowa, czyli wiedza, ideały, normy, zwyczaje,

oddziaływanie wychowawcze:

–

niezamierzone, przypadkowe, spontaniczne ukształtowane okazjonalnie poprzez
obserwacje różnych zachowań,

–

zamierzone, czyli proces celowych i zaplanowanych oddziaływań, ukierunkowanych
na efekt wychowawczy.

Obraz samego siebie

Na obraz samego siebie składa się całokształt wiedzy, wyobrażeń, pojęć o własnej osobie,

a także uczuciowy stosunek do samego siebie związany z samooceną. Jest to proces
długotrwały, ponieważ człowiek wchodząc w różne relacje społeczne, pełniąc coraz bardziej
zróżnicowane role, analizując stosunek otoczenia do siebie, a także swój stosunek do innych
ludzi poszerza i krystalizuje obraz samego siebie.

Na system wiedzy o sobie składają się:

własny wygląd i fizyczne właściwości,

umiejętności i zdolności,

potrzeby i postawy,

pozycja wśród ludzi,

to, co mnie należy się od innych.
Na obraz samego siebie składa się „Ja realne”, czyli sądy o tym, jaki jestem oraz „Ja

idealne”, czyli sądy o tym, jakim chciałbym być.

wiadomość tego, jakim się naprawdę chciałoby być często odbiega znacznie od wiedzy

o tym, jakim się jest. Ta rozbieżność może być albo powodem niskiej samooceny, albo wiązać
się z dążeniem do zbliżenia się do modelu „Ja idealnego”.

Wiedza na temat własnej osoby dostarcza poczucia własnej wartości, niezbędnego dla

zaakceptowania przez jednostkę samej siebie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Samowiedza to wiedza zdobywana przez człowieka w procesie samopoznania. Obejmuje

ona trzy składniki:
1)

sądy opisowe, dotyczące zdarzeń i faktów z własnej bibliografii, np. chodzę dość często
do kina, interesują się informatyką,

sądy wartościujące, dotyczące własnych czynności i przypisywanych sobie cech, np.
łatwo się wzruszam, chętnie pomagam innym,

sądy o standardach osobistych, tj. odnoszące się do życzeń, aspiracji i pragnień
związanych z jakimś idealnym lub pożądanym stanem, np. powinienem być bardziej
opanowany.
Jednak istota człowieka nie sprowadza się tylko do odpowiedzi na pytania jakim jestem,

kim jestem i kim pragnę być, ale kreowania siebie, do samorealizacji.

Samorealizacja, to proces doskonalenia siebie oraz działania zmierzające do

przekształcenia świata. Jeśli człowiek jest podmiotem swoich zachowań, autorem własnych
czynności, to jest jednocześnie sprawcą takich lub innych stanów rzeczy, a to sprzyja
umacnianiu się poczucia tożsamości. Natomiast wszelkie sytuacje przymusu zewnętrznego,
zwalniają od odpowiedzialności, a im są one silniejsze, tym wyraźniej rysuje się tendencja do
przenoszenia odpowiedzialności za własne zachowania na innych i obarczenie ich
odpowiedzialnością. Uniformizmu (łac. uniformie’ jednokształtny) i anonimowość, którym
towarzyszy brak odpowiedzialności, prowadzą do zachowań skrajnie aspołecznych.

W toku rozwoju człowieka, kształtuje się też system przekonań, który wyznacza nasz

stosunek do świata i samego siebie, a więc kształtuje się nasz pogląd na świat.

Pogląd na świat jest zbiorem przekonań powiązanych ze sobą i wewnętrznie spójnych

i kształtuje się na podstawie doświadczeń jednostki. Wypływa on albo z wiary, albo z wiedzy.
W pierwszym przypadku przyjęcie przekonań i poglądów następuje na podłożu uznawania
prawd i autorytetów bez dowodów naukowych, w drugim – podstawą jest naukowe
uzasadnienie.

Wymienione składniki osobowości nie rozwijają się niezależnie od siebie, rozwój

jednych jest warunkiem kształtowania się drugich, im bogatsze doświadczenie człowieka, tym
bardziej jednolicie funkcjonuje i dojrzewa system właściwości charakterystycznych i trwałych
dla danej jednostki, nazywamy osobowością.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Co oznacza pojęcie „osobowość”?

Jakie są składniki osobowości?

Jakie są typy temperamentów?

Czy zdolności i uzdolniania są wrodzone i niezmienne, czy też można je kształtować?

Jaka jest definicja inteligencji?

Które z potrzeb psychicznych są najważniejsze dla człowieka?

Jak rozwijają się zainteresowania?

Jak powstaje charakter?

Jakie są składowe części obrazu samego siebie?

10.

Co oznacza pojęcie „samorealizacja”?

11.

Jakie występują różnice między „Ja realnym” a „Ja idealnym”?

12.

Jak powstaje obraz świata?

13.

Jakie składniki obejmuje samowiedza?

14.

Jak kształtuje się pogląd na świat?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Jaki typ temperamentu powinien posiadać pracownik ochrony. Uzasadnij dlaczego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać uważnie materiał nauczania,

wypisać cechy, jakie Twoim zdaniem powinien posiadać pracownik ochrony i uzasadnić
je,

wybrać typ temperamentu,

dokonać porównania i oceny,

uzasadnić swój wybór,

zaprezentować ćwiczenie na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, przybory do pisania,

–

literatura zgodnie z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Wymień i uzasadnij najważniejsze potrzeby psychiczne człowieka. Ułóż je w zależności

od Twojej hierarchii wartości.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać uważnie materiał nauczania,

zdefiniować pojęcie „potrzeby”.

wyliczyć najważniejsze potrzeby psychiczne człowieka,

ułożyć je w zależności od hierarchii wartości,

uzasadnić układ w formie pisemnej,

zaprezentować ćwiczenie na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska:

–

papier formatu A4, przybory do pisania,

–

literatura zgodnie z punktem 6 poradnika.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

scharakteryzować typy temperamentów?

wymienić i uzasadnić najważniejsze potrzeby człowieka?

zdefiniować pojęcie „osobowości”?

określić od czego zależą zdolności człowieka?

zdefiniować pojęcie „inteligencji”?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

rozróżnić zdolności od uzdolnień?

wymienić części składowe obrazu samego siebie?

zdefiniować pojęcie „charakteru”?

odpowiedzieć na pytanie, jak kształtuje się pogląd na świat?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Podstawowe pojęcia etyczne

4.4.1. Materiał nauczania

Terminy „etyka” i „moralność” stopniowo upodobniły się ze względu na pochodzenie

tych wyrazów ponieważ z grec. ethikos oznacza moralność.

Moralność jest to system norm, ocen, wzorów postępowania, które uznaje się za słuszne,

a etyka opisuje te wszystkie zjawiska.

Na moralność składają się:

normy, czyli reguły i przepisy, wskazówki, zasady postępowania i mogą one występować
w formie:

–

kategorycznej jako nakazy i zakazy formułowane w sposób bezwzględny, nie
dopuszczające wyjątków (Dekalog) oraz mieć formę zaleceń sposobu rozstrzygania
konfliktu. W tradycyjnej moralności, opierającej się na autorytecie, normy mają
charakter bezwzględny,

–

hipotetycznej (przypuszczającej), gdzie norma jest akceptacją określonego celu, np.
jeśli chcesz cieszyć się szacunkiem ludzi, powinieneś żyć uczciwie.

oceny, czyli wydawanie sądu, że jakiś czyn jest naganny lub godny pochwały.
Oceniamy więc sam czyn, a nie człowieka, co nie znaczy, że ocena czynu nie może

rzutować na ocenę człowieka, który dokonał tego czynu.

Poddajemy ocenie:

–

motywy,

–

intencje,

–

skutki.
Ocena stwierdza występowanie lub niewystępowanie w sensie obiektywnym jakiejś

specyficznej cechy dobra.
3)

wzory

postępowania,

ideały

zawarte

jakimś systemie, wzory osobowe

charakterystyczne dla systemu społecznej moralności,

sankcje, czyli sposób reagowania grupy społecznej na przekraczanie norm bądź też na ich
respektowanie. Sankcje można podzielić na:

–

sankcje faktyczne (realne) to przekonanie, że osoba postępująca sprzecznie
z panującymi regułami będzie ukarana,

–

sankcje wyobrażone, to sankcje o charakterze zmistyfikowanym, wyobrażenie sobie,
ż

e za postępowanie złe, naganne kara będzie w dalekiej przyszłości lub po śmierci.

Sankcje związane z przekraczaniem norm moralnych mogą występować w różnej postaci,

jako:

–

ocena negatywna,

–

pozbawienie jednostki jej uprawnień,

–

ignorowanie jednostki przez grupę,

–

wykluczenie jednostki przez grupę.
Do szczególnych sankcji należy sankcja stosowana przez samą jednostkę, zwana

„wyrzutami sumienia”. Jest to negatywna samoocena jednostki, która pogwałciła reguły
społeczne. Jednostka występuje w tym przypadku jako oceniający i oceniany.

Moralność reguluje stosunki międzyludzkie, między jednostką a grupą, między jednostką

i grupą społeczną a instytucjami społecznymi, ocenia i reaguje sankcjami na nieprzestrzeganie
norm.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Faktycznie treści nakazów, zakazów i ocen ujawniają się wtedy, kiedy odnosimy je do

konkretnych warunków. To powoduje, że mamy do czynienia z relatywizmem moralnym.

Termin „relatywizm moralny” (relatywny – względny z łac. relativus’ względny) ma

negatywne zabarwienie. Kiedy mówimy o relatywizmie moralnym, mamy na myśli taki stan
rzeczy, w którym przeciwstawne oceny, wartościowania czy też sprzeczne normy są
jednakowo niesłuszne, a więc jest to sytuacja, w której nikt nie może orzec, iż ma rację,
postulując jakieś zachowania czy oceniając czyjeś postawy. Szczególną formą tego rodzaju
relatywizmu jest przyjęcie zasady, zgodnie z którą w sensie moralnym każdy ma rację „ze
swojego punktu widzenia”, przykładem może być słynne Sienkiewiczowskie powiedzenie
„Jak Kali ukraść krowę, to jest dobrze, ale jak Kalemu ukraść krowę, to źle”. W ten sposób
ujawnia się zależność moralności od innych pozamoralnych zjawisk społecznych.

Wyróżnia się trzy rodzaje relatywizmu moralnego:

historyczny, ukazuje zmienność moralności w czasie, co znajdowało odbicie w systemach
prawnych, np. w XVI w. w Polsce zabójstwo chłopa przez szlachcica było karane
grzywną, a zabójstwo szlachcica przez chłopa karą śmierci. Sankcje zależały więc od
przynależności stanowej,

relatywizm socjologiczny, różnorodność moralności w ramach określonych społeczeństw,
związanych z sytuacją, potrzebami i interesami określonych grup społecznych,
przykładem może być tzw. moralność socjalistyczna;

relatywizm kulturowy, związany z różnorodnością moralności w aspekcie geograficznym
w związku z odmiennością kultur, np. kultura Afryki czy Polinezji.

Elementarne normy moralne

Kiedy mówimy o elementarnych normach społecznych mamy na myśli wspólne wartości

w różnych systemach moralnego wartościowania. Obserwacja zwyczajów, obyczajów
i moralności, lektura dzieł literackich powstałych w różnych okresach historycznych dostarcza
informacji, że pewne dylematy moralne, konflikty, czyny i postawy wywoływały podobne
negatywne lub pozytywne reakcje moralne.

Odwaga, altruizm, sprawiedliwość zawsze budzą pozytywne skojarzenia, podczas gdy

małostkowość, egoizm, tchórzostwo wywołują emocje negatywne.

Kolejnym wspólnym, uniwersalnym problemem jest stosunek człowieka do przyrody. Nie

jest rzeczą przypadkową, że mimo wielu różnic kulturowych, politycznych istnieje zgodność
poglądów na zagadnienia ochrony środowiska naturalnego człowieka. Wszelkiego rodzaju
klęski, katastrofy żywiołowe wywołują odruchy solidarności i przejawiają się nie tylko
w deklaracjach, lecz w realnej pomocy. A więc solidarność ogólnoludzka jest jedną
z elementarnych zasad moralnych.

By norma moralna spełniała kryterium uniwersalności powinna być:

–

trwała (przetrwać dłużej niż formacja ekonomiczno-społeczna),

–

dotyczyć wszystkich ludzi.
Do takich elementarnych norm należą np. dotrzymywanie przyjaźni, opieka rodziców nad

dziećmi, nie zabijać dla przyjemności narodu, lekarz powinien nieść pomoc każdemu
niezależnie od statusu majątkowego, sytuacji społecznej czy postawy moralnej.

Występowanie tych norm jest przejawem ciągłości w rozwoju systemów moralnych.
Elementarne normy moralne mogą mieć zastosowanie w sytuacji konfliktu wartości,

kiedy przekroczenie jakiejś normy staje się koniecznością, a więc nie w każdej sytuacji należy
rozstrzygnąć konflikt na rzecz elementarnych norm moralnych, np. konflikt racji.

Przyjęcie określonego systemu moralnego, wartościowań pociąga za sobą określone

modyfikacje postaw, działań i decyzji, które są przedmiotem ocen moralnych. Moralność jest
więc integralnym elementem faktycznych stosunków międzyludzkich.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Moralność a prawo

Wszystkie społeczeństwa sprawują wobec swoich członków kontrolę za pomocą różnych

rodków oddziaływania. Nie ma takich społeczności, w których by nie funkcjonowały różnego

rodzaju i typu nakazy i zakazy, wzory postępowania, oceny, których ostateczną funkcją
byłoby sterowanie postępowaniem jednostek.

Jedną z najbardziej ważnych form regulacji postępowania ludzi jest prawo, które także

zawiera normy. Jednak pomiędzy prawem a moralnością zachodzą następujące różnice:
1)

moralność jest nieodłączną cechą wszystkich ludzkich społeczności, nie ma takich
społeczeństw, gdzie nie występowałaby moralność, prawo zaś powstało na określonym
etapie kształtowania się państwowości i stoi na straży ustanowionych przez siebie norm
prawnych. Z definicji prawa „jako zbioru norm życia społecznego, których realizację
zabezpiecza państwo” wynika, że prawo jest wtórne w stosunku do norm moralnych.
Twierdzi się nawet, że „prawo to minimum moralności”,

prawo ma charakter czysto instytucjonalny, jest ono ustanowione i proklamowane
w sposób sformalizowany. Respektowanie prawa jest wymuszone przez organy ścigania
wymiaru sprawiedliwości a sankcje za przekroczenie prawa mają również charakter
instytucjonalny i wiąże się ze stosowaniem przymusu państwowego. Natomiast
przekroczenie norm moralnych pociąga za sobą jedynie sankcję opinii publicznej,

prawo ma charakter jednolity, moralność nie.
Ocena prawna z punktu widzenia moralności była różna w różnych epokach, ale zawsze

sprowadzała się do pytania czy prawo jest słuszne czy nie, sprawiedliwe, czy niesprawiedliwe.
O tym czy tak jest decydują pewne generalne reguły, są to:
1)

wymóg właściwego ogłoszenia prawa, ponieważ ludzie muszą wiedzieć co jest
dozwolone a co zabronione;

nie może być w prawie norm sprzecznych,

obowiązywać muszą jednakowe zasady, reguły, np. ciężar dowodu spoczywa na
oskarżycielu, nikt nie może być sędzią w swojej sprawie, rozdzielenie funkcji
oskarżenia, obrony, sądzenia itp.
Często jednak normy moralne przybierają postać zbliżoną do norm prawnych a nawet

niczym się nie różnią od norm moralnych, np. normy moralne zawarte w Dekalogu
sankcjonowane są czasem jako normy prawne.

Zarówno prawo jaki i moralność dotyczą ludzkich zaniechań, stąd zależność prawa od

moralności, jest ona następująca:
1)

przekroczenie normy moralnej nie jest przekroczeniem normy prawnej, np. kiedy
człowiek bogaty przechodzi obojętnie obok swych bliskich, którzy są w ciężkiej sytuacji
materialnej,

przekroczenie zasad moralnych jest jednocześnie przekroczeniem prawa, np.
przestępstwa kryminalne,

przekroczenie prawa, które nie wywołuje negatywnych ocen moralnych świadczy o tym,
ż

e prawo bywa niesprawiedliwe, a co za tym idzie nieskuteczne, np. niektóre rodzaje

prowokacji policyjnej,

rozdzielenie sankcji moralnych i sankcji prawnych o czym świadczą klauzury generalne,
zwyczajowe, które w ściśle określonych przypadkach pozwalają na odstąpienie od
trzymania się litery prawa, np. sąd może uchylić karalność czynu ze względu na znikomą
szkodliwość społeczną lub działanie w stanie wyższej konieczności (obrona konieczna).

Prawa człowieka jako prawa moralne

Prawa człowieka są wytworem moralnych, społecznych i politycznych uzgodnień, które

ludzie zawarli, by stworzyć warunki nieodzowne dla godnego życia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Prawa człowieka zapisane zostały w powszechnie znanych dokumentach jak Powszechna

Deklaracja Praw Człowieka z 1948 r., w preambule Karty Narodów Zjednoczonych
i w prawach UE, które zaaprobowały międzynarodowe zgromadzenia i stanowią wytyczną
działania światowych organizacji powołanych do życia po to, by zapobiegały łamaniu tych
praw.

W szczególności:

–

prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa,

–

prawo zabraniające niewolnictwa,

–

prawo zabraniające tortur i poniżania,

–

prawo równości wobec instytucji sprawiedliwości,

–

prawo do wolności myśli i sumienia i religii,

–

prawo do takich warunków, które pozwalają na pomyślność osobistą i rodziny, a na które
składają się pożywienie, mieszkanie, opieka lekarska oraz nieodzowne świadczenia
społeczne,

–

macierzyństwo i dzieciństwo mają prawo do specjalnej troski i ochrony,

–

prawo do zapomogi w przypadku bezrobocia, choroby, kalectwa, wdowieństwa i starości,

–

prawo do pracy oraz godziwych jej warunków,

–

prawo do równej płacy za równą pracę,

–

prawo do wykształcenia,

–

prawo do czasu wolnego i płatnego urlopu,

–

prawo do swobodnego przemieszczania się w obrębie państw i pomiędzy nimi,

–

prawo do skutecznej obrony przed naruszeniem praw człowieka,

–

prawo godności.
Prawa te jako konieczne nie mogą być uzależnione od jakichkolwiek czynników, takich

jak narodowość, czy rasa, płeć, wyznanie, poglądów politycznych, pochodzenie etniczne.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Czy etyka i moralność znaczą to samo?

Co oznacza pojęcie „ocena moralna”?

Jak rozumiesz pojęcia „oceny moralnej” i „sankcji moralnej”?

Jakie są rodzaje sankcji moralnych?

Co oznacza termin „relatywizm moralny”?

Jakie są elementarne normy moralne?

Co było pierwsze moralność czy prawo?

Czy ocena prawna to także ocena moralna?

Jakie są różnice między prawem a moralnością?

10.

Czym są „prawa człowieka” – zasadami prawa, czy zasadami moralnymi?

11.

Dlaczego powstały prawa człowieka?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wskaż, które z praw człowieka są Twoim zdaniem najważniejsze, uzasadnij dlaczego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać uważnie prawa człowieka,

wybrać te prawa, które Twoim zdaniem są najważniejsze,

wyjaśnić sens wybranych praw,

uzasadnić wybór,

odpowiedzieć na pytanie: Czy wierzysz w to, że prawa człowieka są w Polsce
przestrzegane.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, przybory do pisania,

−

Deklaracja Praw Człowieka,

−

zestaw komputerowy z dostępem do Internetu,

−

literatura zgodnie z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Podaj przykłady (najmniej 3) postępowania zgodnego z prawem ale negatywnie

ocenionego z punktu widzenia moralności.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać dokładnie materiał nauczania,

odpowiedzieć na pytanie jaka jest różnica między prawem a moralnością,

odpowiedzieć na pytanie jakie relacje zachodzą między prawem a moralnością,

wyjaśnić znaczenie twierdzenia „sprzeczne z prawem”,

podać przykłady i uzasadnić je,

zaprezentować ćwiczenie na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

notatki prasowe,

–

papier formatu A4, przybory do pisania,

−

zestaw komputerowy z dostępem do Internetu,

−

literatura zgodnie z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 3

Podaj 3 przykłady relatywizmu moralnego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać uważnie materiał nauczania,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wyjaśnić pojęcie „relatywizm moralny”,

podać 3 przykłady,

uzasadnić pisemnie, na czym polega relatywizm moralny w wybranych przykładach.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

odtwarzacz,

–

papier formatu A4, przybory do pisania,

−

literatura zgodnie z punktem 6 poradnika.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

odróżnić prawo od moralności?

wymienić elementarne normy moralne?

odpowiedzieć na pytanie jakie są wyznaczniki moralności?

wyjaśnić pojęcia „norma moralna”, „sankcje”?

odróżnić sankcje moralne od sankcji prawnych?

wyjaśnić pojęcie „relatywizmu moralnego”?

zinterpretować prawa człowieka?

uzasadnić konieczność przestrzegania prawa człowieka?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5. Podstawowe zasady etyczne w pracy dotyczącej ochrony

osób i mienia

4.5.1. Materiał nauczania

Prawie we wszystkich zawodach obowiązują zasady etyki zawodowej. Każda z nich łączy

w sobie elementy etyki ogólnej, akceptowanej powszechnie, ze specyficznymi elementami
określonego zawodu. Tak więc zasady etyki pracownika ochrony muszą być oparte na
normach moralnych obowiązujących społeczeństwo, a szczegółowe zasady wynikające ze
specyfiki tego zawodu nie mogą być z nimi sprzeczne.

Etyka zawodowa pracownika ochrony, to po prostu przełożenie na konkretne reguły

postępowania, reguł moralnych, dotyczących zachowania w określonych sytuacjach w czasie
wykonywania obowiązków zawodowych.

Etyki zawodowe są konieczne i mają ogromne znaczenie w wielu zawodach, np. lekarza,

ołnierza, policjanta, gdyż są związane z tym, co stanowi dla człowieka najwyższe dobro –

ycie, zdrowie, godność. Specyfika zawodu pracownika ochrony, którego zadaniem jest

ochrona tych wartości, nakazuje, by ludzie, którzy również mają do czynienia z bronią, mogą
stosować środki przymusu bezpośredniego, znali zasady, którymi powinni się kierować.

Znajomość zasad etyki zobowiązujących pracownika ochrony ułatwi rozwiązywanie

wielu sytuacji konfliktowych, które są w tym zawodzie nieuniknione. Etyka zawodowa jest
też w jakimś sensie również uzupełnieniem norm prawnych, ponieważ tam, gdzie występują
luki w prawie czy przepisach służbowych, zalecone jest odwoływanie się do doświadczenia,
podejmowania decyzji zgodnie z sumieniem i własnym rozumieniem dobra i zła.

O ile etyka ogólna wskazuje, jak żyć godnie, by nie utracić człowieczeństwa, to celem

etyki zawodowej pracownika ochrony jest także zachowanie godności człowieka, ale
w konkretnych sytuacjach wynikających z pracy.

Podstawowymi zasadami są niewątpliwie przepisy prawne i służbowe, one wyznaczają

zakres obowiązków zawodowych, jednak istnieją jeszcze czynniki, które wymagają oceny
i podjęcia decyzji przez samego pracownika ochrony.

Tymi czynnikami są:

–

normy moralne ogólnospołeczne, obyczajowe i zwyczajowe,

–

wola przełożonego i pracodawcy wyrażona w poleceniach i sugestiach,

–

rodzaj przedmiotu ochrony,

–

warunki lokalne,

–

stopień zagrożenia przestępczego,

–

rodowiskowe układy międzyludzkie,

–

stopień solidarności i zaufania między pracownikami.
Dlatego pracownik ochrony powinien charakteryzować się następującymi cechami,

–

wrażliwością,

–

odpowiednim poziomem kultury,

–

zdolnością do refleksji moralnej,

–

uczciwością,

–

obiektywizmem,

–

solidarnością zawodową,

–

profesjonalizmem,

–

poszanowaniem lokalnych zwyczajów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tych cech nie da się wyegzekwować za pomocą przepisów prawa czy poleceń

służbowych, są to bowiem kategorie moralne i należą do etyki zawodowej i to ona jest
wyznacznikiem sposobu wykonywania czynności zawodowych.

Bardzo ważną kategorią moralną jest zdolność do samooceny, a specyfika tego zawodu

wymaga właśnie, by przyszły pracownik potrafił ocenić siebie, dokonując oceny cech swojej
osobowości, takich jak:

–

odporność na pokusy nielegalnego czy niezgodnego z zasadami uczciwości osiągania

korzyści materialnych,

–

odwaga,

–

zdolność do poświęceń,

–

zdolność do podejmowania szybkich decyzji,

–

odporność na stres w sytuacjach konfliktowych,

–

zdolność do podejmowania ryzyka,

–

opanowanie,

–

odpowiedzialność.
Właściwa ocena osobowości jest bardzo ważna, ponieważ pracownik ochrony narażony

jest na różnorodne sytuacje zagrożenia, obcowanie z osobami powodującymi zagrożenia dla
chronionych wartości i to może spowodować, np. nadmierną nie ukrywaną podejrzliwość,
wobec każdego obywatela, co w rezultacie podrywa wzajemne zaufanie między pracownikiem
ochrony a obywatelem, czy przejmowanie elementów subkultury jakiegoś środowiska –
brutalność, wulgaryzmy językowe, żargon środowiskowy.

Jest to złe pojmowanie zasady obowiązującej w policji i służbach ochrony: wczuwanie

się w rolę przeciwnika – przestępcy, zamachowca, złodzieja.

Znajomość zwyczajów, języka tych środowisk jest oczywiście konieczna, ale w sensie

instrumentalnym (pomoc w pracy), by móc skutecznie przeciwdziałać, ale nie należy
rozumieć tej zasady dosłownie i stosować na co dzień w życiu prywatnym i służbowym.

O sposobie wykonywania zawodu pracownika ochrony decyduje więc postawa moralna,

jego wrażliwość, uczciwość, umiejętność zastosowania zasad moralnych w każdej sytuacji
konfliktowej.

Obok technicznej sprawności zawodowej postawa moralna jest również ważna.

Podstawowe zasady etyczne obowiązujące pracownika ochrony
1)

wszelka praca związana z ochroną osób i mienia ma być zgodna z obowiązującym
prawem;

w toku tej pracy należy przestrzegać praw człowieka i bezwzględnie zachowywać ludzką
godność;

w każdym przypadku lojalność osoby chronionej pozostanie przy interesach chronionych;

w razie konieczności wyrządzenia komuś dolegliwości (np. sprawcy w trakcie jego
zatrzymania), dolegliwość ta zawsze będzie ograniczona do niezbędnego minimum;

w toku wykonywania służby ochronnej, bezwzględnie zachowana będzie bezstronność
i dążenie do prawdy;

pracownik ochrony dba o swoje kwalifikacje – wiedzę i umiejętności – gdyż brak
profesjonalizmu jest moralnie naganny;

wolno poświęcić dobro mniejszej wagi dla ratowania dobra wyższej wartości tylko
wówczas, gdy zamierzony efekt byłby niemożliwy do osiągnięcia w inny sposób.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Poszanowanie godności człowieka a uprawnienia do użycia środków przymusu
bezpośredniego

Każdy pracownik ochrony ma prawo stosowania środków przymusu, które z natury

rzeczy są sprzeczne z prawami i wolnościami obywatelskimi.

Sprzeczne z prawem wykorzystywania tych środków nie tylko narusza konstytucyjne

prawa obywatelskie, ale także pociąga za sobą odpowiedzialność karną pracownika ochrony.

rodki przymus bezpośredniego, są to środki, których pracownicy ochrony używają, by

wymusić zachowanie zgodne z prawem osoby, wobec której są stosowane. Są one
następujące:

–

siła fizyczna w postaci chwytów obezwładniających oraz innych technik obrony,

–

kajdanki,

–

wielofunkcyjne pałki ochronne,

–

psy obronne,

–

paralizatory elektryczne,

–

broń gazowa i ręczne miotacze gazu.

Uprawnienia pracowników ochrony

Pracownik ma prawo:

ustalenia uprawnień osób do przebywania na obszarach i obiektach chronionych,
legitymowania ich, sprawdzania przepustek,

wezwania nieuprawnionych osób do opuszczenia obiektu lub obszaru,

ujęcia osób stwarzających bezpośrednie zagrożenie życia i zdrowia, a także chronionego
mienia i ujętą osobę przekazać Policji,

stosowania środków przymusu bezpośredniego,

użycia broni palnej.
Ś

rodki przymusu bezpośredniego i broń palna, mogą być stosowane tylko podczas

konwojowania wartości pieniężnych i innych przedmiotów wartościowych i niebezpiecznych
(np. materiały wybuchowe lub toksyczne), w przypadku gwałtowanego zamachu na
konwojowane wartości lub osoby je ochraniające.

Stosowanie środków przymusu bezpośredniego zawsze godzi w godność człowieka,

jednak w sytuacjach ekstremalnych, kiedy występuje niebezpieczeństwo utraty zdrowia
a nawet życia, kiedy pracownik ochrony naraża się sam oraz innych, sprawa godności
człowieka wydaje się być sprawą drugorzędną.

Uprawnienia do stosowania wymienionych środków są ściśle określone w przepisach

prawa, a etyka zawodowa wyznacza również granice ich stosowania, to generalna zasada
zapożyczona z etyki żołnierskiej „Nic ponad bojową konieczność”.

Jednak w uzasadnionych przypadkach przymus fizyczny, choć narusza godność

człowieka, jest konieczny, prawnie i moralnie dopuszczalny. Zaniechanie w określonych
sytuacjach stosowania przymusu bezpośredniego może być potraktowane jako zaniedbanie
obowiązków służbowych.

Podjęcie decyzji o zastosowaniu tych środków nie powinno budzić wątpliwości

moralnych

pracownika

ochrony,

ponieważ

działania

zostały

sprowokowane

niebezpiecznym zachowaniem obywatel.

Inną kwestią jest granica, której przekroczyć nie wolno stosując przymus fizyczny.

Przepisy prawa nie określają dokładnie tej granicy, w każdym konkretnym przypadku decyzja
zależy od indywidualnej decyzji pracownika ochrony, jego doświadczenia, umiejętności
przewidywania i oceny sytuacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Moralnie naganne jest świadome przekraczanie tej granicy, gdyż nadużywanie przymusu

będzie traktowane jako naruszenie godności osobistej człowieka i będzie podlegać karze.
Natomiast nigdy nie będzie naruszenia tego kardynalnego prawa, jeżeli nawet najostrzejszy
ś

rodek przymusu bezpośredniego będzie użyty w słusznej i uzasadnionej sytuacji i bez

przekroczenia koniecznej granicy.

Ten moralny nakaz poszanowania godności człowieka w kontekście działań pracownika

ochrony odnosi się do wszystkich, także do przestępców dokonujących zamachów na
chronione dobro, ale jeśli tak jest, to nie ulega wątpliwości, że w stosunku do uczciwych
obywateli prawo to musi być przestrzegane szczególnie restrykcyjnie. Chodzi tu o najczęściej
wykonywaną przez pracownika ochrony czynność legitymowania. I choć wydawałoby się, że
jest to czynność błaha, która nie powoduje żadnych dolegliwości, nigdy nie sprawia
przyjemności legitymowanemu, uważa on, że została naruszona jego anonimowość, a także
czuje się jak podejrzany (przecież nie legitymuje się bez powodu), stąd brak akceptacji.
Ludzie mają wówczas uczucie, że jego godność i uczciwość zostałyby zakwestionowane. Na
tym tle często dochodzi do konfliktów i tylko od pracownika ochrony, jego postawy, taktu
może zostać załagodzony. Toteż, by nie wywoływać niepotrzebnych zadrażnień, sposób
legitymowania powinien być przeprowadzony stanowczo ale uprzejmie.

Zasady stosowania środków przymusu bezpośredniego

Zasady te to dyrektywy wynikające z przepisów prawa i wymagane jest ich bezwzględne

przestrzeganie.

Są one następujące:

Zasada zagrożenia. Pracownik ochrony powinien wezwać osobę do zachowania zgodnego
z prawem oraz uprzedzić ją, że w razie niepodporządkowania się wezwaniu zostaną użyte
wobec niej środki przymusu bezpośredniego. Odstąpienie od powyższego wezwania jest
możliwe tylko wówczas, gdy zwłoka groziłaby niebezpieczeństwem dla życia lub
zdrowia pracownika ochrony, innej osoby lub chronionego mienia. Środki przymusu
bezpośredniego mogą być stosowane wyłącznie wobec osób uniemożliwiających
wykonanie przez pracownika ochrony zadań określonych w ustawie.

Zasada proporcjonalności. Pracownik ochrony może stosować środki przymusu
bezpośredniego, odpowiadające potrzebom wynikającym z istniejącej sytuacji,
a jednocześnie niezbędne go osiągnięcia podporządkowania się wezwaniu do określonego
zachowania. Środki przymusu bezpośredniego powinny być stosowane w taki sposób, by
możliwie najmniej naruszały dobra osobiste osoby (godność) w do której zostały podjęte.

Zasada ochrony niektórych kategorii osób. Środków przymusu bezpośredniego, takich jak
pałki obronne wielofunkcyjne, psy obronne, paralizatory elektryczne, broń gazowa
i ręczna, miotacze gazu nie stosuje się wobec kobiet w widocznej ciąży, osób
w podeszłym wieku oraz widocznej niesprawności. Ponadto kobiecie ciężarnej, wobec
której użyto środka przymusu bezpośredniego (np. siłę fizyczną), pracownik ochrony
musi niezwłocznie zapewnić badanie stanu zdrowia przez lekarza.

Zasada niezbędności. Pracownik ochrony odstępuje natychmiast od stosowania środków
przymusu bezpośredniego, gdy osoba wobec której użyto tego środka podporządkowała
się poleceniom.

Zasada udzielania pomocy osobom poszkodowanym. Osobie, u której na skutek użycia
ś

rodka przymusu bezpośredniego nastąpiło pogorszenie stanu zdrowia, pracownik

ochrony jest obowiązany natychmiast udzielić pierwszej pomocy przedmedycznej,
a w razie potrzeby lub na jej prośbę – podjąć niezwłocznie działanie w celu zapewnienia
pomocy lekarskiej. Obowiązek niezwłocznego wezwania lekarza występuje wówczas,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

gdy nastąpiła śmierć lub podejrzenie śmierci wobec osoby, w stosunku do której
zastosowano środek przymusu bezpośredniego.

Zasada ewidencjonowania przypadku użycia środka. Każdy przypadek zastosowania
ś

rodka przymusu bezpośredniego oraz jego okoliczności dokumentuje się w ewidencji

prowadzonej przez wewnętrzną służbę ochrony. Wpis do ewidencji powinien zawierać:

–

dane personalne osoby, w stosunku do której zastosowane środek przymusu,

–

datę, godzinę i miejsce zastosowania środka przymusu bezpośredniego,

–

przyczynę, rodzaj i skutek zastosowania środka przymusu bezpośredniego,

–

numer licencji, imię i nazwisko pracownika ochrony,

–

informacje o udzieleniu pierwszej pomocy przedmedycznej i jej zakres.

Zasada powiadomienia o zastosowaniu środka przymusu bezpośredniego. Obowiązek
powiadomienia występuje wówczas, gdy:

–

nastąpiło pogorszenie zdrowia osoby,

–

nastąpiła śmierć osoby,

–

nastąpiła szkoda w mieniu.

Pracownik ochrony powinien wówczas powiadomić o zdarzeniu bezpośredniego

przełożonego oraz najbliższą jednostkę Policji, zabezpieczyć, w miarę możliwości, ślady na
miejscu zdarzenia i nie dopuścić na to miejsce osób postronnych do czasu przybycia Policji
oraz ustalić, w miarę możliwości, tożsamość świadków zdarzenia.

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Co oznacza termin „etyka zawodowa”?

Dlaczego etyki zawodowe są konieczne?

Czy znajomość zasad zawodowych pomaga w rozwiązywaniu konkretnych sytuacji?

Czy etyka to także normy prawne?

Co wyznacza zakres obowiązków zawodowych pracowników ochrony?

Jakimi cechami winien wyróżniać się pracownik ochrony?

Co oznacza termin „samoocena”?

Jak dokonać samooceny?

Czy znajomość zwyczajów środowiska pracy pomaga w wypełnianiu obowiązków?

10.

Jakie są podstawowe zasady etyczne pracownika ochrony?

11.

Co oznacza pojęcie „poszanowanie godności człowieka”?

12.

Jakie są środki przymusu bezpośredniego?

13.

Jakie prawa ma pracownik ochrony?

14.

W jakich okolicznościach należy stosować środki przymusu bezpośredniego?

15.

Kiedy najczęściej dochodzi do konfliktów?

16.

Jakie są zasady użycia środków przymusu bezpośredniego?

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

W materiale szkoleniowym przedstawiono następującą sytuację. W supermarkecie

klientka otworzyła opakowanie drogiego kremu, rozejrzała się i odstawiła pudełko na półkę.
Zachodzi podejrzenie kradzieży. Pracownik ochrony nie czekając na podejście klientki do
kasy, prowadzi ją na zaplecze. Okazało się ze kradzieży nie było. Dokonaj analizy
przedstawionej sytuacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
Odpowiedzieć na szereg pytań:

Co wzbudziło podejrzenia pracownika ochrony?

Jak zachował się pracownik ochrony?

Czy zachowanie pracownika ochronny było profesjonalne?

Czy doszło do naruszenia godności osobistej?

Jak zachował się pracownik ochrony, gdy okazało się, że podejrzenie było
nieuzasadnione?

Kiedy już dokonasz dokładnej analizy sytuacji, wyciągnij wnioski i przedstaw je

w formie opisowej.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, przybory do pisania,

−

literatura zgodnie z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Przedstaw dwie sytuacje, które miały miejsce w pracy, a w których doszło do naruszenia

godności osobistej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przedstawić sytuacje w formie krótkiego opisu,

dokonać analizy opisanych sytuacji,

wymienić w punktach jakie zachowania wskazują na naruszenie prawa do godności,

dokonać oceny zachowań pracownika (pracowników) ochrony,

przedstawić do oceny wykonane ćwiczenie w formie pisemnej.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, przybory do pisania,

−

literatura zgodnie z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 3

Dokonaj interpretacji drugiej zasady stosowania środków przymusu bezpośredniego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać uważnie tekst tej zasady,

odpowiedzieć na pytanie, co oznacza stwierdzenie „określone zachowanie”,

wyjaśnić sformułowanie „środki przymusu bezpośredniego powinny być stosowane
w taki sposób, by możliwie najmniej naruszały dobra osobiste osoby”,

odpowiedzieć na pytanie, dlaczego tę zasadę nazwano „zasadą proporcjonalności”.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zestaw komputerowy z dostępem do Internetu,

−

literatura zgodnie z punktem 6 poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

dokonać właściwej oceny sytuacji konfliktowej?

zastosować zasady etyki zawodowej w praktyce?

dokonać samooceny?

zinterpretować zasady używania środków przymusu bezpośredniego?

zastosować w różnych okolicznościach środki przymusu
bezpośredniego?

określić na czym polega profesjonalne zachowanie?

wskazać podstawowe zasady etyczne pracownika ochrony?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6. Analiza ważniejszych procesów społecznych

4.6.1. Materiał nauczania

Socjologia jest nauką, która wyjaśnia najważniejsze procesy społeczne. Według

J. Szczepańskiego, przedmiotem zainteresowań socjologii są „zjawiska i procesy tworzenia
różnych form życia zbiorowego, struktury różnych form zbiorowości ludzkich, zjawiska
i procesy zachodzące w tych zbiorowościach

”.

Tak więc przedmiotem zainteresowań socjologii jest całokształt warunków w jakich żyje

i rozwija się współczesne społeczeństwo.

Podstawowymi warunkami rozwoju społecznego są:

podstawy ekonomiczne, praca,

kultura,

styczności i więzi społeczne,

stosunki społeczne,

zbiorowości społeczne,

zmiana, rozwój, postęp społeczny.

Podstawy ekonomiczne. Praca

Produkcja dóbr materialnych czyli praca stanowi stałą i niezbędną podstawę życia

społecznego. Praca jednostki jest więc procesem społecznym, który ma wpływ na motywy,
przebieg, intensywność i wyniki pracy społeczeństwa.

Proces pracy zawiera trzy podstawowe elementy:

–

celową działalność człowieka,

–

przedmiot, który człowiek przekształca w procesie pracy,

–

narzędzia, którymi posługuje się w toku pracy.
Z definicji pracy wynikają podstawowe założenia socjologii pracy, które są następujące:

–

praca jest czynnością społeczną,

–

praca zaspokaja potrzeby biologiczne, ekonomiczne i kulturalne,

–

rodki realizacji celów pracy i metody są wyznaczone przez strukturę i kulturę grupy, do

której należy jednostka,

–

konieczność współpracy wielu jednostek i grup rozproszonych w czasie i przestrzeni
(planowa współpraca, koordynacja wysiłku i kierownictwo).
To właśnie dzięki działalności człowieka zawdzięczmy wszystko, czym obecnie

dysponujemy i będziemy w przyszłości dysponować. Są to wartości nieprzemijające,
a wynikają stąd, że:
1)

praca umożliwia ekspansję i rozwój ludzkości,

stała się podłożem kultury i podstawą wytwarzania nieograniczonej ilości dóbr służących
zaspokajaniu potrzeb człowieka,

bazą statyczności, kontaktów międzyludzkich,

bazą porozumienia, czego bezpośrednim skutkiem jest wykształcenie i rozwój mowy
ludzi,

podstawą kooperacji i organizacji, a więc tworzenia się więzi społecznych,

przesłanką konfliktów i podziałów społecznych, a tym samym zdarzeń historycznych,

z uwagi na konflikty społeczne, praca jest źródłem istnienia władzy,

jest źródłem rozwoju nauki i wiedzy ludzkiej.

J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii. Warszawa 1965, s. 9.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Produkując, ludzie oddziaływają nie tylko na przyrodę, lecz także wzajemnie na siebie

poprzez współdziałanie, wchodząc w określone związki i stosunki. W ten sposób praca
z konieczności jest wykonywana w zespołach, co prowadzi do zjawiska podziału pracy, który
polega na tym, że następuje podział czynności pracy zgodnie z wymaganiami procesu
technologicznego, do stosunków między ludźmi pracującymi; organizowania pracy, podziału
wytworzonych dóbr itp.

Stosunki produkcji stanowią więc nie tylko ekonomiczną, ale i społeczną podstawę życia

ludzi. Są one złożone i skomplikowane, to w ten właśnie sposób powstaje złożona struktura
zależności między ludźmi. Poprzez wzajemne oddziaływanie w toku pracy powstają więc inne
formy życia zbiorowego, stosunków pozaprodukcyjnych, które są unormowanymi
wzajemnymi układami oddziaływań. Na ich podstawie rozwijają się różne instytucje
regulujące życie społeczne i zaspokajające inne potrzeby, słowem umożliwiają rozwój innych
dziedzin życia społecznego.

Kultura

Kultura to całokształt materialnego i duchowego dorobku ludzkości. W tym znaczeniu do

kultury należy każdy przedmiot wytworzony przez człowieka, każda myśl, jaka zrodziła się
w jego umyśle.

Z definicji wynika, że kulturę można podzielić na:

–

kulturę materialną, którą czasem nazywana jest cywilizacją, a więc zbiór wytworów
zaspokajających materialne potrzeby, takie jak przedmioty codziennego użytku, narzędzia
pracy itp.,

–

kulturę duchową, dążenie do ideałów (dobro, piękno), zespoły idei, obyczajów, instytucji
(kino, teatr, biblioteka) i przedmiotów (obrazy, rzeźby).
Tak więc do kultury zaliczymy to wszystko, co zostało wytworzone przez człowieka

i oddziałuje na rozwój społeczeństwa, tworzy osobowość człowieka, ustanawia wartości,
tworzy modele instytucji i systemów społecznych i przekazuje je następnym pokoleniom.

Możemy więc wyróżnić pewne dziedziny kultury, które odpowiadają potrzebom

indywidualnym i zbiorowym, są to:

–

gospodarka i wszystkie z nią związane formy działania,

–

instytucje regulujące życie zbiorowe (prawo, państwo, obyczaje),

–

wiedza i nauka,

–

ideologie,

–

sztuka,

–

religia.
Mają one wpływ na życie jednostek i społeczeństw, który dokonuje się różnymi drogami:

przez socjalizację (uspołecznienie) i kształtowanie osobowości jednostki,

przez tworzenie i ustanawianie wartości,

przez wzory działania i wzory postępowania,

przez stwarzanie modeli i instytucji społecznych.
Socjalizacja i kształtowanie osobowości to przystosowanie się do życia w zbiorowości,

polegające na uczeniu człowieka i wprowadzeniu go do kultury, umożliwiające mu
porozumienie i inteligentne działanie i przez ten właśnie proces kultura kształtuje nowych
członków społeczeństwa.

Kultura ustanawia system wartości oraz kryteria określające te wartości, które są ważnym

wyznacznikiem postępowania jednostek, a dążenie do nich wpływa w zasadniczy sposób na
stosunki między nimi. Wartości są regulatorem ludzkich dążeń i postępowania, pozwalają na
ocenę postępowania innych ludzi i służą jako podstawa oceny społecznej, przydatności

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

członków grup, a więc wyznaczają zasady hierarchii i określają zasady współżycia
zbiorowego.

Wartości są motywem zbiorowym i kształtują się z reguły bardzo długo między innymi są

to: tolerancja, dobro, prawda, sprawiedliwość, wolność, honor itp.

System wartości wyznacza wybór środków zaspokajania potrzeb, interesów, wyznacza

preferencje w dążeniach. Natomiast o tym, jak jednostka zachowuje się w określonych
sytuacjach, jak je rozwiązuje, by nie popaść w konflikt, jak rozwiązuje konflikty, decydują
ustalone wzory postępowania. Są to pewne schematy stosowane w określonych sytuacjach i to
one umożliwiają porozumienie, czynią zrozumiałymi zachowania innych oraz pozwalają
oddziaływać skutecznie na innych ludzi. Niektóre z nich zostały sformalizowane, np. przepisy
regulujące ruch drogowy, regulaminy wojskowe, sposób zwracania się do władz itp. Ustalone
wzory umożliwiają wzajemne przystosowanie.

Wpływ kultury na życie społeczne odbywa się przez ustalenie modeli zachowań,

instytucji, przedmiotów, dzieł sztuki itp.

Model, to pewien pożądany schemat, z którym związane są pewne wartości i które należy

naśladować i powtarzać, są to np. style w sztuce, czy modele decydujące o organizacji
instytucji. Stanowią one podstawę porównań i ocen.

Kultura poprzez swoje wzory, normy tworzy ramy, w których odbywa się proces

wzajemnego oddziaływania ludzi.

Kultura, tak jak każde zjawisko społeczne rozwija się, podlega zmianom. Dokonują one

na skutek kontaktów z kulturą innych społeczeństw. Zjawisko to nosi nazwę dyfuzji kultury.

Tego typu kontakty, jak współpraca, wymiana kulturowa, wpływają korzystnie na zmiany

w kulturze społeczeństw, ponieważ skracają historyczną drogę naturalnego rozwoju, jaką dane
społeczeństwo musiałoby przejść, by wytworzyć dany element kultury oraz pozwalają na
wzbogacenie własnej kultury.

W procesie dyfuzji kultury łatwiej jednak przenikają elementy kultury materialnej niż

niematerialne, trudniej adaptowane są zwłaszcza wartości światopoglądowe czy normy
moralne z nich wynikające. Elementy kultury materialnej nie zagrażają bowiem danemu
systemowi kultury, do którego przenikają. Natomiast zmiana systemu kulturowego wywołuje
określoną dezintegrację społeczną, dezintegrację osobowości, ponieważ dokonuje się za
pomocą postaw ludzi.

Kultura masowa – pop-kultura (kultura popularna) to przeciwieństwo kultury wysokiej.

Kultura masowa o której tak często mówimy z niechęcią a nawet z pogardą nie jest
zjawiskiem wyłącznie współczesnym. Narodziła się jako wtórny produkt rewolucji
przemysłowej wraz z industrializmem i urbanizacją.

Najogólniej rzecz biorąc, kulturę masową można określić jako „kompleks norm i wzorów

zachowania o bardzo rozległym zakresie zastosowania”

Typowe wytwory kultury masowej to: filmy, reklamy, piosenki, komiksy, gry

komputerowe itp.

Tak więc pojęcie kultury masowej odnosi się do zjawisk przekazywania wielkim masom

odbiorców identycznych lub analogicznych treści.

By powstała kultura masowa niezbędnym było powstanie społeczeństwa masowego oraz

ekspansji środków masowego przekazu. To właśnie one zapewniają najszerszy zasięg
jednolitym, sformalizowanym treściom i wytwarzają socjologiczne warunki recepcji
(przyjmowania).

Sztukę masową nie tworzy się lecz produkuje (sztuka jest towarem) musi ona być tania,

rozchodzić się szeroko, zaspokajać snobizm.

A. Kłoskowska, Kultura masowa, PWN, Warszawa 1980, s. 95.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Taka sztuka jest pozbawiona cech indywidualności, ponieważ produkuje się ją według

recept, brak jej również oryginalności i spontaniczności.

Równie ważną cechą kultury masowej jest eliminowanie zagadnień kontrowersyjnych,

unikanie tych tematów, które mogłyby zrazić odbiorcę oraz poszukiwanie najbardziej
uniwersalnych treści, ponieważ najważniejszą rzeczą jest dotarcie do milionowych
zbiorowości.

Najważniejszą jej funkcją jest funkcja rozrywkowa, a co za tym idzie ograniczenie innych

funkcji, np. zadań oświatowych i informacyjnych. Zakres informacji w radiu i telewizji kurczy
się, a wydarzenia polityczne przedstawia się jako sensację.

Wątki kultury masowej podporządkowane są zasadzie zainteresowania ludzkimi

sprawami i odgrywają istotną rolę w dziedzinie przekazywania modeli, ustalania wspólnych
wartości moralnych, wzmagania interakcji społecznej. Dlatego opierają się na założeniu, że
forma przekazu musi być zrozumiała, bo odbiorcą są przeważnie ludzie o elementarnym
wykształceniu. Dlatego forma przekazów słownych charakteryzuje się prostotą składni,
słownictwo jest ubogie, unika się pojęć abstrakcyjnych, terminów naukowych, rzadko
używanych zwrotów.

Najbardziej uniwersalnym narzędziem komunikowania społecznego kultury masowej stał

się obraz (to dlatego czasem na jej określenie mówi się kultura obrazkowa). To on stanowi
stały składnik reklamy, jest środkiem przekazywania wszelkiego rodzaju informacji. Jego
szczególną cechą jest to, że nie stanowi już odbicia ludzkiej myśli, nie zmusza do
intelektualnego wysiłku. Bo też nie o to chodzi. Działalność producentów masowej kultury
podporządkowana jest prawom rynku, a więc nastawiona na zysk.

Organizatorzy i manipulatorzy ustalają kryteria formalne i treściowe, twierdząc, że

w rzeczywistości jest odwrotnie, to nie gust „człowieka z ulicy” decyduje o formie i treści ich
wytworów, a właśnie wyspecjalizowana grupa menażerów, która w ten sposób kształtuje gust
i smak społeczeństwa masowego.

By oddać sprawiedliwość, trzeba przyznać, że twórcy kultury masowej nie rezygnują

z włączenia do szerokiego rozpowszechniania treści kultury wysokiej, np. opracowanie
klasyki literatury w formie komiksów, czy tanie serie kieszonkowe lub wykorzystanie muzyki
klasycznej do celów komercyjnych (przykładem może być „Grupa Mozarta”). Są one
wprowadzone do obiegu w taki sam sposób jak produkty kultury masowej, poprzez
analogiczne formy reklamy. W ten sposób zaciera się granica między „dobrą” literaturą,
muzyką a „złą” masową i to jest najbardziej charakterystyczna cecha współczesnej kultury.

Tak więc charakterystyczne cechy kultury masowej są następujące:

sformalizowanie (jednakowe treści);

urzeczowienie dróg przekazu (brak bezpośrednich relacji między twórcą a odbiorcą
kultury);

sposobem komunikowania (środki masowego przekazu);

konkurencyjność (nastawienie na zysk);

dostarczanie rozrywki;

konsumpcyjny stosunek do zdobyczy kultury;

demokratyzacja kultury;

uniwersalizacja zasięgu wytworów kultury.
Natomiast socjologiczne aspekty tej kultury to:

–

stworzenie społeczeństwa masowego,

–

utrata autonomii,

–

manipulowanie ludźmi,

–

rozrywka,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

substytut (zastępstwo) realnych przeżyć społecznych, powiązań i kontaktów
międzyludzkich,

–

odpowiedź na ucieczkę od trudnej rzeczywistości.
Jednakże są i pozytywne cechy, zwłaszcza tych dziedzin kultury masowej, które

poświęcone są zaspokajaniu zainteresowań sprawami codziennego życia. W ten sposób
kultura masowa staje się:

–

ródłem nauki moralnej,

–

wiedzy o życiu,

–

reguluje zasady stosunków międzyludzkich,

–

wyjaśnia elementarne fakty współżycia społecznego,

–

kształtuje modele stosunków rodzinnych i towarzyskich,

–

jest czynnikiem ogólnej więzi społecznej,

–

ródłem przeżyć emocjonalnych.

Są to tylko niektóre z aspektów i funkcji socjologicznych kultury masowej, ponieważ nie

są one łatwe do zdefiniowania i sformułowania jako niepodważalne twierdzenia, gdyż kultura
masowa wywołuje skrajne opinie, ma swoich zwolenników i przeciwników.

Styczność i więzi społeczne

Więzią społeczną nazywamy całość stosunków i zależności zachodzących między ludźmi

w zbiorowościach. Odbywają się one w przestrzeni i czasie bezpośrednio lub pośrednio. Jest
to pierwszy warunek powstawania więzi społecznych. Dostrzeżenie jakichś cech u spotkanych
ludzi rodzi zainteresowanie, które może być wzajemne lub jednostronne. Zainteresowanie jest
pierwszym elementem łączności psychicznej, drugim porozumienie, które polega na
uświadomieniu przyczyn zainteresowania, na uznaniu tego zainteresowania za dopuszczalne
i sensowne, pożyteczne.

Łączność psychiczna może przekształcić się w styczność społeczną, co oznacza

spotykanie się i wzajemne oddziaływanie, poprzez wymianę wartości. Jest to więc pewien
układ, w którym zaangażowane są przynajmniej dwie osoby, jakaś wartość, która staje się
podstawą styczności i jakieś wzajemne oddziaływania.

Styczności mogą być:

–

przelotne,

–

trwałe,

–

prywatne,

–

publiczne,

–

osobiste,

–

rzeczowe,

–

bezpośrednie,

–

pośrednie.
Są on ważnym czynnikiem życia społecznego. Brak styczności bezpośrednich osobistych,

trwałych jest wyrazem izolacji społecznej, czyli osamotnienia. Jest to zjawisko ujemne,
charakterystyczne dla współczesnych społeczeństw masowych.

Wzajemne oddziaływanie to systematyczne i trwałe działania, skierowane na

wywoływanie odpowiedniej reakcji spotykających się osób, jest to układ działań co najmniej
dwóch osobników, lub dwóch zbiorowości, lub jednostek i zbiorowości. Na wzajemnych
oddziaływaniach polega życie społeczne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Natomiast działania społeczne to te działania, które zmierzają do zmian postaw, dążeń

jednostek czy zbiorowości, za pomocą czynności, środków i metod przy pomocy których
osoba lub grupa osób zmierza zmodyfikować te zmiany.

Czyny te zmierzają do takiego zmodyfikowania postaw, żeby doprowadziły do

zaspokajania określonych potrzeb i interesów. Od doboru metod i środków działania zależy
skuteczność działania, które może być:

–

negatywne, przejawiające się w postaci środków represji wobec zachowań niepożądanych
(apozycja)

–

pozytywne, poprzez nakłanianie, by wywołać zachowania pożądane (akomodacja).
Wzajemne oddziaływania prowadzą do powstawania trwałych stosunków społecznych

czyli stanu wzajemnej zależności. To system unormowanych wzajemnych oddziaływań
między dwoma partnerami na gruncie określonej platformy. To element, który skupia ludzi
w zbiorowości, to właśnie trwałe i unormowane stosunki stanowią istotny skład grup
społecznych i zbiorowości społecznych.

Instytucje społeczne

Trwałość stosunków społecznych, od których zależy byt zbiorowości, powoduje

wytwarzanie swoistego systemu kontrolnego, czyli różnego rodzaju instytucji.

Instytucje, to zespoły urządzeń, w których pewni ludzkie, wybrani członkowie grup,

otrzymują uprawnienia do wykonywania czynności określonych publicznie i impersonalnych
(między osobami) dla zaspokojenia istniejących potrzeb i regulowania zachowań innych
członków grupy. Stąd funkcje instytucji w życiu społecznym, takie jak:
1)

stworzenie członkom zaspokajania ich różnego rodzaju potrzeb,

regulowanie działań członków w ramach stosunków społecznych, tzn. zapewniają
wykonywanie czynności pożądanych i dokonują represji zachowań niepożądanych,

zapewniają ciągłość życia społecznego przez utrzymanie i kontynuację czynności
publicznych impersonalnych,

dokonują integracji dążności, działań i stosunków jednostek i zapewniają wewnętrzną
spójność zbiorowości.
Wszystkie instytucje możemy podzielić na:

–

nieformalne (np. gangi),

–

formalne (instytucje życia społecznego).
Ze względu na zadania jakie mają do spełnienia dzielimy instytucje na:

ekonomiczne (np. zakłady przemysłowe, usługowe, banki, giełda itp.),

polityczne (rząd, parlament, policja, partie polityczne),

wychowawcze i kulturalne (rodzina, szkoła, instytucje naukowe i artystyczne),

socjalne (dobrowolne zrzeszenia, społeczności lokalne),

religijne.
Instytucje społeczne tworzą spójny system i to ciągłość tego systemu decyduje o trwaniu

i sile zbiorowości jako całości. Są one także elementem składowym systemu kontroli
społecznej.

System kontroli społecznej opiera się na następujących podstawach:

–

powszechnym w danej grupie uznaniu kultury i jej kryteriów wartości,

–

wpojeniu przez wychowanie wzorów postępowania, działań i reagowania na nie w sposób
uznany w grupie za dopuszczalny,

–

mechanizmach wewnętrznych osobowości człowieka,

–

systemie instytucji formalnych i nieformalnych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Elementy tego systemu to:

–

zwyczaj, ustalony sposób zachowania w pewnych sytuacjach, który nie spotyka się
z negatywnymi reakcjami grupy, ustalają się w drodze tradycji, np. zwyczaje związane
z obchodami świąt kościelnych,

–

obyczaj, ustalony sposób postępowania, z którym grupa wiąże pewne oceny moralne
i którego naruszenie wywołuje sankcje negatywne. Związane są z systemem wartości
uznawanych przez grupę, ponieważ nierespektowanie ich podważa wewnętrzną spójność
grupy,

–

sankcje formalne i nieformalne. Sankcje formalne, to reakcje instytucji formalnych czyli
(sądów, prokuratury), nieformalne, to zdziwienie, zgorszenie, potępienie.

Rozwarstwienie społeczne i nierówności społeczne

Rozwarstwienie społeczne wynika z pozycji różnych grup i udziału w podziale dochodu

społecznego. Tak więc warstwy społeczne to zbiory ludzi, którzy uznają siebie i są uznawane
przez innych za społecznie wyższe lub niższe ze względu na zajmowane pozycje społeczne.
W każdej zbiorowości istnieją warstwy wyższe i niższe, a podstawą tego oddzielenia jest
kryterium posiadania, poziomu kulturowego, stylu życia.

Warstwy społeczne to grupy połączone pewną więzią wewnętrzną, poczuciem

przynależności, mają w różny sposób zarysowaną zasadę odrębności, która znajduje wyraz
w przybieraniu postaw wyższości lub niższości we wzajemnych oddziaływaniach między
członkami warstw.

Współcześnie, kiedy rozpadły się klasy społeczne, gdyż własność środków produkcji stała

się dostępna wszystkim (poprzez posiadanie akcji) własność prywatna przekształcona
w kapitał akcyjny (podział na klasy był wynikiem posiadania środków produkcji) możemy
mówić nie o klasach a o warstwach społecznych i niwelowaniu różnic społecznych. Różnice
te niweluje również postęp techniczny w produkcji, co prowadzi do zróżnicowania ludności
robotniczej na różne kategorie wyspecjalizowanych i wykwalifikowanych pracowników.
Również powstanie klasy tzw. średniej (pracownicy umysłowi o różnym poziomie
wykształcenia i kwalifikacji) i jej dominacja sprzyjało zniwelowaniu klas i powstanie warstw
społecznych. Jeszcze innym czynnikiem jest duża ruchliwość społeczna rozumiana jako
awans społeczny. Całe pokolenia przechodzą do innych grup społeczno-zawodowych niż te,
do których należeli ich rodzice, ale i degradacja społeczna, np. w Polsce po transformacji
ustroju bezrobocie, które stworzyło rzeszę bezdomnych i które pociągnęło za sobą różnorodne
niekorzystne skutki społeczne.

Jednak postęp w dziedzinie określania nienaruszalnych i niezbywalnych praw człowieka

oraz w zakresie gwarancji i realizacji tych praw spowodował zniesienie ekstremalnych
przejawów nierówności społecznych. Te strukturalne rozwiązania nie tylko wykluczają
absolutną biedę (np. zasiłki dla bezrobotnych), ale i wiele innych form uprzywilejowania
i upośledzenia społecznego.

Innym ważnym czynnikiem jest szereg uregulowań prawnych, przyznających

pracownikom np. prawa do strajku, umowy zbiorowe, które pozwalają ograniczyć konflikty
nie tylko w sferze gospodarczej ale i politycznej.

Te przeobrażenia społeczno-gospodarcze oraz rozwiązania ustrojowe doprowadziły do

dekompozycji dawnej struktury klasowej na rzecz wzrostu znaczenia w strukturze
społeczeństwa grup społeczno-zawodowych i warstw społecznych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie są najważniejsze warunki rozwoju społecznego?

Czym jest praca dla człowieka?

Jaka jest definicja kultury?

Jaki wpływ na życie człowieka ma kultura?

Na czym polega socjalizacja?

Jaki system wartości składa się na kulturę?

Jaki jest wpływ kultury na życie społeczne?

Co oznacza pojęcie „dyfuzja kultury”?

Jakie są charakterystyczne cechy kultury masowej?

10.

Dlaczego możliwe było powstanie kultury masowej?

11.

Co oznacza pojęcie „więzi społeczne”?

12.

Jakie są więzi społeczne?

13.

Na czym polega wzajemne oddziaływanie?

14.

Co to są działania społeczne?

15.

Jaką rolę w życiu społeczeństw pełnią instytucje społeczne?

16.

Na czym polega rozwarstwienie społeczne?

17.

Dlaczego obecnie mówimy o warstwach społecznych a nie o klasach społecznych?

4.6.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wyjaśnij, dlaczego praca jest czynnością społeczną?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać dokładnie materiał nauczania,

odpowiedzieć na następujące pytania:
a)

Na czym polega proces pracy?

Jakie wartości są związane z pracą?

Dlaczego praca jest społeczną podstawą życia ludzkiego?

Jakie formy życia zbiorowego powstają w toku pracy?

zebrać informacje,

odpowiedzieć pisemnie na pytanie postawione w ćwiczeniu, odwołując się również do
własnych doświadczeń,

zaprezentować ćwiczenie na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, przybory do pisania,

−

zestaw komputerowy z dostępem do Internetu,

−

literatura zgodnie z punktem 6 poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Odpowiedz na pytanie: Czy Twoim zdaniem, kultura masowa ma zły wpływ na

społeczeństwo, czy jednak jej powstanie to dobrodziejstwo?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać materiał nauczania,

wymienić typowe produkty kultury masowej,

scharakteryzować je,

podać argumenty, które bronią tej formy życia społecznego,

podać przykłady,

odpowiedzieć w formie pisemnej na postawione pytanie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, przybory do pisania,

−

zestaw komputerowy z dostępem do Internetu,

−

literatura zgodnie z punktem 6 poradnika.

4.6.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wymienić najważniejsze warunki rozwoju społecznego?

zdefiniować pojęcie kultury?

rozróżnić kulturę wysoką od kultury masowej?

scharakteryzować kulturę masową?

wyjaśnić jaka jest rola pracy w życiu człowieka?

wyjaśnić pojęcie „więzi społeczne”?

wymienić rodzaje więzi społecznych?

określić, na czym polega rozwarstwienie społeczne?

określić rolę instytucji społecznych?

10)

wyjaśnić na czym polega kontrola społeczna?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.7. Zbiorowości społeczne. Grupy

4.7.1. Materiał nauczania

Zbiorowości społeczne to termin, który określa wszystkie skupienia ludzi, w których

wytworzyła się i utrzymuje, nawet na bardzo krótki okres, pewna więź społeczna.

Wśród zbiorowości wyróżniamy:

–

grupy społeczne,

–

warstwy społeczne,

–

tłum,

–

publiczność.

Grupy społeczne

Grupa społeczna, to co najmniej dwie osoby które mają bezpośredni kontakt, poczucie

wspólnego celu, normy, zależą od siebie i tworzą spójną strukturę.

Ludzie tworzą grupy, ponieważ mają potrzebę stowarzyszania się, przynależności i więzi

emocjonalnej (afiliacji), brania i dawania, wsparcia (akceptacja, troska, pomoc) i ambicje
realizowania trudnych przedsięwzięć, którym sami nie potrafimy sprostać.

Każdą grupę charakteryzują typowe elementy:

–

wielkość,

–

role (zestaw oczekiwanych zachowań, zachowania stereotypowe),

–

status, prestiż przypisywany pewnej pozycji, jaką pokładamy w innych ludziach,

–

spójność, czyli stała więź łącząca członków grupy i utrudnianie dostępu do niej innym,

–

interpretacja (ścisłe powiązanie polegające na wspólnym działaniu związanym z celami
grupy),

–

zadania, czyli cele grupy ukierunkowane na osiągnięcie konkretnego celu,

–

zmiany okresowe, przeobrażenia, jakim podlega grupa wraz z upływem czasu,

–

normy, opisują jak określone standardy intelektualne i standardy zachowań znajdują
zastosowanie w grupie,

–

argon (specyficzny język tworzony przez grupy), powoduje on, że grupa jest

hermetyczna i ludzie z zewnątrz nie mogą się do niej przyłączyć.
Uczestnictwo w grupie pozwala jednostce zaspokoić wiele potrzeb.
Przyczynami przyłączenia się do grupy jest:

–

atrakcyjność,

–

podobieństwa np. zbieżność przekonań, postaw,

–

bliskość geograficzna, związana z tym że kontaktujemy się np. z osobami z jednej
dzielnicy.
Proces wyboru grupy przez jednostkę, przyłączenia się do niej, zaangażowanie nazywamy

socjalizacją.

Grupy dzielimy na:

–

formalne,

–

nieformalne.
Grupy formalne to te, które rozwinęły instytucje formalne, formalny system kontroli

i organizacji. Należą do nich rodzina, grupy celowe takie jak: grupy polityczne, kulturalne,
sportowe, polityczne itp.

Charakterystyczne cechy grupy:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

członkowie, ich cechy i funkcje w grupie,

–

ciągłość grupy,

–

zadania grupy,

–

rodki służące realizacji zadań grupy,

–

mechanizmy prospołeczne wytwarzane dla realizacji zadań,

–

czynniki utrzymujące spójność wewnętrzną grupy,

–

instytucje i system kontroli społecznej,

–

wzory wzajemnych działań,

–

wzory zachowań,

–

normy regulujące skutki między członkami,

–

instytucje i środki regulowania styczności i stosunki z innymi grupami.
Struktura grupy to organizacja wewnętrzna w grupie z podziałem ról, zadań

i zróżnicowanym statusem.

Podział ról, to wykonywanie oczekiwanych czynności przez poszczególnych członków

grupy i przestrzeganiu ustalonych wzorów zachowań. Z rolami związane są określone prawa
i obowiązki, a całość tych praw i obowiązków określa pozycję jednostki w grupie w stosunku
do innych jej członków. Układ pozycji członków grupy tworzy mikrostrukturę (najmniejszych
elementów składowych) grupy.

Pozycja społeczna, czyli status społeczny, to stopień uznania, jakim cieczy się wykonanie

danej roli w grupie.

Zadania grupy stanowią sens jej istnienia w oczach innych grup i zbiorowości. Zadania te

traktowane są czasem jako szczególna misja. Realizacja zadań nazywana jest wolą zbiorową
grupy. Jest to suma dążeń członków grupy do zrealizowania zadania zbiorowego. Wola ta
może przejawiać się w działaniach zinstytucjalizowanych, przekazywanych poszczególnym
instytucjom lub przejawia się w działaniach poszczególnych członków grupy. W tej zbiorowej
woli przejawia się solidarność i odpowiedzialność grupy.

I tak grupami formalnymi są – rodzina, grupy celowe tworzone do realizowania

określonych celów (grupa architektów), ekonomiczne (grupy pracownicze), polityczne (partie
polityczne), kulturalne (zrzeszenie aktorów ZASP), naukowe (Towarzystwo Przyjaciół Nauk),
instytuty naukowe, sportowe (PZPN), dobroczynne (Wielko Orkiestra Świątecznej Pomocy)
itp.

Grupy nieformalne, powstają spontanicznie, są spersonalizowane tzn. uzależnione od

cech osobowych jej członków, a ośrodkami tych grup są przywódcy.

Specyficzną grupą społeczną są grupy młodzieżowe, które nazywamy „subkulturą

młodzieżową”.

„Subkultura – to względnie spójna grupa społeczne pozostająca na marginesie

dominujących tendencji w życiu społecznym, wyrażająca swą odrębność poprzez negowanie
lub nie w pełni akceptowanie utrwalonych w danym społeczeństwie wzorów kultury
i demonstrowanie własnego stylu bycia, którego widocznym przejawem może być ubiór,
fryzura, tatuaż, słownictwo, preferencje muzyczne lub inne przedmioty wskazujące na
przynależność do grupy”

Przynależność do tej specyficznej grupy jest wyrazem buntu przeciwko autorytetom,

a normy i wartości grupy przeciwstawiane są normom i wartościom powszechnie
akceptowanym oraz snobizm, bo jest to modne.

Zarówno definicję subkultury, jak i cechy poszczególnych grup podaję za K. Dymek Balcerek. Ucieczki

w subkultury młodzieżowe. Wyd. Politechnika Radomska, Radom 1999.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rodzaje subkultur

Techno – grupę tę łączy zamiłowanie do muzyki techno, niechęć do wszystkiego, co

naturalne. Ubierają się w winylowe stroje ozdobione błyskotkami, noszą kolczyki w różnych
miejscach, uwielbiają party nazwane Mayday (imprezy dla kilku tysięcy osób, odbywają się
w starych halach fabrycznych). Używają narkotyków, nie są agresywni wobec ludzi, ale dla
rozładowania napięcia niszczą samochody. Bywalcy techno cierpią na psychozy, urojenia,
bezsenność, mają zaburzenia emocjonalne.

Graunge (coś brudnego, brzydkiego). Patronem gaunge’owców był James Marrison z The

Doors, obecnie idolem jest wokalista Pearl Jamu, Eddzie Vedder. Charakteryzują się tym, że
noszą długie włosy, nie myją się, nic ich nie interesuje, żyją z dnia na dzień, a do szkoły
chodzą bo muszą. Lubią imprezy, gdzie dużo pije się, filozofują, nie znoszą obowiązków. To
samotnicy. Wyróżniają się wyglądem, który przypomina bezdomnych – kilka warstw ubrań,
obszerne dżinsy, buty glanopodone, na głowie wełniana czapka. To, że niczego nie oczekują
od losu sprawia, że nie są agresywni.

Skate’owcy pojawili się wraz ze sprzedażą deskorolek. Strój skate’owca składa się

z dresowej bluzy z kapturem, luźnego, długiego T-schirtu z emblematami firm produkujących
deski, luźnych spodni z obniżonym kroczem, specjalnie przystosowanych trampek oraz czapki
noszonej daszkiem do tyłu. Noszą biżuterię i okulary o opływowym kształcie.

Poza deską nic ich nie interesuje. Starają się wzorować na zachodnim stylu życia,

słuchają techno, rap i punk rocka. Piją w małych ilościach piwo, wódkę, palą haszysz coraz
częściej biorą amfetaminę. Na ogół nie są agresywni, ale nie lubią kresowców.

Rolkowy – rollerzy – rolkarze, jeżdżą na łyżworolkach, wywodzą się ze skat’ów.

Popisują się odwagą i brawurą jeżdżąc między samochodami.

Ich ubiór to wzorowane na amerykańskim wojsku spodnie z licznymi kieszeniami, noszą

plecaki, a w nich buty na zmianę. Włosy krótkie, na głowie chustka – bandanka. Noszą
rękawiczki z obciętymi palcami.

Oni również starają się wzorować na zachodnim stylu życia.
Stosują używki, ale są to przeważnie energizery. Nie wykazują agresji.
Dresowcy – dresiarze, ubierają się w markowe dresy Adidasa, Reeboka, Nike lub

w „podróbki” powyższych firm.

Dopełnieniem stroju jest obuwie sportowe. Czapka z daszkiem, określona jako „Jaksa”.

Chętnie noszą biżuterię – grube łańcuchy, sygnety, złote zegarki. Czasem tworzą
młodzieżowe gangi.

Wewnątrz grupy są zorganizowani, nie uznają słabszych jednostek. Na czoło grupy

z reguły wysuwają się jednostki agresywne, brutalne, ich słownictwo jest wulgarne. Lubią się
bić, używając noży, kijów baseballowych.

Wolny czas spędzają w pubach, dyskotekach, parkach. Kradną.
Nie wyznają żadnej filozofii, prócz jednej – wszystko im się należy bez ograniczeń.
Sharpowcy czyli Skinheadzi, jest to bardzo agresywna grupa.
Dbają o higienę, dużo ćwiczą.
Nie lubią spoufalać się z „hołotą”.
Uczą się tylko tego, czego chcą, głównie filozofii i historii.
Noszą charakterystyczne poplamione spodnie bardzo obcisłe i glany z białymi

sznurówkami. Ulubione akcesoria to kije baseballowe i kastety. Golą głowy.

Nie zażywają narkotyków, a nawet są im przeciwni.
Są bardzo agresywni.
Raperzy – ubierają się w za duże spodnie dżinsowe, jaskrawe szelki, obszerne bluzy,

noszą czapki baseballowe daszkiem do tyłu, sportowe buty do kostek.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rave (z ang. pędzić, szaleć) ubierają się w spodnie ogrodniczki, czapki w stylu

komandosów. Preferują muzykę techno. Ich filozofia życiowa, to taniec do upadłego.

Yuppie – młodzi miejscy profesjonaliści. Kompetentni, sprawni, eleganccy. Atrybutem

ich stroju są czarne aktówki.

Szalikowcy, to subkultura fanów piłkarskich. Struktura tej subkultury jest podobna dla

kibiców różnych drużyn. Na samym dole znajdują się zwykli szalikowcy, nad nimi zaś stoją
hoolsi (chuligani). By zostać hoolsem trzeba zaliczyć odpowiednią liczbę wyjazdów na
mecze.

Nie mają one żadnej ideologii. Walczą z kibicami wrogich drużyn.
Najważniejsze dla nich jest bycie w grupie, a aktywność ma charakter zbiorowy. Łączy

ich wspólny styl, ryt zachowania, skandowanie, strój, język. Emocje wyładowują po meczu
w postaci agresji. Są uzbrojeni w kastety, noże, brzytwy, łańcuchy.

Szalikowcy tworzą bojówki, która daje im poczucie wartości i sens życia. W grupie czują

się potrzebni i bezpieczni.

Nienawiść jest dla nich czymś niezbędnym. Muszą mieć wrogów i żyją po to, by walczyć.

Agresywna grupa broni ich przed resztą świata.

Sataniści – wyznawcy szatana propagujący kult zła i grzechu jako sposobu przetrwania.

Grupa ta ma wyjątkową symbolikę, obrzędowość i obyczajowość.

W założeniach ruchu satanistycznego eksponowane są trzy podstawowe wartości:

słowo – jako przekaz informacji mającej na celu sugestywne przekazywanie określonych
treści ideologicznych ruchu;

zasada pobłażliwości – która jest zabiegiem socjotechnicznym polegającym na zacieraniu
granicy między dobrem a złem, prawdą a kłamstwem,

muzyka i melodia – jako przekaz emocji i treści.
Ruch satanistyczny ma swoje rekwizyty są to czerwone wino, zwierzęca krew; symbole –

odwrócony krzyż, czaszki, szkielet; znaki przynależności; rytualne przysięgi; obrzędy –
czarne msze odprawiane w cmentarnych kaplicach.

Jest to grupa kryminogenna, która przeradza się w zorganizowaną przestępczość

i charakteryzuje się szeregiem dewiacji przejawiających się w orgiach seksualnych,
narkomanii, znęcaniu się w trakcie składania ofiar.
Zbiorowości oparte na podobieństwie zachowań

Zbiorowości to szereg luźnych tworów społecznych, które niekiedy rozwijają zdolności

do działań, nie posiadają one zinstytucjonalizowanej więzi wewnętrznej, wyróżniają się
jedynie podobieństwem zachowań ich członków. Są to:

–

tłum,

–

publiczność.
Tłum jest przelotnym zgromadzeniem większej ilości ludzi na jakiejś przestrzeni,

reagujących spontanicznie na te same podniety (bodźce) w podobny lub identyczny sposób.
Łączy ich więź psychiczna złożona z podobnych emocji i poglądów.

Tłum nie ma ustalonych norm organizacyjnych ani zespołu norm moralnych. W tłumie

dochodzą do głosu silne prymitywne niczym niehamowane popędy.

Rodzaje tłumów:

–

agresywny,

–

uciekający,

–

nabywający,

–

ekspansywny (demonstrujący).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tłum agresywny to tłum polujący na jednego człowieka, by go zlinczować, terroryzujący

– znany z pogromów i innych aktów terroru, skierowany przeciw pewnej kategorii osób czy
grup, jest to także tłum walczący, który występuje w czasie zaburzeń, strajków.

Tłum uciekający występuje w czasie paniki ogarniającej zbiegowisko czy publiczność

niezorganizowaną, kiedy to duża ilość osób rzuca się na oślep, kierując się jedynie strachem
i instynktem samozachowawczym.

Tłum nabywający to te zbiorowości, które szturmują sklepy, szturmują banki w czasie

kryzysu, rabują magazyny w okresach głodu.

Tłum ekspresywny, to taki, który daje wyraz swoim poglądom, zbiera się po to, by

wyrazić swój protest lub aprobatę, uwielbienie lub potępienie jakiegoś polityka, aktora itp.

Dla zjawiska jakim jest tłum charakterystyczne są następujące cechy psychiczne:

–

dezindywidualizacji, częściowego zaniku indywidualnych cech osobowości, stąd
skłonność do naśladownictwa,

–

zanik refleksyjności (tłum nie myśli),

–

poczucie solidarności, co powoduje osłabienie poczucia ważności norm etycznych
i prawnych,

–

zmniejszenie poczucia odpowiedzialności za podejmowane czyny.
Uczestnicy tłumu działają tak, jak ludzie znajdujący się pod wpływem sugestii, dlatego

właśnie używa się terminu „psychoza tłumu”.

Ta sugestia działa silniej lub słabiej zależnie od treści podniet wywołujących reakcję, ale

także od konkretnej sytuacji i cech indywidualnych jej członków.

Warunki sprzyjające działaniu tej sugestii są następujące:

–

istniejące uprzednio trwałe podstawy i przekonania (łatwo jest zbuntować np. ciągle
niezadowolonych),

–

przekonania i skłonności zgodne z hasłami skłaniającymi tłum do działania,

–

młody wiek i brak doświadczeń społecznych,

–

niski poziom inteligencji,

–

brak silnej woli,

–

brak zdecydowanych poglądów.
Wpływ tłumu na jednostkę jest przelotny, a więź łącząca tłum ulega zanikowi pod

wpływem innych emocji. Toteż metody zwalczania tłumu opierają się na wykorzystaniu
mechanizmów psychicznych takich samych jak mechanizmy skupiające tłum, na technice
pobudzania i manifestowania.

Publiczność natomiast to zupełnie inna forma życia zbiorowego.
Wyróżnia się dwa rodzaje publiczności.

publiczność zebraną,

publiczność niezebraną.
Publiczność zebrana może występować w kilku postaciach, jako:

–

publiczność zebrana przypadkowo, czyli zbiegowisko,

–

publiczność intencjonalna, np. kinowa, teatralna, to publiczność , która ma podobne
oczekiwania lub zainteresowania.
Cechami charakterystycznymi publiczności jest podobna reakcja ludzi, podobieństwo ich

postaw i gotowość do działania, a więc występują podobne zjawiska jak w tłumie, dlatego
niektóre rodzaje publiczności mogą przekształcić się w tłum manifestujący lub terroryzujący.

Publiczność niezebraną stanowią natomiast np. widzowie tych samych programów

telewizyjnych, czytelnicy tych samych magazynów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Publiczność niezebrana jest wielką ilością ludzi o identycznych poglądach,

zainteresowaniach, ludzi żyjących „koło siebie”, a mimo to zachowujących się podobnie. Te
zachowania odnoszą się oczywiście tylko do niektórych spraw, np. mody, poglądów
społecznych i politycznych religii.

Nie występują tu zjawiska charakterystyczne dla tłumu, czy publiczności zebranej.

Natomiast reakcje publiczności niezebranej stają się podłożem wytwarzania się podobnych
poglądów, gotowości do przyjmowania pewnych treści informacyjnych w sposób
bezkrytyczny, co może być zalążkiem przyjmowania ideologii i tworzenia ruchów
społecznych.

4.7.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Co oznacza termin „zbiorowości społeczne”?

Jaka jest definicja grupy społecznej?

Jakie cechy charakteryzują grupy społeczne?

Co daje jednostce przynależność do grupy?

Co jest przyczyną przyłączenia się do grup?

Jakie są rodzaje grup społecznych?

Jak powstają grupy nieformalne?

Co oznacza termin „subkultura młodzieżowa”?

Dlaczego powstają grupy nieformalne?

10.

Jakie są cechy grup nieformalnych?

11.

Jaka jest różnica między tłumem a publicznością?

12.

Czym charakteryzuje się tłum?

13.

Czego wynikiem jest powstanie subkultur młodzieżowych?

4.7.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wymień różnice występujące między grupą społeczną a tłumem.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać uważnie materiał nauczania,

wypisać charakterystyczne cechy grup społecznych,

wypisać cechy, którymi charakteryzuje się tłum,

podać różnice,

zaprezentować ćwiczenie na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, przybory do pisania,

−

literatura zgodnie z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Zostałeś oddelegowany do ochrony stadionu w czasie ważnego meczu. Na kogo

i dlaczego zwrócisz szczególną uwagę?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać uważnie materiał nauczania,

wypisać:

–

jakie reakcje publiczności przyciągnęły uwagę,

–

na kogo zwróciłeś szczególną i dlaczego,

wyjaśnić dlaczego te zachowania wzbudziły Twój niepokój,

opisać swoje spostrzeżenia i własne reakcje,

zaprezentować ćwiczenie na forum grupy i uzupełnić go o uwagi i spostrzeżenia kolegów.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, przybory do pisania,

−

literatura zgodnie z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 3

Dokonaj analizy grupy, do której należysz (może to być Twoja grupa).

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

ustalić podział ról w grupie,

przedstawić zadania,

prawa i obowiązki,

ustalić i określić swoją pozycję w grupie,

określić i uzasadnić czy jest to grupa formalna czy nieformalna,

przedstawić opracowane ćwiczenie w formie pisemnej.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, przybory do pisania,

−

literatura zgodnie z punktem 6 poradnika.

4.7.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

odróżnić grupy społeczne od tłumu?

scharakteryzować grupy społeczne?

scharakteryzować subkultury młodzieżowe?

podać przyczyny przyłączania się ludzi do grup?

podać cechy grup nieformalnych?

rozróżnić pojęcia „tłum” i „publiczność”?

scharakteryzować strukturę grup społecznych?

odróżnić grupy formalne od nieformalnych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.8. Komunikacja interpersonalna

4.8.1. Materiał nauczania

Komunikacja interpersonalna to po prostu porozumienie się ludzi, jej istotą jest

obcowanie z ludźmi

Celem komunikacji interpersonalnej (międzyosobowej) jest:

−

poznanie siebie,

−

poznanie świata zewnętrznego,

−

nawiązywanie i podtrzymywanie bliskich związków,

−

przekonywanie i wpływ na innych,

−

przyjemność i zabawa,

−

pomaganie innym.
Nie jest to łatwy proces, ponieważ trzeba posiadać odpowiednie umiejętności

komunikacyjne, są to:

−

umiejętność przesyłania czytelnych komunikatów,

−

słuchania,

−

zbierania potrzebnych informacji, by zrozumieć przekazy między ludźmi.
Komunikacja między ludźmi przebiega na dwóch poziomach:

werbalnym,

niewerbalnym.
Komunikacja werbalna, to posługiwanie się mową (łac. verba – słowo).
Przebiega ona w następujący sposób:

ródło

→

wiadomość

→

kodowanie

→

kanały

→

odbiorca

→

odkodowanie

ródłem jest jednostka, która chce przekazać komuś swoją myśl, ponieważ wszelka

komunikacja zaczyna się od powstania w czyjejś głowie pewnej idei i zależna jest od emocji,
wartości, uprzedzeń, doświadczeń oraz wiedzy, np. działanie w stanie emocjonalnego stresu
powoduje, że brak nam słów, mówimy chaotycznie i bezładnie, co oczywiście utrudnia nam
komunikację. Ogranicza ją też zbyt mały zakres wiedzy.

Jeśli już wiemy, co chcemy przekazać, musimy sformułować przekaz (wiadomość) za

pomocą kodu, którym operuje zarówno nadawca jak i odbiorca (czyli mówienie tym samym
językiem), by nie doszło do zabawnych, a czasem przykrych sytuacji.

Kanał komunikacji, to sposób przekazywania – listownie, telefonicznie, co wyklucza

komunikację niewerbalną, choć niezupełnie, ponieważ nowe technologie (przekaz satelitarny)
pozwalają na jednoczesną komunikację werbalną i niewerbalną, możemy więc nie tylko
mówić, ale i patrzeć na drugą osobę.

Odbiorca, to cel przekazu i by porozumienie było możliwe, musi on przełożyć usłyszane

słowa na idee, czyli dokonać ich odkodowania.
Odkodowanie , to zrozumienie tego, co przekazuje nadawca, może to być:

−

towarzyska pogawędka,

−

relacjonowanie faktów,

−

wypowiadanie opinii,

−

pytania.
Komunikacja niewerbalna to wszystkie zachowania towarzyszące wypowiedzi, a więc

mimika, motoryka ciała, ton głosu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Poprzez te niewerbalne sygnały ujawniają się emocje i pozycje dominacji lub zależności

wobec partnera. Zachodzi ono w określonym kontekście. To samo zachowanie może być
różnie interpretowane zależnie od sytuacji.

Funkcje zachowań niewerbalnych są następujące:

−

informatyczna, dostarczają specyficznych rodzajów informacji, których zwykle nie
można przekazać ani odebrać z przekazów werbalnych, np. trzymanie głowy w obu
rękach oznacza straszliwy ból głowy,

−

definiowania i wspierania przekazów werbalnych, np. wskazywanie komuś drogi, nie
tylko słownie, ale pokazanie jednocześnie kierunku ręką,

−

wyrażania emocji i postaw, np. złość, gniew, intonacja głosu, dotyk,

−

definiowanie relacji, tzn. kodowaniu i dekodowaniu przekazów, np. kontakt wzrokowy,
gesty dostarczają informacji na temat stopnia intymności pomiędzy ludźmi,

−

kształtowania i kierowania wrażeniami, która polega na tym, że kiedy ludzie po raz
pierwszy spotykają się lub rozmawiają, szybko usiłują zdefiniować, określić
i konstruować wzajemną społeczną i osobowościową charakterystykę.
Kiedy przekazy werbalne i niewerbalne są wzajemnie zgodne, wzmacniają się

i komunikat staje się bardziej czytelny.

Bardzo ważną rolę w komunikacji odgrywa sztuka słuchania.
Należy stwierdzić, że większość ludzi nie potrafi słuchać, a przecież istnieją wymierne

korzyści wynikające z uważnego słuchania, są to:

−

słuchanie łagodzi nieporozumienia,

−

słuchanie umożliwia współpracę,

−

słuchanie pomaga przy podejmowaniu decyzji,

−

słuchanie podbudowuje pewność siebie.
Istnieją cztery sposoby, by nie słuchać nadawcy:

niesłuchanie, oznacza brak zgody na to, by ktoś do nas przemawiał, w ten sposób
budujemy zaporę dla wszystkich nadawanych przekazów i radykalnie przerywamy
komunikację;

słuchanie ignorujące, to udawanie, że się słucha, podczas gdy nasze myśli krążą wokół
innych spraw;

słuchanie selektywne (wybiórcze), słuchamy tylko tych treści, które chcielibyśmy słyszeć.
Często jest więc tak, że dwie osoby słuchające tej samej wypowiedzi mogą usłyszeć co
innego, ponieważ przyjmują tylko te treści, które są dla nich wygodne,

słuchanie przez pryzmat własnego ja, polega na tym, że przykładamy własną miarę do
wszystkiego, co mówi druga osoba, „bierzemy do siebie”, ponieważ nie potrafimy
spojrzeć na świat inaczej, jak przez pryzmat własnych doświadczeń. Nie dopuszczamy do
siebie żadnych stwierdzeń niezgodnych z naszymi poglądami.
Słuchanie jest więc procesem, który składa się z kilku elementów:

słyszenie, to automatyczny, fizjologiczny proces odbierania bodźców dźwiękowych,

uważanie, to zjawisko psychologiczne polegające na tym, że koncentrujemy naszą
ś

wiadomą uwagę na tym, czego słuchamy;

zrozumienie, przypisanie określonym słowom znaczeń, ściśle odpowiadającym
znaczeniom zamierzonym przez nadawcę przekazu;

zapamiętywanie, jak dużo zapamiętaliśmy z tego, co usłyszeliśmy.
Słuchanie jest więc procesem, ale także i sztuką, dlatego należy jej się uczyć.
Istnieją cztery sposoby słuchania:

słuchanie dla przyjemności, to słuchanie muzyki, transmisji sportowych itp. które
dostarczają na różnego rodzaju wrażeń, ale i korzyści intelektualnych;

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

uważne, wnikliwe słuchanie (słuchanie aktywne), wymaga ono pewnej dozy wysiłku.
Jego celem jest analiza, interpretacja, zrozumienie i zapamiętanie przekazywanych treści.

słuchanie krytyczne, jest niezbędne wówczas, gdy podejrzewamy, że mamy do czynienia
z tendencyjnym i jednostronnym źródłem informacji. Ważnym elementem jest
obiektywna ocena tego, co słyszymy,

słuchanie empatyczne, to taki sposób słuchania, który pozwala na wczucie się w sytuację
mówiącego. Empatia wymaga obok znajomości własnych emocji, umiejętności trafnego
odczytywania sygnałów niewerbalnych, takich jak ton głosu, gesty, wyraz twarzy. Zdarza
się, że słowa nie zgadzają się z informacjami, a na prawdziwe emocje wskazuje nie to, co
mówi dana osoba, ale w jaki sposób mówi.
Empatia jest możliwa również dzięki naszej wyobraźni, ponieważ samymi zmysłami

nigdy nie bylibyśmy w stanie w pełni odebrać tego, co czuje druga osoba. Dzięki wyobraźni
można doświadczyć przeżyć podobnych do tych, które są udziałem obserwowanej osoby.

Osoby o dobrze rozwiniętej umiejętności rozumienia innych, są wyczulone na sygnały

emocjonalne i umieją uważnie słuchać.

W związku z tym, że w przebiegu komunikacji występuje wiele zakłóceń blokujących

odbiór, może się zdarzyć, że nie usłyszymy wszystkiego dokładnie, ważne jest więc
stwierdzenie nadawcy, czy to co zostało powiedziane, zostało również zrozumiane. Aby się
o tym przekonać, należy poprosić o informacje zwrotne.

Są dwa rodzaje informacji zwrotnych:

ukierunkowujące, są one przekazywane w trakcie komunikacji. To komentarze w trakcie
trwania wykładu;

informacje podsumowujące, przekazywane po wypełnieniu jakiegoś zadania. Są to
również przekazy zwrotne, czyli uwagi ze strony słuchaczy wypowiadane w trakcie
rozmowy i które dowodzą zrozumienie przekazu lub zawierają prośbę o rozwinięcie
stawianych twierdzeń.
Wskazówki jak poprawnie formułować i nadawać komunikaty zwrotne, które poprawiają

styl słuchania [8].
1.

Mów w sposób jasny i konkretny.

Poprzyj swój komentarz faktami.

Rozdziel problem od osoby.

Spróbuj złagodzić wymowę negatywnych informacji.

Umieść negatywną uwagę pomiędzy pochlebnymi stwierdzeniami.

Postaraj się tak przedstawić sytuację, aby zarysowane problemy wydawały się dotyczyć
obu stron.

Wybierz odpowiedni czas.

Formułuj przekaz we właściwy sposób.
Bądź uprzejmy i pełen szacunku. Zaprezentuj swój profesjonalizm.
Zasadą dobrej komunikacji jest przyciąganie uwagi, by to co mówimy dotarło do ludzi,

a jej najważniejszą cechą jest troska o wywołanie u siebie i innych postawy asertywnej. Bycie
asertywnym oznacza:

–

mówienie wprost o tym, czego chcemy, co czujemy, bądź czego potrzebujemy, ale nie
kosztem innych,

–

racjonalne i dojrzałe zachowanie,

–

zdolność negocjacji i wypracowanie kompromisów,

–

dążenie do tego, by nas usłyszano, nawet jeśli to oznacza powtórzenie wiadomości,

–

wiadomość tego, że jest się godnym szacunku oraz świadczące o tym postępowanie,

–

przekazanie innym, że posiadasz swój cel.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Bariery w komunikacji interpersonalnej

Proces komunikowania jest procesem złożonym, a występujące w nim trudności to

bariery. Termin ten oznacza, że efektywne komunikowanie interpersonalne może tracić część
swojej skuteczności i znaczenia, kiedy pojawiają się niekorzystne czynniki lub kiedy
komunikujący się myślą lub zachowują się w sposób niepożądany. Z reguły powstają na
skutek działań osób komunikujących się. Są to:

–

polaryzacja,

–

etykietowanie,

–

pomieszanie faktów i wniosków,

–

przesadna pewność siebie,

–

statyczna opinia i ocena,

–

klasyfikowanie i nieodróżnianie.
Polaryzacja to skłonność do patrzenia na świat i opisywania go w kategoriach

przeciwieństw: dobry – zły, uczciwy – nieuczciwy, inteligentny – głupi, szlachetny –
nieszlachetny. Są to postawy skrajne, oscylują od jednego bieguna do drugiego. Pośrodku nie
ma nic. Jest to bardzo uproszczony obraz świata.

Etykietowanie, to skłonność do postrzegania ludzi, zdarzeń zgodnie z tym, jak się o nich

mówi i ocenia, a nie według tego jakimi są naprawdę. Ludzie, którzy w ten sposób postrzegają
ś

wiat, są podatni na sugestie, manipulowanie, oddziaływanie autorytetów. Tę słabość

wykorzystują specjaliści od reklamy.

Pomieszanie faktów i wniosków, to skłonność do formułowania opinii i wniosków na

podstawie własnych wyobrażeń, domysłów, a nie w oparciu o prawdziwe fakty.

Przesadna pewność siebie, to zakładanie, że wiemy wszystko, jesteśmy nieomylni i tym

samym zamykamy się na świat i nie jesteśmy przygotowani na coraz to nowe informacje.

Statyczna opinia i ocena, to nic innego jak brak dostosowania do dynamicznych

przeobrażeń, które dokonują się w otaczającym nas świecie, wiara w rzeczywistość, która już
nie istnieje.

Klasyfikowanie i nieodróżnialnie, czyli stereotypy, stałe i niezmienne obrazy myślowe

pewnych grup, w których każdą jednostkę przynależną do grupy traktuje się bez
uwzględniania jej indywidualnych cech. Są to uproszenia, które przeważnie nie odpowiadają
prawdzie. Klasyfikowanie polega więc na przypisywaniu określonych cech i wartościowaniu
oraz na wykorzystywaniu pewnych etykiet i określeń jako właściwych i trafionych (np.
Amerykanie są naiwni jak dzieci) w określeniu do każdej jednostki przynależnej do danej
grupy.

Konflikty interpersonalne

Konflikty są naturalną częścią wzajemnych kontaktów i nie wszystkie mają charakter

destrukcyjny. Osoba umiejąca się skutecznie komunikować potrafi:

–

przewidzieć konflikt,

–

przygotować się do niego,

–

zaradzić mu.
Konflikt interpersonalny rozgrywa się pomiędzy bliskimi osobami: mężem i żoną,

przyjaciółmi, rodzeństwem, rodzicami i dziećmi (konflikt pokoleń) i przysparza najwięcej
problemów, ponieważ występują związki uczuciowe. Takie konflikty mają negatywne
i pozytywne aspekty.

Negatywne aspekty to negatywne nastawienie stron konfliktu, wyzwolenie negatywnych

emocji, do utraty energii, która mogłaby być wykorzystana do innych korzystnych działań, do
izolowania się, ukrywania swoich uczuć, przeżyć.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Pozytywne aspekty konfliktu to przede wszystkim konieczność przeanalizowania

problemów i wypracowania rozwiązania, następuje wówczas uaktywnienie naszej inwencji
twórczej. Konflikt między grupami działa mobilizująco, jest także okazją do oszacowania
swojej siły, zakresu władzy i możliwości.

Strategie rozwiązywania konfliktu

Konflikt oczywiście jest łatwiej wywołać niż go rozwiązać. Jest on stałym elementem

rzeczywistości. Jest też pewną wartością, ponieważ zapobiega sytuacji, bezmyślnej akceptacji,
ugodowości a także stymuluje tworzenie nowych regulacji oraz przyzwolenia na zmiany.

Strategie postępowania są następujące:

unikanie, ponieważ dla wielu osób są one czymś gorszącym i dlatego robią wszystko, by
go uniknąć. Konflikt jednak istnieje i niewiele pomoże ignorowanie go, problem sam się
nie rozwiąże. Techniki stosowane w celu uniknięcia konfliktu to:

–

odmowa uczestniczenia w konflikcie lub zaprzeczenie jego istnienia,

–

wycofanie się,

–

minimalizowanie (bagatelizowanie problemu),

–

rozładowanie (potraktowanie z humorem),

–

załagodzenie (próba niedopuszczenia do jego rozwoju),

przeczekanie, to taktyka wymijająca, pozwalająca przeczekać, aż opadną emocje, co
umożliwia minimalne porozumienie,

konfrontacja, konflikt jest walką, której skutkiem będzie zwycięstwo jednej strony
i przegranie drugiej, czasem tracą obie strony lub obie zwyciężają a konflikt pozostaje.

Skuteczność postępowania w sytuacji konfliktowej

Przedstaw swoje stanowisko w sposób otwarty i uczciwy.

Reaguj na przekazy przeciwnika w sposób otwarty.

Czuj się odpowiedzialny za własne sądy i emocje.

Nazwij rzeczywiste powody, które są przyczyną trudności.

Prezentuj empatyczne zrozumienie.

Uzewnętrznij uczucie.

Unikaj oceniania i zachowań drugiej strony.

Wyrażaj swoje uczucia spontanicznie.

Bądź gotowy na zmianę stanowiska.

10.

Znajdź wspólną platformę porozumienia.

11.

Potraktuj to doświadczenie w kategoriach pozytywnych.

12.

Przedstaw wobec drugiej osoby i istniejącego między wami związku pozytywne uczucia.

13.

Pamiętaj o zasadzie równości.

14.

Bądź aktywnym uczestnikiem jako mówca i jako słuchacz.

4.8.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Co oznacza pojęcie komunikacja interpersonalna?

Na jakich poziomach przebiega komunikacja między ludźmi?

Jak przebiega komunikacja werbalna?

Porady podaję za: W. Głodowski, Komunikowanie interpersonalne. Wyd. Hausa Communication, Warszawa

2001, s. 246.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Na czym polega komunikacja werbalna?

Na czym polega informacja zwrotna?

Dlaczego słuchanie jest sztuką?

Jakie są przyczyny tego, że nie umiemy słuchać?

Jakie są metody słuchania?

Co oznacza pojęcie asertywność?

10.

Jakie bariery występują w komunikacji interpersonalnej?

11.

Na czym polega konflikt interpersonalny?

12.

Jakie są negatywne aspekty konfliktów interpersonalnych?

13.

Jakie są strategie rozwiązywania konfliktów?

14.

Co oznacza pojęcie „empatia”?

4.8.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Opisz, w jaki sposób przekażesz komunikaty werbalne i niewerbalne, by wyrazić

następujące emocje: strach, gniew, niechęć.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wyjaśnić jak przebiega komunikacja werbalna,

wyjaśnić na czym polega komunikacja niewerbalna,

obok wymienionych w ćwiczeniu stanów emocjonalnych wypisać zwroty lub zdania,
które je ilustrują,

określić sposób ich wypowiedzenia (intonację głosu),

opisać za pomocą jakich gestów lub motoryki ciała je wyrazić,

zaprezentować ćwiczenie na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

odtwarzacz,

–

papier formatu A4, przybory do pisania,

−

literatura zgodnie z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Wskaż, jakie zastosowanie mają pojęcia „informacja zwrotna”, „empatia” w przytoczonej

niżej sytuacji.

Jesteś pracownikiem ochrony w niewielkim markecie. Starsza Pani zwraca się do Ciebie

o pomoc, jest bardzo zdenerwowana. Uważa, że nie wypełniasz należycie swoich
obowiązków, ponieważ szafka, do której schowała torbę z zakupami jest otwarta i torba
zniknęła, a ona przecież posiada od niej klucz. Okazało się jednak, że Starsza Pani
zapomniała, iż to w poprzednim sklepie, w identycznej szafce, zostawiła swoje zakupy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wyjaśnić pojęcie „empatii”,

wyjaśnić, na czym polega informacja zwrotna,

opisać, w jaki sposób zachowa się, by uspokoić Starszą Panią,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ułożyć listę pytań, które powinien zadać,

uporządkować uzyskane informacje,

odpowiedzieć na pytanie postawione w ćwiczeniu,

zaprezentować ćwiczenie na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, przybory do pisania,

−

literatura zgodnie z punktem 6 poradnika.

4.8.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

zdefiniować pojęcie „komunikacja interpersonalna”?

rozróżnić komunikację werbalną od niewerbalnej?

odpowiedzieć na pytanie, dlaczego słuchanie jest sztuką?

wymienić bariery w komunikacji interpersonalnej?

zdefiniować pojęcie konfliktu?

wyliczyć negatywne aspekty konfliktu?

podać strategie rozwiązywania konfliktów?

rozróżnić zachowania asertywne od empatii?

stwierdzić na czym polega umiejętność komunikowania się?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.9. Sytuacje trudne

4.9.1. Materiał nauczania

Człowiek nie jest w stanie zaspokoić wszystkich swoich potrzeb. Utrudniają mu to różne

przeszkody, zarówno wewnętrzne, jak i te, które tkwią w nim samym. Pokonanie przeszkód
zależy od tego, jak silna będzie motywacja. Zdarza się jednak, że nie wszystkie przeszkody
można przezwyciężyć. Niektóre wady organiczne uniemożliwiają ich wykonanie, np. jąkanie
ograniczy wykonywanie pewnych zawodów, chociaż zdarza się, że silna motywacja może
spowodować osiągnięcie celu (takim klasycznym przykładem jest Demostenes, który dzięki
uporczywym ćwiczeniom przezwyciężył wadę wymowy i został słynnym mówcą). Czasem
jest łatwiej pokonać przeszkody zewnętrzne, czasem wewnętrzne, jednak wszystkie
przeszkody, zarówno te, które pokonujemy, jak i te, których pokonanie przerasta nasze
możliwości, zakłócają naturalny tok działania.

Sytuacje, w których zostaje naruszona równowaga między potrzebami, działaniami

i warunkami działania, nazywamy sytuacjami trudnymi.

Rozróżniamy sytuacje:

−

obiektywne, czyli takie, które przekraczają znacznie stopniem trudności warunki
normalne dla działania,

−

subiektywne, występujące wtedy, gdy mimo naturalnych warunków człowiek nie może
zaspokoić swoich potrzeb
W psychologii wyróżnia się pięć typów sytuacji trudnych, są to:

deprymacje, czyli sytuacje, w których człowiek jest pozbawiony podstawowych
elementów do funkcjonowania np. pozbawienie tlenu, wody, pokarmu, snu lub
niezbędnych potrzeb społecznych i psychicznych takich, jak osamotnienie,
pokrzywdzenie, ale także zanik wartości i związana z nim utrata sensu życia;

przeciążenia, to sytuacje, w których trudności wykonywania zadania są na granicy
wytrzymałości fizycznych, umysłowych, czy wytrzymałości nerwowej człowieka.
Działanie przebiegające na przez dłuższy czas w sytuacji przeciążenia prowadzi do
zmęczenia, zniechęcenia i wyczerpania;

utrudnienia, to wszystkie sytuacje, w których możliwość wykonania zadania zostaje
zmniejszona wskutek braku przedmiotów lub informacji potrzebnych do działania, są to,
np. brak odpowiednich narzędzi lub przerwanie łączności. Specyficznym rodzajem
przeszkód są przeciwdziałania, czyli czynne próby uniemożliwienia danej czynności;

zagrożenia, zachodzące wówczas, kiedy istnieje prawdopodobieństwo utraty czegoś, co
jest cenne dla jednostki, np. zdrowia, życia, pozycji społecznej, czy dobrej opinii;

sytuacje konfliktowe, zachodzące wówczas, gdy z dwóch celów działania człowiek musi
wybrać jeden, a ten wybór uniemożliwia realizację drugiego celu. Konfliktowi
towarzyszy napięcie emocjonalne, rosnące wraz z długością okresu wahania co do
wyboru. Ten konflikt dotyczy jednostki i jest konfliktem motywacyjnym.
Opisywane sytuacje trudne, oczywiście zakłócają czynności człowieka.
Ludzie zachowują się różnie w sytuacjach trudnych. Jedni, konsekwentnie realizują cel,

inni rezygnują z dalszego działania.

Jednocześnie nie każdą sytuację trudną człowiek jest w stanie przezwyciężyć, ponieważ

deprymacje, przeciążenia czy zagrożenia mogą wynikać z warunków zewnętrznych,
niezależnych od jednostki.

Sytuacje trudne, w których na drodze do obranego celu spotykamy przeszkody,

nazywamy frustracjami.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Frustracje, to reakcja organizmu na przeszkodę, zespół przykrych emocji, powstałych

w wyniku niemożności osiągnięcia celu. Te przeszkody to np. zdarzenia, okoliczności, czy
ludzie, którzy uniemożliwiają osiągnięcie celu.

Prawidłowym działaniem powinna być albo próba ominięcia przeszkody, albo rezygnacja

z osiągnięcia celu lub znalezienie celu zastępczego, jednak zdarza się, że zamiast działania
zmierzającego do osiągnięcia celu pojawiają się reakcje rozładowujące napięcie nerwowe,
mechanizmy obronne, które jednak nie zmniejszają sytuacji frustracyjnej. Są to reakcje
obronne typu:

−

agresji,

−

fiksacji,

−

regresji,

−

ucieczki.
Agresja może przejawiać się fizycznie lub werbalnie, to wrogość, gniew, agresja słowna.
Fiksacja jest reakcją na cofanie się w działaniu do bardziej pierwotnych form zachowania

(są to często zachowania przypominające reakcje z okresu dzieciństwa).

Ucieczka, nie tylko w sensie fizycznym, ale także i w sensie psychologicznym (ucieczka

do źródła lęku)

Mechanizmy obronne niejednokrotnie mają charakter nieświadomy i właśnie na tym

polega ich rola obronna.

Opisane reakcje na sytuacje frustracyjne nie powodują zaspokojenia potrzeb i w efekcie

wpływają dezorganizująco na zachowanie się człowieka. Jednak oczywistym jest, że nie
możemy uniknąć wszystkich sytuacji frustrujących, natomiast powinniśmy uczyć się
umiejętności pokonywania trudności tak, by sytuacja trudna nie stawała się przeszkodą nie do
pokonania.

Stres (z ang. nacisk, napór), to zaburzenia procesów regulacji organizmu na skutek

przeciążenia systemu nerwowego pod wpływem sytuacji trudnej. A więc jest to odpowiedź
organizmu na szkodliwe bodźce oraz reakcja na fizyczne lub psychiczne wymagania stawiane
jednostce. Stres powoduje napięcia fizjologiczne, które mogą być korzystne dla organizmu.
albo niekorzystne i przyczynić się do choroby.

Sytuacje wywołujące stres mogą być różnorodne, można do nich zaliczyć te rodzaje

sytuacji trudnych, które wiążą się z zagrożeniem bezpieczeństwa jednostki, mogą to być
również utrudnienia i nieporozumienia.

Stres mogą wywołać zarówno bodźce bardzo silne, jak i bodźce słabe, jednostajne

i długotrwałe np. lęk o życie, długotrwała choroba, złe oceny itp.

W stanie stresu występuje wzrost pobudzenia emocjonalnego o charakterze negatywnym.

Działanie, które ma doprowadzić do przezwyciężenia stresu jest jednak mniej sprawne
i występuje wówczas zakłócenie oceny sytuacji.

Zdarzają się jednak i takie sytuacje, gdy stres mobilizuje jednostkę do działania, wówczas

przebiega ono sprawniej i lepiej niż w normalnej sytuacji.

Tak więc procesy motywujące mogą doprowadzić do próby przezwyciężenia stresu, ale

w przypadkach skrajnych, może nastąpić całkowity zanik tendencji motywacyjnych. Zjawisko
to występuje wówczas, kiedy sytuacja stresowa jest sytuacją ekstremalną i nie ma żadnej
nadziei na jej przezwyciężenie.

Według J. Reykowskiego stres występuje w trzech fazach [10]:

faza mobilizacji, w której pod wpływem negatywnych bodźców (stresorów, czynników
wywoływanych przez stres) następuje ogólna mobilizacja procesów fizycznych, czyli
sprawniejsze i bardziej oryginalne myślenie, polepszenie pamięci;

faza rozstrojowa, w której wskutek przedłużającego się stanu stresu dochodzi do
pogorszenia poziomu czynności umysłowych, zachowań, schematycznego działania;

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

faza destrukcyjna, w której żadna czynność nie jest wykonana poprawnie, a człowiek nie
potrafi dokonać realnej oceny sytuacji, faza ta wiąże się z gwałtownym obniżeniem
procesów motywacyjnych.
Specyficzne dla stresu zmiany występują w dwóch formach:

działania służące dla zwalczania stresu, występujące w fazie mobilizacyjnej,

działania o charakterze obronnym w fazie rozstrojenia i destrukcji.
Najbardziej charakterystyczne objawy stresu to np. objawy fizyczne takie jak-

przyspieszony puls, palpitacje serca, podwyższone ciśnienie krwi, zaburzenia snu, reakcje
psychologiczne, lęk, irytacja, złość, przewrażliwienie, płacz, agresja, depresja, nerwowość,
problemy z koncentracją; zmiany w zachowaniu, nerwowy śmiech, nadużywanie alkoholu,
niekontrolowana agresja, konfliktowość.

Obrona przed stresem wiąże się z rezygnacją z celów, które człowiek stawiał sobie przed

zaistnieniem sytuacji stresowej, wówczas zmianie ulegają procesy motywacyjne i do głosu
dochodzą mechanizmy obronne, które pozwalają na nadanie innego znaczenia sytuacji
stresowej, są one szkodliwe dla jednostki.

Prawidłowe reakcje na stres to te, które zmierzają do jego przezwyciężenia. Toteż w toku

procesu wychowania należy wpływać na zwiększenie odporności na stres i wyuczenie takiego
działania, które pozwoli na przezwyciężenie stanu stresu.

Strategia antystresowa polega na:

uświadomieniu problemu poprzez:

−

zauważenie symptomów reakcji stresowej,

–

określenie źródeł stresu.

przeciwdziałaniu poprzez wypracowanie obrony przed stresami:

–

wpływanie na stresory,

–

dystansowanie się od stresorów,

–

uodpornienie od stresorów.

kontroli stresu, tzw. hartowaniu organizmu poprzez zdrowy tryb życia:

–

racjonalne odżywianie,

–

zwalczanie używek,

–

uprawianie sportów,

–

zainteresowania i pielęgnowanie jakiegoś hobby,

–

relaks,

–

modyfikacja tzw. monologu wewnętrznego – pozytywne myślenie,

–

asertywność.

Właściwie źródłem stresu może być wszystko, co nas otacza, każdy fragment

rzeczywistości i zależy to od indywidualności człowieka (każdy z nas posiada katalog
stresorów).

Mogą to być stresory związane z:

–

yciem prywatnym, np. samopoczucie, samorealizacja, wiara, sumienie, itp.,

–

yciem rodzinnym (np. potrzeby emocjonalne, wartości kulturowe, tradycja, wychowanie,

–

yciem zawodowym, np. warunki pracy, rodzaj pracy, relacje interpersonalne, rozwój

zawodowy,

–

rodowiskiem zewnętrznym, np. klimat, hałas, pośpiech, natłok informacyjny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.9.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie sytuacje określamy sytuacjami trudnymi?

Jakie są rodzaje sytuacji trudnych?

Czego wynikiem są sytuacje trudne?

Ile i jakie typy wyróżnia się sytuacji trudnych?

Jakie różnice występują między frustracją a stresem?

Które z sytuacji trudnych są łatwiejsze do przezwyciężenia – deprywacje czy
utrudnienia?

Co oznacza pojęcie „sytuacja konfliktowa”?

Jakie reakcje obronne występują przy frustracjach?

Jakie sytuacje wywołują stres?

10.

Co oznacza pojęcie „stresory”?

11.

Jakie są skutki stresu?

12.

Jakie są objawy stresu?

13.

Na czym polega strategia antystresowa?

14.

Jaką funkcję pełnią mechanizmy obronne?

4.9.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Będziesz pracownikiem ochrony, Twoja praca jest związana z różnymi sytuacjami

stresowymi, wymień najmniej trzy takie sytuacje, obok wypisz jakie mechanizmy obronne
powinny być uruchomione, by je przezwyciężyć.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać uważnie materiał nauczania,

podać przykłady sytuacji stresowych,

krótko je scharakteryzować,

wymienić mechanizmy obronne,

sporządzić tabelę i uzupełnić ją,

opisać w formie opowiadania jedną z przytoczonych sytuacji,

zaprezentować ćwiczenie na forum grupy.

Uwaga! Możesz przeprowadzić wywiad z doświadczonym pracownikiem ochrony.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, przybory do pisania,

−

literatura zgodnie z punktem 6 poradnika,

−

prosty system do nagrywania.

Ćwiczenie 2

Otrzymałeś stypendium i masz do wyboru studia za granicą lub studia w kraju. Co

wybierzesz?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odpowiedzieć na następujące pytania:

–

Jak rozwiążesz ten konflikt?

–

Jakie motywy skłoniły Cię do dokonania wyboru jednej z możliwości?

–

Jakie emocje wywołał ten konflikt?

–

Czy wybór był trudny i dlaczego?

przedstawić swoje rozważania w formie pisemnej?

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, przybory do pisania,

−

literatura zgodnie z punktem 6 poradnika.

4.9.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

podać przykłady sytuacji trudnych?

wyliczyć typy sytuacji trudnych?

określić różnice między frustracją a stresem?

zdefiniować pojęcie stresu?

podać przykłady sytuacji stresowych?

wymienić mechanizmy obronne?

wymienić reakcje obronne?

scharakteryzować strategię antystresową?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.10. Konflikty. Negocjacje. Dyskusja

4.10.1. Materiał nauczania

Konflikt, to inaczej antagonizm, sprzeczność interesów i poglądów oraz potrzeb

i motywów (z łac. conflictus – zderzenie). Jego źródłem jest przeważnie brak umiejętności
wzajemnego komunikowania się stron.
By powstał konflikt muszą być „sprzyjające” warunki, są to:
1)

nieprzystosowaność celów,

wystrzeganie możliwości zakłócenia lub zablokowania działań podmiotu.
Nieprzystosowaność celów oznacza, że występuje sprzeczność interesów, ktoś musi

wygrać, a ktoś przegrać, ponieważ obydwie strony nie mogą uzyskać tego, czego pragną.
Jedna ma poczucie przewagi nad drugą.

Natomiast spostrzeganie możliwości zakłócenia to nic innego jak przeszkadzanie

w działaniu, uniemożliwienie osiągnięcia zwycięstwa bez względu na to, czy działający ma
rację.

Konflikty są nieuchronne, ponieważ niemożliwe jest, by jednostki podejmując interakcję

myślały w ten sam sposób. Poza tym jeśli konflikt nie zostanie w porę rozpoznany
i rozstrzygnięty, pozostaje w ukryciu, doprowadzi do zakłóceń w funkcjonowaniu grupy.

ródłami konfliktu oprócz wymienionych na wstępie nieprzystosowaności celów oraz

spostrzeganie możliwości zakłóceń działań są również:

−

ograniczone zasoby, np. jakaś instytucja posiada pewną kwotę do dyspozycji i musi
wybrać, komu ją przydzielić i ile,

−

niezgodność charakterów, rasa religia, pochodzenie,

−

donoszenie (pojawiające się w grupach formalnych, takich jak zespoły pracownicze),

−

dyskryminacja,

−

rozdzielność między władzą a autorytetem ( władza nie zawsze cieszy się autorytetem),

−

brak uzgodnień w zakresie statusu (chodzi o ponoszenie odpowiedzialności)
Te przykłady dotyczą konfliktów wewnątrzgrupowych, ale mogą się także rozgrywać na

płaszczyźnie relacji międzygrupowych, np. typowym przykładem konfliktu spowodowanego
„donoszeniem” jest obecna wojna w Iraku. Nie ulega więc wątpliwości, że konsekwencje
konfliktów są negatywne.

Konflikt sprzyja również pojawieniu się w relacjach między ludźmi negatywnych emocji,

które nie sprzyjają ich rozwiązaniu.

Fazy konfliktu.

Konflikt utajony, zachodzi wtedy, kiedy pojawiają się warunki sprzyjające sporom, ale
nie zostały jeszcze rozpoznane.

Spostrzegany konflikt, pojawia się wówczas, gdy jedna ze stron dostrzega potencjalne
ź

ródło zatargu.

Konflikt odczuwalny, który polega na tym, że wzrasta napięcie między stronami, lecz nie
dochodzi jeszcze do otwartej walki.

Konflikt manifestowany, kiedy strony angażują się w działania, toczą ze sobą walkę.

Konflikt zakończony, to czas kiedy następuje napięcie we wzajemnych stosunkach.
Rozpoczynający się konflikt wykazuje z reguły tendencje do narastania i intensywności

(eskalacji). Eskalacja konfliktu dokonuje się na trzech poziomach. Początkowo jest to jakaś
drobna kwestia, a narastając zatacza coraz większe kręgi i drobny początkowo problem urasta
do ogromnych rozmiarów, bo zaczyna dotyczyć coraz poważniejszych spraw.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W pierwszym etapie konflikt zazwyczaj dotyczy dwóch osób, które później gromadzą

wokół siebie zwolenników, co prowadzi do wyłonienia się przeciwnych obozów. W ten
sposób eskalacja dotyczy:

−

liczby i ogólności,

−

spornych kwestii,

−

liczby zaangażowanych osób.
Szczególnym rodzajem konfliktów są dylematy społeczne, np. wybór między korzyścią

indywidualną, a dobrem grupy, czy dobrem społecznym; doraźnym interesem jednostki,
a długodystansowym dobrem grupy, który polega na tym, że współpraca zaowocuje dopiero
w dalszej perspektywie i to już wymaga wyrzeczeń ze strony jednostki. Rywalizacja
przyniesie zyski, ale będzie krótkotrwała i w ostatecznym rozrachunku skończy się stratami.
Słowem dylematy społeczne to niezgodność między tym, co jest najlepsze dla jednostki,
a tym, co jest najlepsze dla grupy.

Jeśli już doszło do konfliktu należy podjąć działania, które pomogą go rozwiązać

w sposób korzystny dla obu stron.

By nie dopuścić do eskalacji konfliktu należy go rozpoznać i storpedować w fazie

wstępnej. Czasem jest to niemożliwe, wówczas należy, opierając się na źródle problemu
zmienić:

−

kwestię stanowiącą przedmiot sporu,

−

osoby,

−

relację,

−

strukturę organizacyjną i kontekst.
Ta strategia polega na tym, że dokonuje się przewartościowania problemu, usunięciu

z grupy „konfliktowych jednostek” lub włączeniu do niej innych ludzi, prowadzenie
negocjacji oraz zaangażowanie osób trzecich.

W sytuacjach konfliktowych pożądany jest specjalny i skuteczny sposób komunikacji

między ludźmi. Takim sposobem jest model DESC opracowany przez Bower i Bowera
w 1976 r.

Składa się on z czterech kroków:

opisu, nazwaniu problemu i opisu zachowań, bez odgadywania cudzych myśli i intencji;

ekspresji, czyli przedstawienia swoich uczuć jako reakcji na zachowanie przeciwnika, bez
jego atakowania,

konkretyzacja, konkretne i bezpośrednie oznajmienie własnych oczekiwań w stosunku do
przeciwnika,

konsekwencje, czyli przedstawienie przewidywanych skutków konfliktu oraz skutków
jego rozwiązania.
Ten schemat postępowania, według którego można się komunikować w sytuacji

konfliktowej jest bardzo przydatny i przynosi pozytywne efekty.

Negocjacje.
Dobrym sposobem na rozwiązanie konfliktów, zmianę relacji wewnątrz grupy są

negocjacje.

Negocjacje (rokowania, pertraktacje) polegają na uzgodnieniu stanowiska storn biorących

udział w konflikcie (lub określonej sprawie)

Negocjacje nie są walką, to poszukiwanie wspólnej płaszczyzny porozumienia,

a podstawowym warunkiem jest wzajemne zaufanie stron.
Podstawowe reguły negocjacyjne, obowiązujące obie strony są następujące:
1.

oddzielenie ludzi od problemów. Chodzi o to, że nie można kierować się sympatią czy
antypatią do ludzi, którzy przedstawiają problem, ponieważ to problem jest ważny, nie
ludzie,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

skoncentrowanie na interesach, a nie na stanowiskach, Należy zadawać takie pytania,
które pomagają zrozumieć jakie interesy stoją za propozycjami, stanowiskami, ofertami
strony przeciwnej. Przedstawić własne prawdziwe motywacje i różne warianty
rozwiązania problemu,

znaleźć możliwości przynoszące korzyści obu stronom. Jest to możliwe dzięki
identyfikowaniu wspólnych interesów obu stron oraz łączeniu różnych interesów,

stosowanie obiektywnych kryteriów. Dyskutowane kwestie negocjacji powinny
koncentrować się wokół wspólnego poszukiwania sprawiedliwych i racjonalnych
kryteriów.

Etapy skutecznych negocjacji.
1.

Ustalenie sposobu postępowania, które polega na: ustaleniu tematyki rozmów, porządku
spotkania (w jakiej kolejności będą omawiane poszczególne problemy), sposoby
prowadzenia i zapisywania ustaleń, czasu trwania spotkania oraz zasad dotyczących
komunikowania się.

Nazwanie interesów – swoich, drugiej osoby, wspólnych oraz sprzecznych. Nazwanie
interesów własnych i partnera służy określeniu motywów postępowania.

Zdefiniowanie problemów. Problem powinien być zdefiniowany jednym zdaniem,
wyrażonym w formie pytania. Należy również określić granice negocjowanych
problemów.

Poszukiwanie rozwiązań, które polega na tym, że najpierw formułuje się pomysły
rozwiązań, następnie je się analizuje i na końcu weryfikuje. Negocjacje kończy się
podjęciem decyzji- wyborem rozwiązania, które zachowuje interesy obu stron.

Dyskusja

Dyskusja polega na wymianie informacji i konfrontacji opinii, których celem jest

wyjaśnienie lub rozwiązanie problemu. Polega ona na wybieraniu rozwiązania i drogi
postępowania wobec różnych poglądów i odmiennych celów. To sztuka wyrażania swojego
zdania, argumentacji i stosunku do przekonań innych ludzi.

Dyskusja może przebiegać tylko wówczas, kiedy uczestnicy dysponują dostateczną

wiedzą z zakresu przedmiotu dyskusji i kiedy różnią się poglądami. To konfrontacja różnych
opinii, postaw.

Umożliwia ona doskonalenie poprawności myślenia i ścisłości wyrażania własnych

sądów.

Prawidłowy przebieg dyskusji zależny jest od:

−

umiejętności formułowania problematyki dyskusji,

−

stopnia przygotowania uczestników,

−

sprawności przebiegu i atmosfery,

−

umiejętności jej prowadzenia oraz podsumowania i wyciągania wniosków.

Kierowanie przebiegiem dyskusji
1.

Wprowadzenie, ustalenie przedmiotu dyskusji.

Wzbudzenie dyskusji.

Utrzymanie kierunku dyskusji, która polega na kontrolowaniu i usuwaniu wątków nie
związanych z tematem dyskusji oraz czuwaniem nad tym, by wypowiedzi uczestników nie
przeradzały się w monolog.

Nadzór nad formalną stroną dyskusji, by dyskusja nie przerodziła się w niekontrolowaną
wyminę zdań, myśli czy wręcz kłótni.

Zebranie rezultatów dyskusji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rodzaje dyskusji
1.

Dyskusja związana z wykładem, która ma na celu wyjaśnienie wątpliwości słuchaczy co
do tez i sformułowań zawartych w wykładzie oraz uzyskanie informacji zwrotnej
dotyczącej zrozumienia przekazywanych treści. Składa się ona z czterech części:

−

przeprowadzenia wykładu i pytań stawianych przez wykładowcę;

−

wprowadzenie do dyskusji. Pytania uzupełniające słuchaczy i udzielania na nie
odpowiedzi przez wykładowcę;

−

dyskusja plenarna. Ustalenie odpowiedzi na postawione pytania;

−

podsumowanie dyskusji i ocena przebiegu dyskusji.

Dyskusja okrągłego stołu (forum ekspertów) polega na swobodnej wymianie poglądów.
Jej charakterystyczną cechą jest nieformalność i swoboda wszystkich dyskutantów. Jej
głównym założeniem jest szczera, bezpośrednia wymiana poglądów na jakiś temat, a jej
efektem powinno być zbliżenie stanowisk różnych grup interesów biorących udział
w dyskusji i osiągnięcie kompromisu zwanego konsensusem. Tego typu dyskusja
organizowana jest wówczas, gdy mamy do czynienia z daleko idącą różnorodnością
i rozbieżnością poglądów uczestników dyskusji.

„Burza mózgów” jest to technika grupowego samodzielnego i twórczego myślenia. Istota
„burzy

mózgów”

polega

znalezieniu

jak

największej

ilości

różnych

niekonwencjonalnych pomysłów rozwiązania jednego i tylko jednego problemu. Pomysł
zgłoszony przez jedną osobę ma pobudzić twórcze myślenie innych. Warunkiem jest
pełna swoboda formy zgłaszania pomysłów i propozycji rozwiązań.

Dyskusja panelowa. „Panel” oznacza zespół dyskutantów, specjalistów albo wybraną
grupę przedstawicieli większego audytorium, którzy zabierają głos w jego imieniu.
Metoda ta charakteryzuje się tym, że przy stole dyskusyjnym zasiadają uczestnicy
dyskusji oraz prowadzący w roli przewodniczącego, jest także audytorium, które nie tylko
się przysłuchuje, ale bierze także udział w dyskusji (tego typu dyskusje bardzo często
prowadzone są w telewizji).

Dyskusję panelową organizuje się w taki sposób, że każdy z ekspertów (panelistów)

przedstawia swój punkt widzenia na problem, który jest przedmiotem dyskusji.

Dyskusja konferencyjna. Ten rodzaj dyskusji stosuje się, gdy problem jest bardzo
skomplikowany o szerokim zasięgu tematycznym, nie rokujący nadziei na rozwiązanie
drogą zwykłej dyskusji zespołowej. Dlatego dzieli się uczestników na grupy i przydziela
każdej z nich jeden temat do opracowania. Sprawozdania z pacy poszczególnych grup
składają się na przegląd całości zagadnienia i wariantów rozwiązania problemu.

Dyskusja Plakatowa – Metaplan. Jest to ciekawa forma dyskusji, wymaga jednak
starannego przygotowania, przede wszystkim materiałów takich, jak – tablice, do których
przytwierdzone będą kartki; arkusza szarego papieru, kilkudziesięciu kartek w trzech
kolorach o różnych kształtach, kompletu pisaków, szpilek i pinesek.

Do arkusza papieru przypiętego na tablicy przyczepia się temat dyskusji, zapisany

dużymi literami w „chmurce” i mniejsze kartki, z uwagami wszystkich dyskusji (uwagi,
myśli powinny być zapisane w formie równoważników zdań). W ten sposób powstanie
plakat z naklejonymi kartkami w trzech kolorach i różnych kształtach. Po zakończeniu
dyskusji kartki zostaną uporządkowane i przyklejone do papieru. Powstaje plakat.

Na koniec są formułowane wnioski, które powinny być odpowiedzią na postawione

pytanie lub problem

Plakatów może być kilka, stworzą one szeroki obraz problemów i propozycji do

rozwiązania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Warunkiem efektywności każdego z tych rodzajów dyskusji jest jasne określenie

celów, umiejętne sformułowanie problemów, właściwy przebieg dyskusji, umiejętny
sposób jej prowadzenia oraz podsumowanie z wyciągnięciem wniosków.

4.10.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Co to jest konflikt?

Co jest źródłem konfliktów?

Jakie są rodzaje konfliktów?

Jakie są fazy konfliktu?

Co oznacza po jęcie „eskalacja”?

Na czym polegają dylematy społeczne?

Jakie są sposoby rozwiązywania konfliktów?

Na czym polega sposób komunikacji między ludźmi zwany DESC?

Co to są negocjacje?

10.

Jakie są podstawowe reguły negocjacji?

11.

Jakie są etapy negocjacji?

12.

Jakie są reguły dyskusji?

13.

Od czego zależy prawidłowy przebieg dyskusji?

14.

Jakie są rodzaje dyskusji?

15.

Jakie są najważniejsze cechy dyskusji?

4.10.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wyjaśnij, dlaczego czasem dochodzi do konfliktu między nauczycielami a uczniami.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać uważnie materiał nauczania,

wyjaśnić na czym polega istota konfliktu,

podać przykłady sytuacji konfliktowych,

opisać je,

wyjaśnić na czym polega sprzeczność interesów w tym konflikcie,

odpowiedzieć pisemnie na postawione w ćwiczeniu pytanie i wyciągnąć wnioski,

zaprezentować ćwiczenie na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, przybory do pisania,

−

literatura zgodnie z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Rozwiąż potencjalny konflikt, do którego doszło w Twojej klasie, stosując model DESC.

Sposób wykonania ćwiczenia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać uważnie materiał nauczania,

odpowiedzieć na pytanie, na czym polega stosowanie metody DESC,

wymyślić przyczynę konfliktu między jednostką a grupę,

scharakteryzować konflikt,

scharakteryzować poszczególne kroki rozwiązywania tego konfliktu,

wyciągnąć wnioski,

zaprezentować ćwiczenie na forum grupy,

poddać pod dyskusję sposób rozwiązywania konfliktu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, przybory do pisania,

−

literatura zgodnie z punktem 6 poradnika.

4.6.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

zdefiniować pojęcie konfliktu?

wymienić źródła konfliktów?

wymienić rodzaje konfliktów?

podać sposoby rozwiązywania konfliktów?

zdefiniować pojęcie negocjacji?

wymienić reguły obowiązujące podczas dyskusji?

wymienić rodzaje dyskusji?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

Przeczytaj uważnie instrukcję.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwe odpowiedzi. Tylko
jedna jest prawidłowa

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

Pracuj samodzielnie, bo wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

Na rozwiązanie masz 35 minut.

Powodzenia!

Materiały dla ucznia:

–

instrukcja,

–

zestaw zadań testowych,

–

karta odpowiedzi.

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

Psychologia jest nauką o

rozwoju świadomości człowieka.

osobowości człowieka.

powstawaniu procesów psychicznych.

istocie psychiki człowieka.

Najprostszymi procesami psychicznymi są

spostrzeganie.

wrażenia.

pamięć.

myślenie.

Złudzenia należą do procesów
a)

spostrzegania.

wrażeń.

skojarzeń.

spostrzegań polisensorycznych.

Procesy emocjonalne to

emocje i uczucia.

tylko uczucia.

przeżycia.

przeżycia i uczucia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Osobowością nazywamy

cechy charakteru.

tożsamość jednostki.

wybitną indywidualność.

właściwości wrodzone.

Która z cech charakteryzuje sangwinika

powolność.

pracowitość.

ruchliwość i pogoda ducha.

bierność.

Zdolność to

wrodzone zadatki fizjologiczno-anatomiczne.

talent.

twórcze wykorzystywanie możliwości fizjologiczno-anatomicznych zadatków.

rozwijanie wrodzonych cech fizjologiczno-anatomicznych.

Empatią nazywamy

szczególny stosunek do drugiego człowieka polegający na wczuwaniu się w jego
stany psychiczne.

naśladowanie wzorów.

identyfikacja z drugą osobą.

sposób bycia.

Charakter to

zespół postaw warunkujących stosunek człowieka do ludzi.

zespół postaw warunkujących stosunek człowieka do ludzi i pracy.

zespół postaw warunkujących stosunek człowieka do ludzi, pracy i samego siebie.

zespół postaw kształtowanych w procesie wychowania.

10.

Sankcja to

kara.

sposób reagowania na przekraczanie norm moralnych.

negatywna ocena postępowania.

kara i nagroda.

11.

Czy prawdą jest, że

normy moralne i normy prawne znaczą to samo.

normy moralne są pochodną norm prawnych.

normy prawne są zależne od norm moralnych.

wykluczają się.

12.

Etyka zawodowa jest

zbiorem zasad moralnych obowiązujących ludzi określonych zawodów.

zbiorem reguł moralnych dotyczących postępowania określonych grup zawodowych.

zbiorem reguł postępowania określonych grup zawodowych.

przełożeniem reguł moralnych na konkretne reguły postępowania określonych grup
zawodowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13.

Co wyznacza zakres obowiązków zawodowych pracownika ochrony

przepisy prawne.

przepisy prawne i służbowe.

wola przełożonego i pracodawcy.

warunki ustalone przez przełożonych i pracodawców.

14.

Kultura masowa jest wynikiem

narodzin społeczeństwa masowego.

ekspansji środków masowego przekazu.

demokratyzacji społeczeństwa.

narodzin społeczeństwa masowego i jego demokratyzacji.

15.

Mówimy o warstwach społecznych a nie o klasach społecznych, ponieważ

nastąpił niebywały postęp społeczny.

zmieniło się kryterium posiadania.

zmienił się sposób myślenia ludzi.

nastąpiła zmiana terminologii.

16.

Grupa społeczna to

zbiorowość społeczna.

warstwa społeczna.

nieformalna zbiorowość społeczna.

formalna zbiorowość społeczna.

17.

Komunikacja interpersonalna to

porozumiewanie się ludzi.

umiejętność przesyłania czytelnych komunikatów.

nawiązywanie i podtrzymywanie bliskich związków.

rozmowa.

18.

Stereotypy to

utarty, szablonowy sposób myślenia.

konserwatyzm.

uproszczony sposób rozumowania.

uproszczony sposób wartościowania.

19. Tłum jest

publicznością.

przelotnym zgromadzeniem ludzi,

zbiegowiskiem.

demonstrującą grupą ludzi.

20. Dylematy społeczne to

konflikt racji.

konflikt sprzeczności interesów.

antagonizm między grupami społecznymi.

wybór między korzyścią indywidualną a doborem grupy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Nawiązywanie kontaktów społecznych

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

LITERATURA

Dymek-Balcerek K.: Ucieczki subkulturowe z grupy. Politechnika Radomska, Radom
1999

Dębiński Z., Miziołek Z.: Portret pamięciowy – podstawy rysopisu człowieka.
Wyd. Centralnego Laboratorium Kryminalistycznego KGP, Warszawa 1992

Głogowski W.: Komunikowanie interpersonalne. Hausa Comunication, Warszawa 2001

Hamer H.: Psychologia społeczna. Delfin, Warszawa 2005

Kłoskowska A.: Kultura masowa. PWN, Warszawa 1990

Kultura Masowa, wybór i przekład Cz. Miłosza. Wydawnictwo Literackie, Kraków 2002

Leigh A.: Komunikacja doskonała. REBIS, Warszawa 1999

Olster C.K.: Grupy. Zysk i spółka, Poznań 2002

Pilecka Wł, Rutkowska G. Wrona L. (red.): Podstawy psychologii. WNAP, Kraków 2004

10.

Przetacznik-Gierowska H., Makieło-Jarża G.: Podstawy psychologii ogólnej. WSiP,
Wrszawa 1989

11.

Trzeciak W.: Socjologia pracy. Politechnika Radomska, Radom 2000

12.

Turowski J.: Socjologia. T.N. KUL, Lublin 1994

13.

Włodarski Z., Matczak A.: Wprowadzenie do psychologii. WSiP, Warszawa 1987

14.

Vardy P., Grosch P.: Etyka. Zyski i spółka, Poznań 1995