Nawiązywanie kontaktów społecznych (2)

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Julita Błasiak

Nawiązywanie kontaktów społecznych 322[06].O1.04

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
dr med. Małgorzata Grześkowiak
mgr Elżbieta Kwasiborska

Opracowanie redakcyjne:
dr Julita Błasiak

Konsultacja:
mgr Małgorzata Sienna

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[06].O1.04
„Nawiązywanie kontaktów społecznych”, zawartego w programie nauczania dla zawodu
ratownik medyczny.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie

Wymagania wstępne

Cele kształcenia

Materiały nauczania

4.1.

Czynniki wpływające na życie i rozwój człowieka

4.1.1. Materiały nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2.

Koncepcje osobowości i proces porozumiewania się

4.2.1. Materiały nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3.

Istota stresu oraz techniki radzenia sobie ze stresem

4.3.1. Materiały nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4.

Grupy społeczne i ich współdziałanie

4.4.1. Materiały nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

4.5.

Potrzeby biologiczne i psychologiczne człowieka oraz odpowiedzialność

zawodowa

4.5.1. Materiały nauczania

4.5.2. Pytania sprawdzające

4.5.3. Ćwiczenia

4.5.4. Sprawdzian postępów

Sprawdzian osiągnięć

Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WPROWADZENIE

Poradnik będzie Tobie pomocny w przyswajaniu wiedzy w zakresie Nawiązywania

kontaktów społecznych w wykonywaniu zawodu ratownika medycznego. W poradniku
znajdziesz:
–

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,

–

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

–

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,

–

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,

–

wiczenia, które pomogą Tobie zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne,

–

sprawdzian postępów,

–

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi opanowanie
materiału całej jednostki modułowej,

–

literaturę uzupełniającą.

Schemat układu jednostek modułowych

322[06].O1

Podstawy działalności usługowej

322[06].O1.01

Stosowanie przepisów

prawa i zasad ekonomiki

w ochronie zdrowia

322[06].O1.02

Stosowanie przepisów

bezpieczeństwa i higieny

pracy oraz udzielanie

pierwszej pomocy

322[06].O1.03

Badanie funkcjonowania

organizmu człowieka w

zdrowiu i chorobie

322[06].O1.04

Nawiązywanie

kontaktów

społecznych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:

–

określać czynniki mające wpływ na życie człowieka,

–

interpretować zachowania prozdrowotne,

–

przestrzegać bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony środowiska,

–

interpretować pojęcia: alkoholizm, narkomania, niepełnosprawność,

–

oceniać podstawowe zaburzenia biologiczne,

–

rozróżniać podstawowe procesy społeczne i emocjonalne człowieka,

–

komunikować się werbalnie i niewerbalnie,

–

korzystać z różnych źródeł informacji,

–

obsługiwać komputer,

–

współpracować w grupie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:

−

rozróżnić czynniki mające wpływ na życie i rozwój człowieka,

−

scharakteryzować etapy rozwoju psychofizycznego człowieka,

−

scharakteryzować procesy poznawcze człowieka,

−

zinterpretować różnice indywidualne między ludźmi,

−

scharakteryzować procesy emocjonalne i motywacyjne,

−

określić czynniki wpływające na kształtowanie osobowości człowieka,

−

określić składniki osobowości,

−

zanalizować prawidłowości komunikacji werbalnej i niewerbalnej,

−

zastosować metody skutecznego komunikowania się,

−

zachować się asertywnie,

−

zanalizować zjawisko stresu,

−

zastosować techniki radzenia sobie ze stresem,

−

zanalizować źródła sytuacji konfliktowych,

−

zaproponować sposoby rozwiązywania konfliktów,

−

scharakteryzować zasady i techniki psychoterapii,

−

scharakteryzować procesy grupowe i społeczne,

−

wyjaśnić zachowanie człowieka w sytuacjach społecznych,

−

porozumiewać się w grupie,

−

współdziałać w grupie,

−

rozróżnić techniki socjoterapii,

−

unikać błędów jatrogennych w zachowaniu własnym,

−

zastosować metody promowania zachowań prozdrowotnych i zwiększających poziom

bezpieczeństwa ludzi,

−

zastosować zasady etyki w działalności zawodowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Czynniki wpływające na życie i rozwój człowieka

4.1.1. Materiały nauczania

Czynniki i etapy psychofizyczne rozwoju człowieka

Rozwój człowieka od narodzin do dojrzałości dokonuje się zgodnie z kolejnymi etapami,

które pozostają w ścisłym ze sobą powiązaniu. Nie jest on prostym i ciągłym procesem
postępującym, ulega przyśpieszeniu i zwolnieniu. Na pozór zmiany te wydają się być
nieustanne i ciągłe, ale w rzeczywistości istota, która dorasta, przebywa pewną liczbę
określonych etapów, z których każdy posiada odrębną strukturę psychiczną znajdującą swój
wyraz w swoim sposobie zachowania. Środowisko wychowawcze powinno sprzyjać temu
dążeniu.

W psychologii istnieją rozbieżności w stosowanych podziałach oraz nazwach okresów

i faz rozwoju dziecka. Najbardziej znane u nas całościowe podziały zostały zaproponowane
przez E. Eriksona amerykańskiego psychoanalityka, oraz polskich autorów: M. śebrowskiej
i S. Baleya.

Fazy rozwojowe według E. Eriksona
1.

okres niemowlęcy (do 1–2 r.ż.) – celem rozwoju jest osiągnięcie zaufania do opiekuna,

wczesne dzieciństwo (między 3–5 .ż., trwa od 2 do 5 lat) – osiągnięcie samokontroli
i poczucia własnej odrębności,

wiek zabawy (4–6 r.ż.) – ukształtowanie orientacji na cele i inicjatywność w działaniu,
ź

ródłem zagrożenia są mass media,

wiek szkolny (6–12 lat) – osiągniecie poczucia własnej kompetencji, źródłem zagrożenia
jest wychowanie seksualne,

dorastanie czyli wczesna adolescencja (od biologicznego dojrzewania do 20–22 r.ż.) –
osiąganie odpowiedzi na pytanie, kim jestem i kim mogę być, wierność sobie,
zagrożeniem jest alkoholizm młodzieńczy,

młodość, wczesna dorosłość (od 20–25 do 35–40 lat) – osiąganie zdolności do miłości
bez utraty poczucia własnej tożsamości, źródłem zagrożenia jest rozwód,

dorosłość (40 do 60–65 lat) – potrzeba opiekowania się i troska o los młodszych
generacji, źródłem zagrożenia są starzejący się rodzice,

starość (powyżej 60–61 lat) – osiąganie mądrości życiowej w wyniku pozytywnego
bilansu życia, źródłem zagrożenia jest „krucha” starość.

M. śebrowska proponuje następujące kryteria rozróżniania okresów rozwojowych:

−

niemowlęctwo – pierwszy rok życia,

−

wiek po niemowlęcy – od 1 do 3 lat,

−

wiek przedszkolny – od 3 do 7 lat,

−

młodszy wiek szkolny – od 7 do 11 lat,

−

wiek dorastania – od 12 do 17 – 18 lat.
W młodszym wieku szkolnym możemy wyróżnić dwie fazy:

1) faza pierwsza obejmuje wiek 7–8 lat i charakteryzuje się złożonością zjawisk związanych

z przekraczaniem przez dziecko progu szkoły oraz adaptacją do środowiska szkolnego
i jej wymagań,

2) faza druga obejmuje lata 9–10 i charakteryzuje się wyraźnymi zmianami w sferze

intelektualnej i całej osobowości dziecka. To okres pełnej adaptacji do wymagań szkoły
oraz utrwalania zdobytych umiejętności i wiadomości.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Młodszy wiek szkolny, w który wkracza dziecko siedmioletnie, charakteryzuje się

doskonaleniem struktury całej osobowości. Pod wpływem zmieniających się warunków
zewnętrznych i wewnętrznych dokonuje się proces przeobrażania się istniejących w dziecku
właściwości i zjawiają się nowe.

Dziecko między siódmym, a dwunastym rokiem życia coraz bardziej poszerza swoją

wiedzę o świecie, a dojrzewający układ nerwowy umożliwia coraz doskonalsze przetwarzanie
napływających bodźców. Ustala się typ temperamentalny. Obserwujemy w tym okresie
rozwijającą się zdolność do panowania nad swoimi emocjami, zmniejszenie się pobudliwości
oraz labilności emocjonalnej. Postępujący rozwój umysłowy przejawia się w kształtowaniu
myślenia na podłożu operacji konkretnych, sprzyja aktywnemu poznawaniu otaczającego
ś

wiata i zdobywaniu doświadczenia społecznego. Rozumienie zdarzeń i sytuacji pozwala na

wytworzenie takiego repertuaru zachowań, które są adekwatne do sytuacji, co z kolei
umożliwia przystosowanie społeczne.

W pierwszej fazie wieku szkolnego nową osobą znaczącą staje się dla dziecka

nauczyciel. Jest on wzorem do naśladowania, jego zdanie jest najważniejsze, a zatem
najważniejsze są jego opinie. Rodzice w dalszym ciągu są dla dziecka osobami znaczącymi,
często jednak przeciwstawia się ono ich oddziaływaniom. Rozważając różnorodne ,,za
i przeciw”, niekiedy po raz pierwszy musi ono dokonać wartościowania i samodzielnego
wyboru. Sprzyja to powstawaniu refleksji moralnej i stopniowej autonomizacji norm
zachowania. W toku relacji jednostka – świat, dziecko przyswaja wiedzę o otaczającym je
ś

wiecie. Od asymilacji za pośrednictwem narządów zmysłu, przechodzi stopniowo do

poznawania świata za pośrednictwem pamięci, wyobraźni i myślenia.

Działanie dziecka, kształtujące jego psychikę i świadomość, rozwija się nie tylko pod

wpływem właściwości wrodzonych, ale i środowiska, przede wszystkim warunków
społecznych w ich historycznym rozwoju oraz dzięki organizującej i kierującej roli
wychowania i nauczania.

Istnieje więc możność wpływania na rozwój psychiki, świadomości dziecka przez

odpowiednie organizowanie jego działań i kontaktów społecznych.

Tak więc czynnikami, które wpływają na rozwój struktury i funkcji układu nerwowego

dziecka, a wtórnie na rozwój jego właściwości, jak i procesów psychicznych są:
a)

odziedziczone i wrodzone zadatki autonomiczno-fizjologiczne organizmu,

własna aktywność i działalność dziecka,

rodowisko,

wychowanie.
Wrodzonymi

zadatkami

autonomiczno-fizjologicznymi

są

struktury

nerwowe,

warunkujące sprawność działania analizatorów oraz wpływające na rozwój procesów
poznawczych i zdolności. Na wrodzone zadatki składają się również właściwości układu
nerwowego, wyrażające się w sile, ruchliwości i równowadze procesów pobudzania
i hamowania, określane nazwą temperamentu.

Ponadto M. śebrowska wyróżnia jeszcze inne czynniki, które mają wpływ na ogólny

rozwój dziecka. Do nich zalicza zainteresowanie rodziców oraz takie postawy jak: miłość,
akceptacja, spójność rodziny.

Natomiast S. Balej wyróżnia 3 okresy:

−

niemowlęctwo – pierwszy rok życia,

−

dzieciństwo – 1–12 (13) lat,

−

wiek dojrzewania – 13 (14) – 20 lat.
Wiek dojrzewania (również nazywany wiekiem adolescencji) w porządku biologicznym

odpowiada przebudzeniu funkcji reprodukcyjnej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wiek dorastania jest okresem w życiu człowieka, w którym dokonuje się przeobrażenie

dziecka w osobę dorosłą. Na przestrzeni stosunkowo krótkiego czasu zachodzą radykalne
zmiany fizyczne i psychiczne, które umożliwiają spełnianie zadań właściwych człowiekowi
dorosłemu – zadań rodzinnych, zawodowo-społecznych. Zmiany te zachodzą na ogół szybko,
są łatwo dostrzegalne, a z punktu widzenia wychowawczego wymagają modyfikacji metod
postępowania i dużej ich elastyczności. Następuje również postęp w rozwoju poszczególnych
funkcji umysłowych, jak i procesów myślenia. Dojrzewanie emocjonalne przejawia się
w przemianie nieśmiałości i pobudliwości w stałość i równowagę. Wzmaga się rozwój uczuć,
a w szczególności uczuć wyższych takich jak: uczucia społeczne, moralne, estetyczne.
Zmienność młodego człowieka w tych trzech aspektach nasila poczucie własnej tożsamości,
ujawniając się pod postacią zwiększonej niepewności o własną indywidualność i obraz
samego siebie. Jest to czas dążenia do autonomii, to chęć uniezależnienia się od
dominującego wpływu osób dorosłych na bieg życia dorastającego człowieka. Wielu młodych
ludzi wkraczając w świat dorosłych, poszukuje nowych wartości – pragnie samodzielnie
dokonywać wyborów. Dążenia te są pełne trudu i pomyłek.

Następujący w tym okresie rozwój umysłowy warunkuje większość zmian psychicznych,

jakie się pojawiają. Wpływa on na rozwój i kontrolę uczuć, na rozumienie pojęć moralnych,
w dużej mierze wyznacza światopogląd oraz poszukiwanie własnej tożsamości. Rozwój
umysłowy wpływa również na społeczną aktywność dorastających, jej kierunek i przebieg.
Rozwój umysłowy wyraża się w doskonaleniu wszystkich funkcji poznawczych, są to m.in.:
spostrzeganie, uwaga, pamięć, myślenie, wyobraźnia, twórczość.

Spostrzeżenia w okresie dorastania osiągają coraz wyższy poziom. Stają się one

dokładniejsze, bogatsze w szczegóły, wielostronne w treści i bardziej świadomie
ukierunkowane. Młodzi ludzie spostrzegają nie tylko to, co jest im potrzebne, ale również to,
co jest obiektywnie ważne. Zaczynają dostrzegać pewne zjawiska istniejące w realnym
ś

wiecie, takie jak: niesprawiedliwość, cierpienie, fałsz.

W zakresie pamięci przemiany dokonujące się u dorastającej młodzieży wyrażają się

przede wszystkim w rozwoju pamięci dowolnej oraz logicznej.

W okresie dorastania zmianie ulega uwaga. Z uwagi mimowolnej przemienia się na

uwagę dowolną.

Centralne miejsce w rozwoju umysłowym zajmują procesy myślenia. Myślenie w okresie

dorastania osiąga najwyższy poziom zwany myśleniem abstrakcyjnym. Dorastający odrywa
się od rzeczywistości, potrafi ujmować ją symbolicznie, operować ideami. Jest to według
Piageta najwyższe studium myślenia, studium operacji formalnych. Myślenie formalne jest
też myśleniem o własnym myśleniu, o własnych ideałach i wartościach. Rozwój myślenia
abstrakcyjnego (inaczej formalnego) prowadzi do wzrostu refleksyjności i krytycyzmu, do
metaforycznego i satyrycznego ujmowania zdarzeń, a także uniezależnienia się od sądów
innych ludzi i do formułowania własnych ocen, zarówno w stosunku do ludzi, jak i zdarzeń.

Tym, co stanowi o szczególnym uroku młodości, co nadaje jej barwę i intensywność

przeżyć, są emocje. Zmiany w zakresie emocji, jakie przejawiają się w okresie dojrzewania,
są wynikiem zarówno przemian fizjologicznych, jak i nowych możliwości umysłu. Emocje
młodocianych stają się uskrzydlone, mogą wybiegać w przyszłość, mogą dotyczyć
wyobrażeń, pragnień, zamiarów. W początkowej fazie dorastania można obserwować dużą
labilność emocji. Przejawia się to w przeciwnych skłonnościach i upodobaniach,
a mianowicie młody człowiek po żywiołowej radości pogrąża się w smutku i na odwrót lub
raz garnie się do ludzi i poszukuje towarzystwa, innym razem stroni od nich i pragnie
samotności, raz jest dobry i litościwy, kiedy indziej przejawia skłonności do okrucieństwa.
Gdy chwiejność emocjonalna zanika, pojawia się skłonność do występowania nastrojów,
czyli słabo nasilonych stanów emocjonalnych o niejasnej, nieokreślonej treści.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zjawiskiem związanym z procesami umysłowymi są uczucia. Znamy je wszyscy, są to:

smutek, radość czy gniew, poczucie winy, żalu, tęsknoty. Uczucia zależą przede wszystkim
od rodzaju sytuacji, które je wyzwalają, oraz od potrzeb, które je wzbudzają.
Charakterystyczne dla dorastających są uczucia przeciwstawne, gdy równocześnie przeżywa
się miłość i nienawiść, radość i smutek. Przez tą ambiwalentność uczucia mają nieokreślony,
niezróżnicowany charakter, co często jest powodem zagubienia i niepewności siebie. Cechą
charakterystyczną życia emocjonalnego dorastających jest bezprzedmiotowość uczuć.
Dorastający sam nie wie, dlaczego jest mu smutno lub wesoło, dlaczego w danej chwili
wszystko go cieszy, a innym razem wszystko drażni lub gniewa. Stany nieuzasadnionej
melancholii, nieokreślonych smutków są rzeczą na porządku dziennym.

Dla młodzieży charakterystyczny jest rozwój uczuć, których źródłem są różne sytuacje

społeczne, interakcje z ludźmi. Jest to rozwój tzw. uczuć społecznych. Uczucia społeczne
młodzieży znajdują także wyraz w tworzeniu związków rówieśniczych, które mogą być
trojakiego rodzaju: paczki (kliki), czyli małe, blisko ze sobą zżyte grupy (członkowie paczki
są zazwyczaj w tym samym wieku, mają zbliżone zainteresowania i pochodzą z podobnego
ś

rodowiska społecznego), grupy, które są liczniejsze i mają charakter mniej określony, a ich

członkowie łączą się na zasadzie zainteresowań i orientacji zawodowych; związki przyjaźni
obejmujące zazwyczaj jednego lub dwoje bliskich przyjaciół, z którym kontakty są
intensywne i bliskie, oparte na lojalności i pełnym zaufaniu. Związki te mają z jednej strony
pozytywny wpływ na młodego człowieka, gdyż umożliwiają zwierzanie się z trosk
i niepokojów, są źródłem radości, otuchy i wspólnych działań. Kontakty z rówieśnikami dają
dorastającemu poczucie bezpieczeństwa, oparcie, możliwość dzielenia się swoimi nowymi
doświadczeniami i uczuciami. Z drugiej strony mogą wpływać negatywnie, mogą powodować
przyłączanie się młodych do rówieśniczych grup dewiacyjnych.

Uczuciem społecznym często występującym u dorastających jest gniew. Wyraża się on

napięciem nerwowym, które uzewnętrznia się w burkliwym odzywaniu się, niespokojnym
chodzeniu, zaciskaniu pięści, niekiedy w dąsaniu się lub zaciętym milczeniu. Może on
wyzwalać zachowania agresywne, polegające na pośrednim lub bezpośrednim wyrządzaniu
szkody. Jego źródła najczęściej leżą w relacjach z innymi ludźmi, w trudnościach
porozumiewania się z nimi.

Innym ważnym zjawiskiem w kształtowaniu się samoświadomości i samooceny dzieci

w okresie adolescencji jest uczucie dorosłości. Przejawia się ono w tym, że młodociany
ocenia swoje właściwości nie w ich bezwzględnym stosunku do cech kolegów, lecz z punktu
widzenia dorosłości osiąganej przez siebie w porównaniu z innymi. Tworzy dla siebie jakby
pewien „wzorzec dorosłości” i patrzy na siebie przez jego pryzmat. Główną treścią uczucia
dorosłości są moralne normy postępowania przyjmowane od dorosłych i stosowane we
współżyciu z rówieśnikami i dorosłymi. Dorastający tworzą swój tzw. kodeks etyczny,
w którym zawarte są normy, dzięki którym dorastający odnoszą się do siebie jak dorośli.
Zawiera on takie zasady jak: szacunek do osobowości, równość w stosunkach z ludźmi,
wzajemna pomoc, zaufanie i wierność w przyjaźni.

Najważniejsze jednak zadanie rodziny i szkoły w stosunku do dzieci w tym okresie, to

wspomaganie rozwoju dziecka przez stwarzanie warunków do kształtowania się jego
aktywności (nawyków, umiejętności) i postaw, a także poprzez przekazywanie wzorów
interakcji międzyosobowych. Im więcej będzie otrzymywało dziecko wsparcia od swych
rodziców w okresie jego rozwoju, tym mniej będzie ludzi dorosłych potrzebujących pomocy
w ułożeniu sobie własnego życia i zaspakajania odczuwalnych potrzeb i aspiracji.

Motywacja stanowi proces wyboru, jakiego dokonują ludzie między różnymi

zachowaniami i formami aktywności, aby urzeczywistnić cele będące wynikiem cenionych
przez nich wartości, a więc tego, co jest godne pożądania. Termin „motywacja” stosowany

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

jest w psychologii do opisu wszelkich mechanizmów odpowiedzialnych za uruchomienie,
ukierunkowanie, podtrzymywanie i zakończenie. Dotyczy on zarówno mechanizmów
zachowań prostych, jak i założeń złożonych, zarówno mechanizmów wewnętrznych, jak
i zewnętrznych, afektywnych i poznawczych. Liczba i różnorodność teorii motywacji jest
bardzo duża. Funkcjonuje wiele definicji motywacyjnych. Każda teoria motywacji powinna
udzielić odpowiedzi na kilka pytań: 1) Co decyduje o formie i kierunku zachowania? 2) Jakie
są mechanizmy podtrzymujące aktywność (np. wytrwałość, siła woli itp.)? 3) Jakie są
mechanizmy warunkujące zaniechanie zachowania (wyczerpanie, zniechęcenie, utrata
zainteresowania zadaniem itp.)? Co sprawia, że zachowanie uznane zostaje za zakończone?
W każdym ujęciu motywacje pojmuje się jako zespół mechanizmów powodujących
uruchomienie, ukierunkowanie, podtrzymanie i zakończenie zachowania. Mechanizmy te są
jednak odmiennie opisywane w poszczególnych koncepcjach.

W ujęciu ewolucyjnym zachowania są zdeterminowane biologicznie. Podstawowe

pojęcie tej teorii to instynkt (lub popęd), utrwalony wzorzec zachowania oraz wrodzony
mechanizm wyzwalający zachowanie. Instynkt to biologicznie ukształtowany stereotypowy
wzorzec zachowania oraz znajdujący się w zapleczu zachowania mechanizm energetyczny.
Jest on wrodzony, nie wymagający uczenia się zachowań. Etologowie wyróżniają kilka klas
instynktów, np. rodzicielski, rozrodczy, migracji itp. Aktywność sterowania instynktem
zawiera trzy odrębne etapy: 1) etap narastania instynktu; 2) etap apetytywny,
charakteryzujący się niespecyficznym i specyficznym pobudzeniem organizmu, oraz 3) etap
konsumpcyjny, kończący się rozładowaniem instynktu.

Freudowskim

podejściu

psychodynamicznym

realizacja

zachowań

podporządkowana jest wrodzonym popędom: popędowi seksualnemu (libido) i popędowi
przeżycia. K. Horney postulowała istnienie dwóch mechanizmów motywacyjnych: 1)
potrzebę bezpieczeństwa i lęku podstawowego, 2) wyidealizowanego obrazu własnej
doskonałości – Ja Idealnego, pozostającego w konflikcie z – Ja Aktualnym. Zdaniem
E. Fromma najważniejszym mechanizmem jest dążenie do integracji własnej osoby
(integracja Ja). H. Sulivan postuluje dwa mechanizmy motywacyjne: potrzebę przyjemności
oraz potrzebę bezpieczeństwa. Zaspokajanie tych potrzeb jest zdaniem H. Sulivana – siłą
napędową ludzkiego zachowania.

Behawioryzm upatruje mechanizmy motywacyjne głównie w popędach, w przynętach

i we wzmocnieniach. Popęd (a niekiedy pobudka) uruchamia zachowanie, a wzmocnienie je
kończy. Jeżeli wzmocnienie jest pozytywne, powoduje to wzrost tendencji do powtórzenia
nagrodzonego zachowania. Popędem pierwotnym jest dla wszystkich organizmów głód lub
jego odpowiedniki, z kolei popędem wtórnym jest np. zapotrzebowanie na używki czy środki
chemiczne.

Psychologia humanistyczna postuluje mechanizm motywacyjny odwołujący się do

potrzeb ułożonych hierarchicznie, z których najważniejsza i najbardziej ludzka jest potrzeba
samorealizacji, to jest potrzeba spełnienia własnych możliwości. Według A. Maslowa
u podstaw motywacji są dwa mechanizmy: potrzeby niedoboru i potrzeby wzrostu. Potrzeby
pierwszego rodzaju ułożone są hierarchicznie. Najniżej (czyli te, które muszą być
zaspokojone jako pierwsze) znajdują się pierwotne potrzeby fizjologiczne (powietrze,
pokarm, woda, sen, seks). Zaspokojenie potrzeb fizjologicznych uruchamia nowe potrzeby,
które A. Maslow nazywa potrzebami bezpieczeństwa. Źródłem deprywacji (braku
zaspokojenia istotnej potrzeby człowieka) tych potrzeb jest brak stabilizacji w otoczeniu,
chaos, konflikty społeczne, deficyty ekonomiczne i inne bodźce zagrażające. Zaspokojenie
potrzeb fizjologicznych oraz potrzeb bezpieczeństwa otwiera drogę do potrzeb miłości
i przynależności. Źródłem deprywacji tych potrzeb jest deficyt uczuć, poczucie
uprzedmiotowienia, wyobcowania, samotności itp. Zaspokojenie powyższych trzech grup
potrzeb umożliwia koncentrację uwagi na potrzebie szacunku – wzbudzanej przez niską ocenę

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ze strony innych, niską pozycję społeczna, poczucie braku sił, braku osiągnięć, braku
kompetencji, ale też brak prestiżu, złą reputację itp. Wreszcie, zaspokojenie (przynajmniej
częściowe)

potrzeb

niższego

rzędu

uruchamia

poziom

wyższy:

poziom

samourzeczywistnienia. Potrzeby te przybierają różne formy, zależne od indywidualnych
preferencji jednostki. Dużą rolę w tej grupie potrzeb przypisuje się potrzebom poznawczym,
potrzebie wiedzy i potrzebie rozumienia świata. Koncepcje poznawcze wiążą motywację
z procesami przetwarzania informacji – z dostatkiem lub deficytem informacji, ze zgodnością
informacji lub konfliktem informacyjnym, z równowagą lub dysonansem poznawczym
(niezgodnością). Napięcia w systemie poznawczym (subiektywnie doświadczane jako
przykrość) skłaniają do działań, których bezpośrednią lub pośrednią konsekwencją jest
usunięcie braku równowagi, niezgodności czy konfliktu. Psychologia typologiczna traktuje
motywację jako rezultat gry sił w polu psychologicznym – kierunku działania sił, to jest
przyciągania lub unikania, oraz intensywności działających sił. Zachowanie pojmowane jest
jako wypadkowa wielu sił jednocześnie działających w polu psychologicznym. Pole
psychologiczne tworzy człowiek i jego środowisko. Oba elementy pola są dynamiczne
i zmienne, ale w każdym momencie determinują one kierunek i intensywność ludzkiego
zachowania.

Mechanizmy afektywne (takie, których źródłem są silne, lecz krótkotrwałe wzruszenia,

uniesienia; emocje, uczucia wywołane radością, przestrachem, gniewem itp.) leżą u podstaw
wielu procesów motywacyjnych. Poziom pobudzenia emocjonalnego ma duży wpływ na
podejmowanie przez człowieka różnych działań i efektywność jego funkcjonowania.
Wyróżnić można dwie podstawowe orientacje, jakie człowiek przyjmuje wobec zewnętrznej
rzeczywistości: teliczną (nastawienie na realizację określonego celu) i parateliczną
(nastawienie na aktywność samą w sobie). W stanie telicznym optymalne dla funkcjonowania
człowieka jest niskie pobudzenie emocjonalne. W stanie paratelicznym optymalne jest
pobudzenie wysokie. Poszczególne emocje uruchamiają odpowiadające im programy
działania. Emocje przynoszą też człowiekowi informacje o niezaspokojeniu potrzeb
i ukierunkowują jego uwagę na cele, które powinny zostać osiągnięte. Z motywacją
wewnętrzną mamy do czynienia wtedy, gdy człowiek podejmuje działania ze względu na
zewnętrzne wzmocnienia związane z ich realizacją (aktywność ta jest dla niego nagradzająca
sama w sobie). Motywacja osiągnięć jest czynnikiem wyznaczającym działania człowieka
w warunkach, w których podejmuje on różnego typu aktywności zadaniowe. Ludzie różnią
się stopniem, w jakim nastawieni są na osiągnięcie sukcesów i unikanie porażek, a to właśnie
determinuje ich zachowanie w sytuacjach zadaniowych. Ważne, typowo ludzkie motywacje
wiążą się z tendencjami do podtrzymywania poczucia własnej wartości i tendencjami do
uzyskiwania jasnych i diagnostycznych informacji o posiadanych dyspozycjach
i kompetencjach. Charakterystyczna dla człowieka jest też zdolność do długotrwałego dążenia
do celu, odraczania gratyfikacji oraz nastawienia na rozwój i samoaktualizację. Podkreślenia
wymaga złożoność ludzkich motywacji. Przejawia się to nie tylko w wielorakości
mechanizmów motywacyjnych (afektywne, poznawcze), nie tylko w koordynowaniu
złożonych procesów (uruchomienie, podtrzymanie, zaniechanie, zakończenia działania), ale
także we współistnieniu i konflikcie procesów motywacyjnych. Według K. Lewina są trzy
podstawowe rodzaje konfliktów: 1) konflikt dążenie – gdy wybieramy między dwiema
pozytywnymi możliwościami, mającymi zbliżony stopień aktywności (np. wahanie się czy
wybrać urlop w górach, czy nad morzem); 2) konflikt unikanie – gdy zmuszeni jesteśmy
wybierać między dwiema negatywnymi możliwościami (np. gdy przestępca musi wybrać
między zapłaceniem wysokiej grzywny a spędzeniem miesiąca w areszcie); 3) konflikt
dążenie–unikanie – gdy jakaś sytuacja wywołuje w nas zarówno uczucia pozytywne, jak
i negatywne. Np. zamążpójście dla młodej kobiety, z jednej strony jest atrakcyjne (koniec ze
staropanieństwem), z drugiej obawa przed zmianą przyzwyczajeń i zachowaniem małżonka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Obecność innych ludzi wpływa motywująco na nasze zachowanie (intensyfikujemy

wysiłki wkładane w działanie). Na ogół prowadzi to do lepszego wykonywania zadań łatwych
i dobrze wyćwiczonych, a pogorszenia funkcjonowania w zadaniach nowych i złożonych.
Ciekawym zjawiskiem jest też tak zwane „próżniactwo społeczne”. Polega to na tym, że
więcej wysiłku wkładamy w zadania wykonywane indywidualnie niż w te same zadania
wykonywane grupowo.

Zachowania ludzkie mają podłoże psycho-emotywne i wegetatywne, które powstaje na

skutek działania bodźców popychających albo pociągających ku. Zjawiska takie, jak:
motywacja wewnętrzna, motywacja osiągnięć, tendencja do ochrony poczucia własnej
wartości czy samourzeczywistnienie przybierają u człowieka silne i wyraźne natężenie. Jak
pisze K. Wojtyła: „kiedy chcę czegoś, wówczas wychodzę ku przedmiotowi
przedstawionemu – lub może raczej: przedstawiającemu mi się jako dobro, ukazującemu
swoją wartość”.

Teoria „kija i marchewki”. Część zachowań ludzkich ma motywację tzw. wewnętrzną.

Jest to „tendencja podmiotu do podejmowania i kontynuowania działania ze względu na samą
treść tej aktywności”. Robimy coś, ponieważ pociąga nas samo wykonanie tej czynności.
Czynność ta jest dla nas zadaniem. Mówimy, że np. życie jest dla nas zadaniem. Część
zachowań ma motywację zewnętrzną i jesteśmy motywowani przez karę za niewykonanie
albo nagrodą za wykonanie.

W. Łukaszewski i D. Doliński piszą, że „nagroda zewnętrzna powinna szczególnie

wyraźnie ograniczać motywację wewnętrzną wtedy, gdy jest wyrazista, a przez to narzuca się
wręcz jako przyczyna wyjaśniająca własne zachowanie”. Jeżeli przyczyną działania jest
„tylko” nagroda zewnętrzna, to jednostka przypisze jedyną rolę sprawczą temu czynnikowi.
Należy pamiętać o osłabianiu motywacji wewnętrznej określonego zachowania przez ofertę
nagród.
Emocje

Wpływ na zachowanie i podtrzymanie zachowania mają emocje. Skala towarzyszących

zachowaniu uczuć może być szeroka, od uczucia przyjemności, przez radość, zadowolenie do
poczucia szczęścia. Podtrzymująca jest także chęć uniknięcia negatywnych skutków,
przykrości, traumy itp. Skala (stopień) zachowania zależy od subiektywnie oszacowanej przez
człowieka wartości celu oraz od subiektywnie oszacowanego prawdopodobieństwa
osiągnięcia założonego wyniku. Emocje uruchamiają odpowiadające im programy działania.
Wstręt skłania do dystansowania się od obiektu, strach uruchamia ucieczkę albo zastygnięcie
w bezruchu, złość skłania do podjęcia działań mających na celu odzyskanie utraconych
i obronę zagrożonych wartości. Emocje określają priorytety i wybierają cele. Emocje
informują czy coś istotnego dzieje się w zewnętrznym środowisku albo w ciele albo
w systemie poznawczym. Jednocześnie emocja nie jest reakcją somatyczną tylko faktem
psychicznym.

ródłem emocji i uczuć jest obiektywnie istniejąca rzeczywistość. Człowiek

odzwierciedlając otaczającą go rzeczywistość ustosunkowuje się do niej, cieszy się, martwi,
kocha, smuci, gniewa, cierpi. To przeżywanie stosunku do otoczenia, jak również do siebie
samego, nazywamy emocjami i uczuciami. Procesy emocjonalne bywają regulatorami
stosunków między człowiekiem a otoczeniem. Dzięki procesom orientacyjnym
odzwierciedlamy otaczający nas świat, natomiast ustosunkowując się do świata nadajemy mu
zabarwienie emocjonalne.

Prawa Yerkesa-Dodsona sformułowane w 1908 roku przez R.M. Yerkesa

i J.D. Dodsona opisują zależność między pobudzeniem emocjonalnym (np. stresem,
frustracją, motywacją) a poziomem wykonywania zadań (liczbą błędów). Jest to funkcja
krzywoliniowa: do pewnego poziomu wzrost pobudzenia polepsza poziom wykonania
(zmniejsza liczbę błędów), ale z dalszym wzrostem pobudzenia poziom wykonania obniża się.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Krzywoliniowa zależność między pobudzeniem emocjonalnym (odcięta) a jakością

wykonania (rzędna). Wraz ze wzrostem trudności zadania grzbiet krzywej przesuwa się
w lewo. Jeśli zadanie jest łatwe, szczyt przesuwa się w prawo.

Pierwsze prawo Yerkesa-Dodsona mówi, że istnieje krzywoliniowy związek między

pobudzeniem emocjonalnym a wykonaniem zadania. Inaczej: dla wykonania każdego zadania
istnieje optymalny poziom pobudzenia, przy którym zadanie to jest wykonywane najlepiej.
Zarówno niższy jak i wyższy poziom pobudzenia upośledza sprawność wykonania.

Drugie prawo Yerkesa-Dodsona mówi o tym, że im trudniejsze jest zadanie, przed

którym stoimy, tym niższy jest poziom optymalnego pobudzenia. Zadania łatwe są dobrze
wykonane nawet wtedy, gdy poziom pobudzenia emocjonalnego jest bardzo wysoki,
wykonywania zadań trudnych jest szybko upośledzane przez wysoki poziom pobudzenia.
R.M. Yerkes i J.D. Dodson sformułowali swoje prawa na podstawie wykonanych
eksperymentów ze szczurami w 1908r. Szybko jednak okazało się, że prawa te odnoszą się
również do ludzi. Dzisiejsze badania sugerują jednak, że w stosunku do ludzi prawa te mają
ograniczoną stosowalność bowiem:
1)

zostały one sformułowane dla pobudzenia emocjonalnego o negatywnym znaku. Nie jest
pewne, czy pobudzenie pozytywne (np. szczęście, radość, ciekawość itp.) działają na
poziom wykonania tak samo.

prawa Yerkesa-Dodsona w pierwotnym znaczeniu odnosiły się do siły bodźca, który nas
pobudza, a nie siły emocji, którą przeżywamy.

prawa te mówią o sytuacjach, które są nam narzucone. Jednak bardzo wiele sytuacji
zadaniowych wybieramy i organizujemy sobie sami.
Człowiek na ogół dąży do przeżywania uczuć pozytywnych, ma tendencję do zbliżania

się bodźców, które wywołują te emocje. Emocje ujemne powstają wtedy, gdy procesy
regulacyjne ulegają zakłóceniom. Wszystko, co utrudnia lub uniemożliwia zaspokojenie
potrzeb jednostki wzbudza emocje i uczucia negatywne. Uczucia negatywne wywoływane są
także przez sytuacje zagrożenia. Nie zawsze powodują wtedy dezorganizacje zachowania
jednostki, przeciwnie – mogą ułatwiać mobilizacje organizmu i przeciwdziałać zachowaniom
obronnym (np.: gniew prowokuje atak, lęk, ucieczkę). Człowiek niekiedy nie potrafi
zabezpieczyć się przed przeżywaniem emocji ujemnych. W różnych okresach życia te same
przedmioty i zjawiska, a także zachowania innych ludzi mogą być subiektywnie odczuwane
bądź jako pozytywne, bądź jako negatywne, a zatem stają się przyczyną zupełnie odmiennych
stanów emocjonalnych.

Intensywność przeżywania emocji wynika z określonego pobudzenia ośrodkowego

układu nerwowego, czyli aktywacji. W zasadzie można mówić o kontinuum aktywacji – od
skrajnego podniecenia emocjonalnego, którego przejawami mogą być napad wściekłości,
panika, ekstaza – do zupełnego braku podniecenia, którego przejawem może być stan śpiączki
czy też głęboki sen. Wysoki czy niski poziom aktywacji nie zawsze uzewnętrznia się
w zachowaniu. Wzrost podniecenia może prowadzić do wzmożonej ruchliwości, może także
wywoływać stan pozornej obojętności i spokoju. Postronny obserwator nie zauważa
wewnętrznego niepokoju i zwiększonej aktywności ruchowej.

Treść emocji. W toku nabywania doświadczenia indywidualnego jednostka uczy się

wiadomego odzwierciedlania przeżyć emocjonalnych, uczy się kojarzyć określone sygnały

z uruchomieniem określonych mechanizmów regulacyjnych. Tym samym uczy się
różnicować emocje w aspekcie treściowym.

Niektóre bodźce łączące się z określonymi potrzebami mogą wywoływać określone stany

emocjonalne. Na przykład bodźce chemiczne związane z obniżeniem zawartości cukru we
krwi powodują emocje głodu. Podobnie wraz z rozwojem doświadczenia człowiek uczy się
uświadamiać sobie i odzwierciedlać procesy emocjonalne wywołane specyficznie ludzkimi
potrzebami, takimi jak potrzeba miłości, szacunku, władzy, sukcesu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Procesy emocjonalne wpływają w zasadniczy sposób na aktywność człowieka. Czasami

mobilizują do działania, kiedy indziej działanie to utrudniają. Uczeni zajmujący się badaniami
procesów emocjonalnych stwierdzili, że zmiany zachodzące pod wpływem tych procesów
obejmują cały organizm.

Człowiek jako jedyny przedstawiciel istot żywych, przeżywa specyficzne rodzaje emocji,

których źródłem jest kora mózgowa. Jest to możliwe w związku z posiadaniem przez każdego
człowieka doświadczenia indywidualnego. Fizjologicznym podłożem odrębnego dla każdej
jednostki doświadczenia są odpowiednie połączenia w korze mózgowej. Pod wpływem
bodźca i na podstawie posiadanego doświadczenia, zostaje dokonana w korze mózgowej
ocena bodźca jako pozytywnego lub negatywnego. Stanowi ona pierwsze ogniwo procesu
uczuciowego. W zależności od oceny bodźca, pobudzenie zostaje przekazane do
odpowiednich ośrodków podkorowych i wywołuje w nich stan aktywności, przekazany
następnie do narządów wykonawczych. W takim ujęciu uczucia stanowią jakby wyższe piętro
procesów emocjonalnych. Przeżywanie ich właściwie jest tylko człowiekowi, ponieważ
reakcje uczuciowe powstają w oparciu o bodźce o zabarwieniu społecznym i wiążą się
z wcześniejszym

doświadczeniem

jednostki.

Małe

dziecko

dysponujące

ubogim

doświadczeniem społecznym, nie umiejące jeszcze mówić, doznaje emocji pierwotnych.
W toku nabywania doświadczenia indywidualnego, umiejętności obserwowania i nazywania
przeżyć własnych i przeżyć innych ludzi, jednostka uczy się uświadamiać sobie własne
procesy emocjonalne. Nie tylko cierpi, smuci się czy kocha, ale wie o tym. Potrafi ująć swe
przeżycia w kategoriach słownych i włączyć je w system informacji o sobie. Potrafi także
panować nad swymi emocjami i nie powodować się nimi w toku działania. O dojrzałości
jednostki świadczy bogactwo jej życia uczuciowego, ale także umiejętność panowania nad
emocjami. Dotyczy to zarówno sytuacji dnia codziennego, na przykład potrafimy obiektywnie
ocenić prace koleżanki, mimo iż ta osoba nie jest dla nas sympatyczna, a także zachowań
w sytuacjach trudnych.

Na ogół procesy emocjonalne wpływają na przebieg procesów poznawczych, nadając im

swoiste zabarwienie. Gdy doznajemy przeżyć o charakterze pozytywnym, otaczający nas
ś

wiat spostrzegamy także w kategoriach pozytywnych. Wszystko co nas otacza, wydaje się

nam piękne i dobre. Odwrotnie gdy jesteśmy smutni lub nieszczęśliwi, cały świat może nam
się wydawać ponury i wrogi. Przeżywanie uczuć silnych i długotrwałych łączy się z trwałym
stosunkiem do przedmiotów, zjawisk i ludzi. Stosunek ten uwarunkowany jest nabytym
doświadczeniem. Im człowiek jest dojrzalszy, tym trwalsze są jego uczucia.

Procesy poznawcze człowieka możemy tłumaczyć na dwóch wzajemnie uzupełniających

się poziomach. W szerszym ujęciu stanowią one podstawę do przewidywania zachowań
człowieka poprzez zrozumienie sposobu odbierania i analizy tego, co go otacza. Dane
zachowanie może mieć przecież zupełnie inny wymiar, gdy rozpoznamy leżące u jego
podstaw motywy i emocje. Zachowanie może być z drugiej strony sposobem utajenia
rzeczywistych planów i zamiarów człowieka. Jak z tego wynika, procesy poznawcze są
nierozerwalnie połączone ze zmienną sytuacyjną. Trudno jest odtworzyć w pamięci konkretne
informacje wolne od interpretacji i kontekstu sytuacyjnego. Gdybyśmy nie posiadali takiej
umiejętności, cały świat byłby dla nas zlepkiem niepowiązanych informacji. Występowałyby
one jedynie w określonej kolejności – chronologicznie.
W węższym ujęciu procesy poznawcze traktowane są jako procesy przetwarzania informacji,
które polegają na kodowaniu, przechowywaniu i dekodowaniu informacji i w związku z tym,
programowaniu działania. Takie ujęcie procesów poznawczych dało podwaliny do stworzenia
tzw. metafory komputerowej. Według niej, mózg przypomina komputer, a realizowane przez
niego programy to procesy poznawcze.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wprowadzenie do psychologii pamięci teoretycznej koncepcji przetwarzania informacji

zostało oparte na głębokiej analogii pomiędzy systemem poznawczym człowieka, a maszyną
przetwarzającą informacje. Autorzy tej teorii pamięci, analizując procesy i struktury związane
z pamięcią, posługują się metaforą systemów komputerowych. W rezultacie powstają
programy symulujące zjawiska pamięciowe. Modelowe ujęcie procesów poznawczych
przyczyniło się do ukazania wielu luk w dotychczasowej wiedzy. We wcześniejszych
analizach teoretycznych niejasności te były albo pomijane ze względu na ich trudność, albo
stanowiły nieistotny aspekt przyjętych założeń.

Procesy poznawcze to sekwencja zmian zachodzących w przebiegu aktywności

motoryczno-intelektualnej człowieka, powstałych w psychice w wyniku oddziaływania
bodźców na zmysły i mózg. Procesy psychiczne determinują poznawanie rzeczywistości
i regulują stosunek człowieka do otoczenia. Procesy poznawcze, to:

−

myślenie,

−

pamięć,

−

spostrzeganie,

−

uwaga,

−

wrażenia,

−

wyobrażenia.

Myślenie
To aktywny proces poznawczy odzwierciedlający ogólne cechy i stosunki między różnymi
elementami rzeczywistości, zmierzający do rozwiązywania określonych problemów (zadań,
zagadnień). Procesy myślenia, to:

−

analiza,

−

synteza,

−

uogólnianie,

−

abstrahowanie,

−

porównywanie,

−

klasyfikowanie,

−

wnioskowanie.

Pamięć
Jest jednym z zasadniczych procesów psychicznych. Leży u podstaw wszystkich innych
procesów i bez niej nie byłoby możliwe w ogóle życie psychiczne. Pamięć to proces
psychiczny polegający na zapamiętaniu, przechowywaniu (pamiętaniu) i odtwarzaniu
materiału (zmysłowego, wyobrażeniowego lub myślowego).

Trzy podstawowe procesy pamięciowe to:

zapamiętanie – jest procesem gromadzenia wiedzy i umiejętności człowieka,

pamiętanie – w czasie pamiętania występują dwa istotne procesy:

−

zapominanie (jest procesem naturalnym, polega na zmniejszeniu się pod wpływem
czasu materiału pamięciowego),

−

zniekształcanie (jest procesem wyłącznie negatywnym i polega na powstawaniu
różnorodnych zmian w przechowywanym materiale),

odtwarzanie – polega na przypominaniu lub rozpoznawaniu.

Spostrzeganie
Jest to proces psychiczny polegający na doznawaniu wielu wrażeń jednocześnie, które
w mózgu są selekcjonowane, wiązane oraz sensownie ujmowane. Podstawowym tworzywem
dla spostrzeżeń są wrażenia wzrokowe.
Spostrzeżenia mogą powstawać na dwóch poziomach spostrzegania:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

sensomotorycznym – powstają na nim spostrzeżenia figuralne, które są tworami
o charakterze przestrzenno-czasowym np. plamy, linie, punkty, sekwencje dźwięków,
posiadają one rytm, kształt, ale nie posiadają znaczenia,

−

semantyczno-operacyjnym, czyli znaczeniowo-czynnościowym – jest to sposób
spostrzegania obiektu, który jest uzupełniony znaczeniem.
Spostrzeżenia mogą być:

−

monosensoryczne – odbierane przy wykorzystaniu jednego zmysłu,

−

wielosensoryczne – odbierany przy wykorzystaniu wielu zmysłów.

Uwaga
To skierowanie świadomości na jakiś przedmiot lub zjawisko świata zewnętrznego
i wewnętrznego. Uwaga ma charakter selektywny, jeżeli człowiek zwraca ją na jeden
przedmiot lub zjawisko, to tym samym odwraca uwagę od innych.

Wrażenia

Wrażenia zmysłowe to elementarne składniki procesu poznawczego; powstają wskutek
działania bodźców na poszczególne narządy zmysłów są odzwierciedleniem izolowanych
cech przedmiotów np. barwy, dźwięku, zapachu. Wrażenia dzieli się w zależności od
receptorów które odbierają bodźce na:

−

wzrokowe,

−

skórne,

−

słuchowe,

−

węchowe,

−

smakowe,

−

ustrojowe,

−

równowagi i stawowo-mięśniowe.

Wyobraźnia

To samodzielny proces tworzenia obrazów (wyobrażeń) na podstawie minionych spostrzeżeń.
Wyobrażenia są obrazami przedmiotów lub zjawisk, których nie postrzegamy w danej chwili.
Wyobraźnia jest procesem, a wyobrażenie jego produktem, rezultatem. Wyobraźnia
człowieka jest ściśle związana ze spostrzeganiem, z pamięcią, z myśleniem, a nawet
z uczuciami. Wyobraźnia może być:

−

mimowolna,

−

dowolna,

−

odtwórcza,

−

wytwórcza (twórcza),

−

konkretna,

−

fantazyjna.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jak przebiegają fazy rozwojowe według E. Eriksona?

Jak przebiegają fazy rozwojowe według S. Balej?

Jaka jest różnica między fazami rozwoju E. Eriksona i S. Baleja?

Jak scharakteryzujesz procesy poznawcze człowieka?

Jakie występują teorie motywacji?

Jakie mechanizmy wg behawiorystów leżą u podstaw motywacji?

Jakie mechanizmy wg A. Maslowa leżą u podstaw motywacji?

Co określa termin: mechanizmy afektywne?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Jakie znasz podstawowe rodzaje konfliktów?

10.

Jakie znasz procesy poznawcze człowieka?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Za pomocą metody burzy mózgów, scharakteryzuj i wypisz na tablicy kolejne okresy

ycia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące czynników wpływających
na życie człowieka,

ocenić fazy rozwoju,

zapisać na tablicy oraz omówić fazy rozwoju.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

tablica, kreda,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Na podstawie materiałów nauczania wymień i scharakteryzuj różne teorie motywacji.

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych określenie koncepcji emocji,

dokonać ich podziału,

rozpoznać ich źródła,

omówić przykłady własnych emocji.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, pisaki.

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 3

Na podstawie zaprezentowanego filmu „Emocje na uwięzi”, napisz w kilku zdaniach jaki

typ emocji określa Twoją osobowość.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

scharakteryzować procesy emocjonalne,

odszukać określenia charakteryzujące różne typy emocji,

wypisać określenia odpowiadające typowi emocji właściwemu dla Twojej osobowości.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

film „Emocje na uwięzi”,

−

papier formatu A4, pisaki,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 4

Procesy poznawcze to sekwencja zmian zachodzących w przebiegu aktywności

motoryczno-intelektualnej człowieka, powstałych w psychice w wyniku oddziaływania
bodźców na zmysły i mózg. Scharakteryzuj oraz podaj przykłady procesów poznawczych
człowieka.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych charakterystykę procesów poznawczych,

wyjaśnić i scharakteryzować procesy poznawcze,

podać przykłady procesów poznawczych występujących u człowieka.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, pisaki,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wyjaśnić fazy rozwojowe według E. Eriksona?

wyjaśnić fazy rozwojowe według S. Balej?

wyjaśnić różnicę między fazami rozwoju E. Eriksona i S. Baleja?

scharakteryzować procesy poznawcze człowieka?

określić teorie motywacji?

określić podstawy motywacji wg behawiorystów?

określić podstawy motywacji wg A. Maslowa?

określić termin mechanizmy afektywne?

wyjaśnić podstawowe rodzaje konfliktów?

10)

rozpoznać procesy poznawcze człowieka?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Koncepcje osobowości i proces porozumiewania się

4.2.1. Materiały nauczania

Osobowość

Termin „osobowość” wprowadzili do nauki pod koniec ubiegłego wieku psychiatrzy

francuscy: P. Janet i J.M. Charcot. Nieco później, za sprawą głównie uczonych niemieckich,
problematyka ta wysunęła się na czoło najbardziej aktualnych zagadnień, nie tracąc w miarę
upływu czasu na znaczeniu. Osobowość jest terminem wieloznacznie rozumianym
i różnorodnie definiowanym. Zwraca na to uwagę Allport, który w swoim przeglądzie
literatury wyodrębnił około pięćdziesięciu definicji. Zdaniem J. Reykowskiego, osobowość to
system wewnętrznej organizacji funkcjonalnej, regulującej wzajemne stosunki człowieka ze
ś

wiatem na zasadzie wymiany informacji. Tworzą ją: Mechanizmy Popędowo-Emocjonalne

(niższa instancja regulacji), Sieć Wartości, Sieć Operacyjna, Sieć Poznawcza, Struktura Ja. To
niepowtarzalny sposób funkcjonowania psychiki – myślenia, odczuwania, zachowania oraz
radzenia sobie z problemami. Podstawy osobowości, czyli między innymi: naturalny poziom
aktywności, rozrzut nastrojów i zakres reakcji są dziedziczne. Genetyczny aspekt osobowości
określany jest jako temperament. Natomiast otoczenie, doświadczenia z okresu dzieciństwa,
dorastania oraz inne kształtują ją ostatecznie. Osobowość to:

−

zbiór względnie stałych, charakterystycznych dla danej jednostki cech i właściwości,
które wyznaczają jej zachowania i pozwalają odróżnić ją od innych,

−

zespół warunków wewnętrznych wpływających na sposób, w jaki człowiek
przystosowuje się do otoczenia,

−

zespół psychologicznych mechanizmów: np. tożsamość, mentalność, potrzeby, postawy,
inteligencja, uznawane wartości powodujące, że człowiek jest zdolny do kierowania
własnym życiem, a jego zachowania są zorganizowane i względnie stałe.

W związku z tym, że osobowość jest pojęciem tak szerokim, wyodrębnić można różne

i liczne koncepcje osobowości. Choć powołane do życia przez twórców w ubiegłym stuleciu,
stale rozwijane i modyfikowane, nie straciły na swojej użyteczności. Pozostają aktualne
i stosowane zarówno przez teoretyków, jak praktyków – klinicystów. Wybrany przeze mnie
podział koncepcji osobowości nawiązuje do praktykowanych współcześnie nurtów (szkół)
psychoterapeutycznych:

−

dynamicznego,

−

humanistycznego,

−

behawioralnego,

−

poznawczego,

−

systemowego.
Każdy z nich inaczej opisuje, na czym polega rozwój osobowości. W inny sposób

definiuje i wyjaśnia przyczyny oraz źródła zaburzeń. Proponuje odrębne metody i narzędzia
pomocy, leczenia.

Koncepcje należące do nurtu dynamicznego zakładają istnienie w osobowości

mechanizmów o charakterze sił dynamicznych (popędy, potrzeby), które warunkują
zachowanie się jednostki. Prekursorem nurtu był Z. Freud – twórca psychoanalizy. W ujęciu
dynamicznym za funkcjonowanie osobowości, obok sił dynamicznych, odpowiada
nieświadomość. Świadomość odnosi się do teraźniejszości. Jest najmniejszą częścią życia
psychicznego. Przedświadomość dotyczy tego, co znajduje się poza bezpośrednią
ś

wiadomością, jest jednak możliwe do przypomnienia – uświadomienia, na przykład numer

telefonu. Nieświadomość natomiast tworzą wyparte (bolesne lub zagrażające) wspomnienia,
pragnienia, z których jednostka nie zdaje sobie sprawy. Determinują one jednak jej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

funkcjonowanie. Charakterystyczne dla dynamicznych koncepcji osobowości jest założenie
psychicznego determinizmu. Twierdzi ono, że nic nie dzieje się przez przypadek – czynności,
uczucia, myśli człowieka mają swoje wyjaśnienie w wewnętrznych, nieświadomych siłach.

Koncepcje osobowości nurtu dynamicznego czerpią również z modelu strukturalnego.

Wyodrębnia on w psychice jednostki istnienie: id, ego i superego. Pierwsza struktura
odpowiada za realizację popędów. Kieruje się zasadą przyjemności. Dąży do
natychmiastowego zaspokojenia popędu. Nie odróżnia rzeczywistości obiektywnej od
subiektywnej, obiektu od wyobrażeń na jego temat. Trzecią strukturę tworzą uwewnętrznione
powinności, postawy moralne. To sumienie człowieka, które mówi mu, czego nie powinien
robić i ego idealne, które informuje go, jaki powinien się stać. Strukturą pośredniczącą
pomiędzy potrzebami id i nakazami superego jest ego. Odpowiada ona za radzenie sobie
człowieka z rzeczywistością. Kieruje się zasadą rzeczywistości. Człowiek z jednej strony ma
pragnienia i potrzeby, z drugiej strony doświadcza oczekiwań otoczenia. Jest to źródłem
konfliktu. Konflikt zostaje zinternalizowany, czyli odbywa się w psychice pomiędzy
komponentami osobowości. Wywołuje lęk. W ujęciu dynamicznym osobowości – charakter
człowieka tworzy jego najczęstszy sposób radzenia sobie z lękiem, rozwiązywania
wewnętrznych konfliktów.

Osobowość w nurcie dynamicznym stosuje różne mechanizmy obronne, czyli sposoby

radzenia sobie z lękiem.

Mechanizm obronny:
Wyparcie – polega na usunięciu ze świadomości lub utrzymywaniu poza nią bolesnych

lub budzących lęk neurotyczny (pomiędzy id i ego) myśli, wspomnień (np. Student zapomina
o terminie egzaminu).

Zaprzeczanie – polega na udawaniu, że sytuacja zagrażająca lub wzbudzająca lęk nie

istnieje. Jest to utrata kontaktu z rzeczywistością (np. Osoba uzależniona od nikotyny jest
przekonana, że pomimo nałogu nie zachoruje na nowotwór).

Reakcja upozorowana – polega na wyrażaniu uczuć lub zachowań przeciwstawnych do

odczuwanych rzeczywiście. Charakterystyczna jest przesadność w wyrażaniu (np. Ktoś
wylewnie gratuluje komuś sukcesu, którego tak naprawdę mu zazdrości).

Projekcja – polega na przypisywaniu drugiej osobie własnych nieakceptowanych przez

siebie impulsów, uczuć, myśli (np. Ktoś, kto nie potrafi osiągnąć celu wyraża rozczarowanie
tym, że ktoś inny nie realizuje czegoś).

Przemieszczenie – polega na przeniesieniu swoich uczuć, zachowań, zainteresowań,

które powszechnie uznaje się za nieodpowiednie z jednej osoby, rzeczy na drugą (np. Córka,
która nienawidzi matki wciąż darzy nienawiścią różne poznawane bliskie kobiety w swoim
ż

yciu).

Sublimacja – polega na przemieszczeniu celu popędowego na cel zgodny z wartościami

społecznymi (np. Osoba z tendencjami sadystycznymi zostaje chirurgiem).

Izolacja – polega na oddzieleniu myśli (najczęściej agresywnych lub seksualnych) od

towarzyszących im uczuć, które zostają stłumione. Oddzielenie ma za zadanie nie dopuścić
do dokonania czynu. Energia do działania pochodzi od emocji (np. Pozbawiona złości myśl
o tym, by wyrządzić komuś bliskiemu krzywdę).

Intelektualizacja – polega na intelektualnym opracowaniu agresywnych lub seksualnych

impulsów, co pozwala na odcięcie się od konfliktowych myśli, uczuć, cielesnych doznań (np.
Mąż, który odczuwa niechęć do żony z pasją rozprawia o polityce).

Racjonalizacja – polega na używaniu usprawiedliwień dla nieakceptowanego

zachowania lub niepowodzenia (np. Ktoś podkreśla korzyści zdrowotne z pieszych spacerów,
po tym jak ukradziono mu samochód).

Anulowanie – polega na usunięciu czynu agresywnego w rytualny sposób poprzez

wynagrodzenie go komuś. Jest odczuwany jako przymus, nie poddanie się ocenom

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

intelektualnym (np. Dyrektor nie rozwiązuje umowy o pracę ze źle pracującym
pracownikiem, lecz przyznaje mu nagrodę).

Regresja – polega na powrocie, pod wpływem stresu, do zachowania z wcześniejszego

okresu rozwojowego (np. pziecko, któremu usunięto migdałki usuwa je lalce).

Identyfikacja – polega na powtarzaniu czynności (wobec innych), którym samemu się

podlegało.

Identyfikacja projekcyjna – polega na relacji z osobą lub jej psychiczną reprezentacją,

towarzyszy temu przypisywanie drugiej osobie w tej relacji własnych impulsów (np. Osoba,
która jest zła na kogoś uważa, że ten ktoś jest na nią zły, jej zachowanie jest odpowiedzią na
tę złość).

Introjekcja – polega na tym, że uczucia drugiej osoby (doświadczane jako dobre i złe)

zostają uwewnętrznione i stają się częścią „Ja”.

Mechanizmy obronne zniekształcają rzeczywistość. Kierują zachowaniem człowieka na

poziomie nieświadomym. Ich celem jest redukcja lęku. Poziom zaburzenia osobowości zależy
od liczby, zakresu i częstości wykorzystywanych przez nią w codziennym funkcjonowaniu
mechanizmów obronnych. Terapia osobowości polega na zidentyfikowaniu i uświadomieniu
stosowanych mechanizmów obronnych, zmotywowaniu pacjenta do adekwatnego odbioru
rzeczywistości i dojrzałego radzenia sobie z problemami. Przedmiotem psychoterapii jest
opór, przeniesienie. Psychoterapeuta identyfikuje i uświadamia (konfrontuje) pacjentowi,
jakie stosuje mechanizmy obronne. Odbywa się to przede wszystkimi na podstawie relacji
z pacjentem, a także tematów rozmów, zgłaszanych problemów, sposobu, w jaki są one
przekazywane.

Do przedstawicieli kolejnego nurtu humanistycznego – należą między innymi: Rogers,

Maslow, Perls. Humanistyczne koncepcje osobowości wyrażają przekonanie o potencjalnych
pozytywnych możliwościach człowieka, które powinien realizować – rozpoznawać
i urzeczywistniać. Niezwykle istotne znaczenie odgrywa otoczenie, które może hamować
naturalny proces samorealizacji, przekazywać zniekształcony sposoby istnienia. Humaniści
zwracają uwagę na pojęcie akceptacji. Jest ono kluczowe na drodze do samorealizacji
jednostki. Człowiek zaczyna wartościować własne doświadczenia. W sytuacji, gdy nie
odpowiadają one uwewnętrznionym warunkom następuje zniekształcenie doświadczeń.
Relacje osobowości ze światem nawiązywane są przez system sensoryczno-motoryczny.
Odpowiada on za odczuwanie, świadomość własnego ciała i własnych potrzeb. Umożliwia
ich realizację, czyli działanie. W przekształcaniu odczuć w działanie pośredniczą emocje.
Zablokowanie odczuwania lub / i wyrażania emocji hamuje działanie. Nie uwolniona energia
staje się źródłem chronicznego napięcia. Jednostka kieruje działanie przeciwko sobie – co
określane jest jako implozja. Poprzedza ją impas.

Następnym omawianym nurtem jest nurt behawioralny. Skinner, Pawłow i inni

behawioryści koncentrują uwagę na zachowaniu. W przeciwieństwie do myśli i uczuć,
behavior jest sprawdzalny, ma jawną postać. Osobowość funkcjonuje w oparciu o skojarzenia
z przeszłością. Zachowanie wynika z doświadczanych kar i nagród ze strony otoczenia. Jest
reakcją wyuczoną. Jednostka uczy się określonych zachowań (reakcji) poprzez:
warunkowanie klasyczne, warunkowanie instrumentalne (sprawcze) i modelowanie.
Warunkowanie klasyczne to proces, w którym do czynienia mamy z bodźcem warunkowym,
bodźcem bezwarunkowym i reakcją bezwarunkową. Początkowo neutralny bodziec –
warunkowy, poprzez ciągłe występowanie w parze z bodźcem bezwarunkowym –
wywołującym reakcję, osiąga zdolność wywoływania reakcji, która występowała na początku
tylko wobec bodźca bezwarunkowego. Wśród stosowanych przez behawiorystów narzędzi
wyodrębnia się: zanurzanie, systematyczną desensytyzację, wybiórcze wzmacnianie
pozytywne, wybiórcze karanie, wygaszanie, uczenie się unikania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Nurt poznawczy wyjaśnia, że funkcjonowanie człowieka wynika z przekonań, które ma

o sobie samym i o świecie. Beck, Ellis i inni przedstawiciele twierdzą, iż rzeczywistość sama
w sobie jest tak naprawdę neutralna, to człowiek nadaje jej znaczenie – opiniuje, wartościuje.
Wpływa to na jego uczucia, emocje i ostatecznie na jego funkcjonowanie. Determinujące
znaczenie w zachowaniu człowieka odgrywają konstrukty poznawcze. Polegają one na
porządkowaniu rzeczywistości w oparciu o wartościujące klasyfikacje, na przykład: silny –
słaby, mądry – głupi. W ten sposób człowiek charakteryzuje przedmiot poznania, konstruuje
własne doświadczenie, czyli nadaje mu sens. Poznawcze koncepcje osobowości,
w przeciwieństwie do behawioryzmu, koncentrują się nie tylko na nieprzystosowanym
zachowaniu, lecz również na wyobrażeniach. W przeciwieństwie do psychoanalizy zajmują
się przeżyciami świadomymi. Nie odwołują się do mechanizmów obronnych.
Zaburzone funkcjonowanie człowieka wynika z negatywnych przekonań, oczekiwań i ocen.

Istotną rolę w rozwoju i funkcjonowaniu osobowości według nurtu systemowego

odgrywa rodzina. Między innymi Satir zwraca uwagę, na rodzinę funkcjonującą jako system.
Jego właściwości są czymś więcej, niż tylko sumą poszczególnych części – członków
rodziny. W ramach tego systemu jego członkowie wzajemnie na siebie wpływają. Każdy
system na swoje granice, które oddzielają go od otoczenia. Charakter granic wpływa na
funkcjonowanie rodziny jako systemu, a także na rozwój i funkcjonowanie osobowości jako
odrębnej jednostki. W systemie, gdzie dystans pomiędzy poszczególnymi członkami jest
bardzo mały osobowość narażona jest na uwikłanie, nadmierne związanie. Natomiast
w rodzinie, w które dominuje dystans jednostka doświadcza wyobcowania i alienacji.
Zaburzone zachowanie (symptom) danej osoby w rodzinie stabilizuje system. Jest przejawem
procesów samoregulacji, dążeniem do odzyskania zachwianej równowagi w systemie. Może
być wyjaśnione i zrozumiane tylko w kontekście systemu. Symptom sygnalizuje otoczeniu, że
w systemie istnieje jakiś problem.
Czynniki osobowości:

−

zadatki wrodzone – zdolności do określania neuroanatomicznego podłoża powstania
zdolności, psychiczny charakter wrodzonych zdolności. (istotnym czynnikiem
wpływającym na osobowość jest środowisko, np. dziecka, szczególnie w wieku
niemowlęcym i poniemowlęcym;

−

rodowisko – całokształt warunków materialnych i biologicznych istotnych dla życia

i rozwoju osobników danego gatunku; jako bodźce fizyczne;

−

wychowanie – planowa, świadoma działalność ukierunkowana na kształtowanie
osobowości człowieka według złożonego wzoru, obejmującego wartości poznawcze,
moralne, estetyczne i organizacyjno-społeczne; działalność ta podejmowana jest przez:
rodziców, instytucję oświatowe, środki masowego przekazu i samą jednostkę;

−

własna aktywność – czynny stan jakiegoś obiektu, wyrażający się bądź w wykonaniu
przez niego zmian w otoczeniu, bądź w zmienianiu jego położenia w stosunku do
otoczenia, bądź w zmianach procesów zachodzących wewnątrz obiektu.

W dobie kryzysu wartości, pomieszania pojęć dobra i zła, uświadamianie człowiekowi

tkwiącej w nim zdolności do przeżywania, odkrywania i tworzenia indywidualnego
i społecznego ideału powinna należeć nie tylko do psychologii, ale również pedagogiki,
socjologii nauk medycznych i społecznych.

Sztuka porozumiewania się jest podstawową umiejętnością życiową. Kiedy potrafimy

się skutecznie porozumiewać tworzymy i utrzymujemy przyjazne relacje z innymi, jesteśmy
skuteczni i doceniani w pracy, nasze dzieci obdarzają nas zaufaniem, a w naszych związkach
nie ma poważnych kryzysów. Panuje dość popularne przekonanie, że dobra umiejętność
nawiązywania kontaktów z otoczeniem to pewien dar, który posiadają tylko nieliczni.
Prowadzący zajęcia wychodzą z założenia, że lepszego komunikowania można się nauczyć
lub je udoskonalić. Stanowi to cel wielu zajęć z psychologii. Podstawą lepszego leczenia,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

diagnozowania i opiekowania się pacjentem jest satysfakcjonujący obie strony kontakt. Lista
korzyści wynikających z dobrej komunikacji interpersonalnej jest długa:

−

uzyskuje się dokładniejszy wywiad od pacjenta i dzięki temu stawia się trafniejszą
diagnozę,

−

mobilizuje się pacjenta do aktywnego współuczestnictwa w procesie leczenia, pacjent
staje się bardziej odpowiedzialny za swoje zdrowie, co wpływa na zmianę często
szkodliwego trybu życia,

−

pacjent podporządkowuje się trudnym zazwyczaj rygorom leczenia,

−

skuteczniejsze leczenie wpływa na skrócenie pobytu w szpitalu, a co za tym idzie, na
zmniejszenie kosztów terapii,

−

personel medyczny rzadziej doświadcza przykrych objawów syndromu wypalenia
zawodowego, dzięki czerpaniu większej satysfakcji z wykonywanej pracy.

Wśród czynników (wyznaczników sprawnej komunikacji), które dają szansę na skuteczny

kontakt, wymienić można m.in.:

−

zgodność między słowem (mową werbalną) a ciałem (mową niewerbalną),

−

dbanie o jasność wypowiedzi przy jednoczesnym rozwijaniu umiejętności wyjaśniania
i precyzowania tego, co mówimy,

−

spójność (zgodność) między udzielanymi informacjami oraz komunikatów i znaczeń,
które im przypisujemy (metakomunikaty),

−

pełność przekazu (np. kończenie zdań),

−

wzajemna konkretyzacja wypowiedzi (unikanie generalizacji),

−

prośba i otwartość na informację zwrotną,

−

dążenie do poznania wzajemnego systemu znaczeń czy specyficznych kodów (np.
używanych skrótów myślowych).
Ś

wiadomość sygnałów płynących z własnego ciała wskazujących na nasze myśli

i odczucia.

Realizacja tych zasad nie stanowi pełnej gwarancji dobrego kontaktu, dążenie jednak do

ich spełnienia może uczynić naszą komunikację bardziej efektywną. Wydaje się to
szczególnie ważne w pracy z pacjentem, gdzie stosowanie odpowiednich strategii
komunikacyjnych – zgodnie z opinią samych zainteresowanych – pozwala uniknąć błędów
jatrogennych. Wpływa na obniżenie napięcia i uruchamia zasoby służące współpracy
w procesie zdrowienia. Wymaga to uwagi i empatii wobec świata drugiego człowieka.
Pomocne w rozwijaniu tych umiejętności mogą być:

−

traktowanie pacjenta jako partnera mającego wpływ na poruszane i pomijane treści
rozmowy,

−

interesowanie się problemami pacjenta (także pozazdrowotnymi),

−

ustalanie zasobu wiedzy pacjenta (np. Czego wcześniej dowiedział się od lekarza? Jak
rozumie to, co się przydarzyło? itp.)

−

zwrócenie uwagi na ruchy, gesty, spojrzenia towarzyszące mowie werbalnej,

−

aktywne słuchanie,

−

parafrazowanie wypowiedzi w celu lepszego zrozumienia,

−

formułowanie rzeczowych, jasnych, prostych komunikatów dotyczących procesu
leczenia,

−

okazywanie zrozumienia i gotowości do wsparcia (m.in. pytanie o odczucia pacjenta,
kontakt wzrokowy itp.).
W kontakcie z drugim człowiekiem jesteśmy współodpowiedzialni za to, co się dzieje.

Mamy prawo nie rozumieć, mamy też prawo dopytywać się. Bezpośrednia komunikacja
w atmosferze życzliwości wzmaga poczucie indywidualności, sprzyja wytworzeniu klimatu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zaufania i poczuciu bezpieczeństwa chorego oraz jego rodziny, co motywuje w efekcie do
aktywnego uczestnictwa w procesie leczenia.

Potoczna obserwacja i badania naukowe mówią, że często ludzie zachowują się

w określony sposób wbrew swojej woli, pod wpływem presji, nacisku innych, bo mają
trudności z wypowiedzeniem słowa „nie”. Nie odmawiają by nie narażać się na gniew i utratę
sympatii innych. Jeśli godzimy się wykonać coś na co nie mamy ochoty to taka sytuacja
trwająca przez dłuższy okres powoduje narastanie wewnętrznego napięcia, poczucia krzywdy.

Psychologowie stwierdzają, że gdy chcemy utrzymać satysfakcjonujący stosunek

interpersonalny to powinniśmy jasno przedstawić, w jaki sposób chcemy być traktowani,
stawiamy warunki, wybieramy określone zachowanie. Człowiek asertywny to osoba, której
zachowanie jest zgodne z jej uczuciami, poglądami, potrzebami a zarazem nie narusza
wartości innych ludzi. Umiejętność asertywnych zachowań jest szczególnie ważna
w warunkach konkurencji, rywalizacji, kiedy musimy bronić swych praw i wyrazić swoje
potrzeby i dążenia.

Teoria zachowań asertywnych opiera się na dwóch założeniach:

−

człowiek posiada pewne niezbywalne prawa, które inni ludzie powinni respektować,

−

umiejętność bycia asertywnym nie jest dyspozycją wrodzoną, ale może być kształtowana,
opanowana w toku życia osobniczego.
Wyróżnić można następujące prawa asertywne:

−

masz prawo wyrazić swoje opinie, myśli, potrzeby nawet jeśli różnią się od poglądów
innych ludzi, tak długo dopóki ich nie ranisz,

−

masz prawo zmienić zdanie bez konieczności usprawiedliwiania się innym, masz prawo
do popełniania błędów,

−

masz prawo powiedzieć „nie wiem”, „nie rozumiem”,

−

masz prawo do przedstawienia innym osobom swym próśb, oczekiwań, dopóki uznajesz,
ż

e oni mają prawo odmówić Ci realizacji,

−

masz prawo powiedzieć „nie” bez poczucia winy,

−

masz prawo by Cię poważnie traktowali,

−

masz prawo do niezależności osobistej.

Według H. Senk – asertywność – jest to zespół umiejętności, które wyznaczają poziom

zachowania jednostki w sytuacjach interpersonalnych, a których celem jest realizacja
cenionych wartości osobistych, rozwój indywidualny, obrona pozytywnego obrazu własnej
osoby oraz samoakceptacja. Zachowania asertywne polegają na:

−

swobodnym i kontrolowanym wyrażaniu za pomocą ekspresji emocji pozytywnych
i negatywnych, wyrażaniu własnego zdania, poglądów w sytuacjach publicznych
i ryzykownych,

−

na nie wyrażaniu zgody na poniżania i zachowanie agresywne,

−

na odmowie spełnienia rażących, niewygodnych żądań, zwłaszcza o cechach
eksploratorskich, na przyjęciu lub odrzuceniu.
Wszyscy autorzy podkreślają, że zachowania asertywne nie zawsze pozwalają osiągnąć

zamierzony cel ani nie zapewniają wygranej, ale pomagają bardzo otwarcie wyrażać swe
potrzeby, dążenia i częściej prowadzą do kompromisu, negocjacji. Asertywna odmowa to
czytelne stwierdzenie uczciwe i stanowcze na co się nie zgadzam. Powinno znaleźć się w tym
zachowaniu słowo „nie” i jasna informacja jak zachowamy się. Odmowa może też
obejmować wyjaśnienie dlaczego nie możemy się tak zachować: „nie pożyczę Ci tej książki,
bo nie oddałeś mi poprzedniej”. Asertywna odmowa nie powinna zawierać pretensji
i usprawiedliwiania się. Nie należy stosować w niej ostrej formy odmowy, bo może to
zachęcać partnera do wywierania presji na nas. Najlepszym argumentowaniem jest
odwoływanie się do siebie: „wolę”, „chcę”, „wybieram”, „zdecydowałem”.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Asertywność jest umiejętnością, która przejawia się w bezpośrednim sposobie wyrażania

własnych myśli, uczuć, potrzeb oraz dbałości o własne prawa bez naruszania praw innych
osób. Nie jest cechą osobowości, a to oznacza, że każdy może ją posiąść. Dzięki twórcom
koncepcji treningu asertywności możemy nauczyć się bezpośrednio, uczciwie i stanowczo
wyrażać swoje uczucia, postawy, opinie w sposób respektujący uczucia i poglądy rozmówcy.
Asertywna postawa interpersonalna oznacza komunikowanie otoczeniu dwóch przekazów:
„Ja mam prawo być sobą. Ty masz prawo być sobą”. Dzięki takiej postawie kontakty
z innymi ludźmi stają się łatwiejsze i bardziej satysfakcjonujące. Aby opanować umiejętność
asertywnego postępowania, należy przede wszystkim poznać własne deficyty w tym zakresie.
W tym celu warto posłużyć się mapą asertywności, która zawiera pytania odnoszące się do
różnych sytuacji społecznych. Niekiedy zdarza się, że kontakty interpersonalne są źródłem
niepokoju i lęku. Niemal każdy z nas doświadczał takiej sytuacji, w której z trudem wyrażał
swoje myśli, poglądy, emocje, etc. Ale prawdopodobnie każdy zna choćby jedną osobę,
z którą z łatwością nawiązuje kontakt, swobodnie podejmuje rozmowę, polemikę, broni
własnego stanowiska.

Komunikację agresywną cechuje bezpośrednie wyrażanie swoich potrzeb, myśli,

poglądów ale często kosztem rozmówcy. Osoby stosujące ten styl wypowiedzi posługują się
komunikatami typu „Ty”, często używają określeń frekwencyjnych typu: zawsze, nigdy,
podkreślają swoją nieomylność, usiłują wzbudzić w rozmówcy poczucie żalu i winy. Zza
przymrużonych powiek kierują krótkie, złowieszcze spojrzenia, dłonie opierają na biodrach,
ich ruchy ciała i gesty są sztywne.

Oto przykład:

ona: „Ty jak zwykle pracujesz!!! Nic już się nie liczy ani dzieci, ani ja tylko praca!!!”

Mąż: „No tak, kochanie, ostatnio rzeczywiście dużo pracuję”
ś

ona: „Ty nigdy nie miałeś dla mnie czasu. Zawsze najważniejsza była dla Ciebie praca!!!

Mąż: „Kochanie co Cię drażni w mojej pracy?”
ś

ona: „Ty mnie drażnisz, czy Ty nie mógłbyś byś być taki jak Twój brat?! ”

Komunikację pasywną cechuje niejasny styl wypowiedzi, wiele wtrąceń typu: no

wiesz..., „rozumiesz...”, stosowanie zwrotów deprecjonujących znaczenie własnej
wypowiedzi, np. „nie jestem ekspertem...”, „nie powinienem chyba tego mówić...”, „nie mam
w tych sprawach doświadczenia...”, rozpoczynanie zdania od słów typu: „no nie wiem...”,
„a może...”, „co powiesz na...”. Osoby stosujące styl pasywny mówią słabym, niepewnym
głosem, w czasie słuchania często się uśmiechają, sprzeciw wobec poglądów rozmówcy albo
w ogóle tłumią albo jedynie wyrażają pośrednio np. poprzez lekki grymas twarzy, nawiązują
słaby kontakt wzrokowy.

Oto przykład:

ona: „Kochanie, zastanawiałam się tylko czy mamy jakieś plany na dzisiejszy wieczór? Ale

nie przeszkadzaj sobie, to nie jest przecież wcale ważne...”
Mąż: „Oczywiście, że jest ważne i zaraz coś ustalimy. Na co masz ochotę?”
ś

ona: „Właściwie nie wiem, najlepiej będzie, jeśli sam coś zaproponujesz...”

Mąż: „No tak, ale ja chciałbym poznać Twoje oczekiwania”.
ś

ona: „Naprawdę, nie mam żadnych preferencji... Chętnie zgodzę się na każdą Twoją

propozycję”.

Komunikację asertywną w przeciwieństwie do pasywnej i agresywnej, cechuje jasny

styl wypowiedzi. Osoba asertywna potrafi aktywnie słuchać, bezpośrednio wyraża swoje
myśli, oczekiwania, potrzeby, uczucia (komunikaty typu "tu & teraz"), potrafi skutecznie
radzić sobie z krytyką, jest otwarta na negocjacje i ustępstwa. Jej głos jest stanowczy, posiada
dobrą modulację, utrzymuje dobry kontakt wzrokowy z rozmówcą, w jej zachowaniu
odczuwa się empatię, pewność i siłę.

Oto przykład:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Mąż: „Czy w tym domu nic nie może być na swoim miejscu?”
ś

ona: Kochanie, co masz na myśli?”

Mąż: „Wczoraj zostawiłem swoje spinki w łazience, dzisiaj już ich tam nie ma. W tym domu
panuje taki bałagan, za chwilę już nie starczy miejsca dla nas”.
ś

ona: „Rozumiem, że nie znalazłeś swoich spinek w łazience i to Cię zdenerwowało.

Chciałbyś żeby wszystko było na swoim miejscu”.
Mąż: „To chyba oczywiste, w każdym normalnym domu tak jest”.
ś

ona: „Ja też bym sobie tego życzyła. Sprzątanie porozrzucanych przez Ciebie rzeczy

zajmuje mi strasznie dużo czasu. Odkąd zmieniłam pracę, nie mam już tyle czasu na porządki
w domu. Chciałabym żebyś odkładał swoje rzeczy na miejsce”.

Styl asertywny pozwala w sposób satysfakcjonujący i konstruktywny prowadzić rozmowę

pomimo silnych emocji, jakie ujawnia rozmówca. Sprzyja temu, charakterystyczny dla
komunikacji asertywnej, sposób formułowania wypowiedzi. Można w nim wyodrębnić
następujące elementy: obserwacje, przemyślenia, uczucia, potrzeby.

Oto przykład:

„Mam jeszcze osiem stron tekstu do przetłumaczenia jednak z coraz większym trudem

przychodzi mi formułowanie zdań. Boję się, że nie zdołam dzisiaj tego skończyć i stracę
kontrakt. Chciałabym, abyś mi pomogła”.

Inny przykład:

„Od wczoraj spadło dużo świeżego śniegu. Wyobrażam sobie jak pięknie wygląda teraz

las otulony śnieżnym puchem. Marzę o długim spacerze. Chciałabym żebyśmy wybrali się do
Kampinosu i pobrodzili po puszystym śniegu”.

Komunikacja asertywna – strategie:

−

zacięta płyta,

−

z treści na proces,

−

chwila na oddech,

−

odkładanie na później.

Zacięta płyta to technika szczególnie przydatna w rozmowie z osobą, która nie słucha
naszych argumentów. Możemy ją stosować w takich sytuacjach, kiedy wyjaśnienia
zachęcałyby jedynie rozmówcę do trwania przy własnym zdaniu, np. zachęcania do nabycia
kolejnego karnetu, skosztowania piątej porcji tortu etc. Najważniejsze w stosowaniu tej
techniki jest precyzyjne wyrażenie swoich potrzeb – czego dokładnie chcesz lub, czego sobie
nie życzysz. Następnie spokojnie, ale stanowczo powtarzaj swoją wypowiedź tyle razy, ile to
będzie konieczne, aby rozmówca wycofał się. Nie zmieniaj treści komunikatu.
Oto przykład:
Matka: „Córeczko, poczęstuj się jeszcze tym serniczkiem”.
Córka: „Mamuś, bardzo dziękuję, ale postanowiłam nie jeść ciast”.
Matka: „Kochanie, nie rób mi tego, tak bardzo się starałam... ”
Córka: „Wiem mamuś, że bardzo się starałaś, ale ja postanowiłam nie jeść ciast”.
Matka: „Nic się nie stanie, jeśli zjesz tylko jedną porcję”.
Córka: „Tak, wiem, że nic się nie stanie, ale ja postanowiłam nie jeść ciast”.
Matka: „Kochanie, ale jakie są powody twojej decyzji? ”
Córka: „Mamuś, ja po prostu postanowiłam nie jeść ciast”.
Z treści na proces to technika, którą można zastosować, kiedy rozmowa schodzi na inny tor.
Pozwala ona przesunąć uwagę z aktualnego tematu na relacje pomiędzy Tobą a rozmówcą.
Jest szczególnie pomocna, gdy w rozmowie zaczynają dominować emocje. Można wówczas
powiedzieć: „Widzę, że obydwoje mówimy coraz głośniej i szybciej. To trudny temat dla nas
obydwojga”. Istotą tej techniki jest wypowiedzenie w sposób neutralny i bez wyrażania
emocji (tak, aby rozmówca nie poczuł się zaatakowany, oceniany etc.), komentarza na temat
tego, co dzieje się między rozmówcami.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Chwila na oddech to technika, którą warto stosować szczególnie w takich sytuacjach, kiedy
rozmówca zadaje ważne pytania, wymagające namysłu. Aby nie żałować pochopnych
odpowiedzi, warto dać sobie chwilę na zastanowienie. W tym celu można posłużyć się np.
jedną z podanych poniżej wypowiedzi: „To bardzo ważne, pozwól mi chwilę pomyśleć.
„Niezupełnie to rozumiem, powtórzmy to jeszcze raz, ale wolniej”. „Mam poczucie, że już
jestem bardzo zmęczony, potrzebuje trochę czasu, aby się zastanowić”.
Odkładanie na później – technika ta jest szczególnie użyteczna wówczas, gdy rozmowa jest
zbyt agresywna lub przeciwnie – utknęła w martwym punkcie. Odkładanie na później może
być również dobrą strategią wtedy, gdy potrzebujemy trochę czasu na zastanowienie.
Wystarczy powiedzieć, np.: „Myślę, że to bardzo ważny temat, wróćmy do niego po
spacerze”. „To bardzo ważne. Czy zgodzisz się, abyśmy kontynuowali rozmowę jutro? Teraz
już jesteśmy obydwoje zmęczeni”. Ważne jest, aby wyznaczyć konkretny termin dalszej
rozmowy. Dzięki temu rozmówca nie poczuje się zlekceważony. W przeciwnym wypadku
mógłby zinterpretować Twoje zachowanie jako unik.

Konsekwencją przyjęcia kulturowo i pokoleniowo transmitowanych reguł jest określony

styl komunikacji, który cechuje pośredni sposób wyrażania własnych uczuć i potrzeb.
Pozostając w zgodzie z tymi regułami, staramy się nie wygłaszać własnych poglądów –
stosowniej będzie przywołać autorytet w określonej dziedzinie. Unikamy również ujawniania
swoich emocji, niepokojów, obaw – są to jedynie nasze rozterki, któż mógłby chcieć tego
słuchać? Wyrażanie własnych potrzeb niechybnie świadczyłoby o naszym egoizmie. I tak
dochodzi do utrwalania pewnych wzorców komunikacji, które w życiu rodzinnym utrudniają
wzajemne poznanie, utrudniają zbudowanie bliskości, utrudniają wreszcie wspólne
przeżywanie radości, smutków etc. Konsekwencją jest niezadowolenie, złość, niezrozumienie,
frustracja. W życiu społecznym brak jasnej, bezpośredniej komunikacji również powoduje
wiele nieporozumień.

W nauce o komunikacji społecznej dominują dwie główne szkoły. Obiektem

zainteresowania przedstawicieli pierwszej z nich, szkoły procesu komunikacyjnego, jest
transmisja komunikatów. Do problemów badawczych, których rozwiązaniem się zajmują,
należą między innymi:

−

poznanie sposobu kodowania i dekodowania wiadomości przez nadawcę,

−

badanie rodzaju wykorzystywanego przez nadawcę środka przekazu komunikacyjnego,

−

określanie wydajności i dokładności procesu przekazywania wiadomości,

−

przeprowadzanie analizy poszczególnych etapów procesu komunikacyjnego.

Druga z wiodących szkół zwana jest szkołą semiotyczną. Metodą badań dla niej

charakterystyczną jest semiotyka, tj. nauka o znakach i znaczeniach. Zwolennicy tej szkoły
rozpatrują komunikację jako tworzenie (generowanie) i wymianę znaczeń. Do problemów,
które pozostają w obszarze ich zainteresowań badawczych, należą między innymi:

−

poznanie sposobów wytwarzania znaczeń na drodze interakcji informacji z ludźmi,

−

poznanie roli tekstu w kulturze.
Przedstawiciele wskazanych powyżej szkół, prezentując wyniki swoich prac

badawczych, wskazują na różnorodne modele komunikacji. Modele te najlepiej
odzwierciedlają założenia reprezentowanych przez nich teorii. Model komunikacji to diagram
obrazujący w postaci słownej lub graficznej przebieg procesu komunikacji; diagram, na
którym przedstawiono poszczególne elementy procesu komunikacji oraz wskazano na
określone relacje między nimi. Komunikacja społeczna jako interdyscyplinarna dziedzina
wiedzy korzysta z bardzo wielu teorii opisujących proces komunikacji w różnych jego
aspektach. Pociąga to za sobą istnienie wielu modeli. Stanowią one, bowiem uproszczoną,
symboliczną, reprezentację określonej teorii.

Wśród modeli komunikacji największą ich grupę stanowią tzw. modele transmisyjne.

W modelach tych nadawca realizuje transmisję (przekaz) określonego komunikatu, natomiast

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

odbiorca dokonuje jego odbioru (recepcji). Pojęcia „nadawca” i „odbiorca” często są używane
w tych modelach do oznaczenia początkowego i końcowego ogniwa procesu
komunikacyjnego.

Transmisyjne modele komunikacji bazują na modelu opracowanym w 1948 roku przez

C.E. Shannona.

W modelu Shannona przebieg procesu komunikacyjnego jest rozpatrywany wyłącznie

w aspekcie technicznym, z punktu widzenia matematycznej teorii komunikacji. Dlatego też
Shannon dla oznaczenia kluczowych pozycji użył takich pojęć, jak nadajnik (transmit-ter) oraz
odbiornik (receiver).

W modelu Shannona występują następujące elementy:

ródło informacji (information source), które wytwarza komunikat (message) lub

sekwencję komunikatów. Są one transmitowane do terminalu odbiorczego. Shannon
wskazuje między innymi na następujące typy komunikatów:
a)

sekwencja liter w systemie telegraficznym,

funkcję czasu w radiu i telefonii,

funkcję czasu i innych zmiennych w telewizji czarno-białej,

„trójwymiarową” transmisję dźwięku,

szereg funkcji wielu zmiennych w telewizji kolorowej, różne kombinacje funkcji
występujące w telewizji połączonej z kanałem audio.

Nadajnik (transmitter), w którym komunikat zostaje przekształcony w sygnał w celu jego
transmisji przez odpowiedni kanał. Shannon podaje wiele przykładów przekształcenia
komunikatu w sygnał. Tak też w telefonii operacja ta polega na zamianie natężenia
dźwięku na proporcjonalne jednostki elektryczne. W telegrafii natomiast występuje
operacja kodowania, która wytwarza w kanale sekwencję kropek, kresek i spacji.
Telewizja i modulacja częstotliwości są innymi przykładami kompleksowych operacji
zastosowanych przez Shannona w celu przekształcenia komunikatu w sygnał.

Kanał, według Shannona, jest po prostu nośnikiem wykorzystywanym do transmisji
sygnału z nadajnika do odbiornika. Może to być na przykład para drutów dla realizacji
transmisji telegraficznej, kabel telefoniczny, odpowiedni zakres częstotliwości radiowej,
względnie strumień światła.

Odbiornik dokonuje inwersji operacji dokonanej przez nadajnik, rekonstruując
komunikat z sygnału.

Cel jest osobą (lub rzeczą), dla której komunikat jest przeznaczony.
Głównym celem badań podjętych przez Shannona było ustalenie sposobów zapewnienia

maksymalnej wydajności kanałów komunikacyjnych. Ponadto badania skoncentrowane były
wokół określenia źródła szumu pojawiającego się wewnątrz kanału.

Metoda programowania neurolingwistycznego (NLP) została opracowana w USA w latach

70 przez J. Grindera i R. Bandlera.

Metoda programowania neurolingwistycznego polega na badaniu bazującej na zmysłach

struktury myślenia każdego człowieka. Uczy, jak myśleć skuteczniej oraz jak osiągać
zakładane cele dzięki komunikowaniu się z samym sobą i z otoczeniem. Obiektem
szczególnego zainteresowania NLP jest badanie struktury subiektywnych doświadczeń.
Każdy człowiek, wykorzystując swoje doświadczenia, tworzy wewnętrzne mapy umysłowe
otaczającej go rzeczywistości. Kiedy komunikuje się z innymi ludźmi (werbalnie, dzięki
wykorzystaniu języka, lub niewerbalnie) czyni to, opierając się na własnych mapach
umysłowych.

Programowanie neurolingwistyczne, jak każda dziedzina wiedzy, oparte jest na

określonych założeniach. Informują one między innymi o obszarze zainteresowań
badawczych tej dyscypliny nauki. Założenia NLP stanowią także trzon procedur, których
realizacja sprzyja między innymi:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

zmianie swoich własnych zachowań w codziennej rzeczywistości,

−

osiąganiu zakładanych celów,

−

rozwojowi postawy twórczej,

−

efektywnemu przyswajaniu wiedzy,

−

szybkiemu nawiązywaniu kontaktu między uczestnikami aktu komunikacyjnego,

−

osiąganiu między partnerami wzajemnego zaufania,

−

wysokiej efektywności komunikacji społecznej.
Ludzie komunikują się ze sobą zawsze z wykorzystaniem zarówno zachowań

werbalnych, jak i niewerbalnych. Wszelkie sygnały (na przykład spojrzenie, uśmiech,
westchnienie) to komunikaty. Zgodnie z NLP, myśli każdego człowieka to także komunikaty.
Innym ujawniają się one poprzez nasze zachowania niewerbalne (na przykład postawę, ruchy
ciała, ton głosu). NLP maksymalnie wykorzystuje wszelkie niewerbalne aspekty komunikacji.
Dzięki temu staje się możliwe ustalenie cech osobowości rozmówcy.

Według NLP każda osoba ma wzrokowe (wizualne), słuchowe (audytywne) lub

dotykowo-czuciowe (kinestetyczne) podejście do komunikacji i myślenia.

W kontakcie z otaczającą rzeczywistością człowiek korzysta ze wszystkich wskazanych

sposobów komunikacji. Zgodnie z NLP ma on jednak nieuświadomioną preferencję do
korzystania tylko z jednego sposobu. Oto przykład:

Jeden z uczestników aktu komunikacyjnego preferuje system wzrokowy, dla drugiego

charakterystyczna jest kinestetyczna modalność sensoryczna. Partner (wzrokowiec) wraca do
domu, gdzie panuje straszny bałagan. Oto ich wypowiedzi;

Partner wzrokowy: „Spójrz tylko, czy ja muszę oglądać taki widok, kiedy wracam do

domu?” Partner kinestetyczny: „Ja czuję się dobrze, jest mi tu wygodnie!”

Powyższy przykład wyraźnie wskazuje na nieskuteczność komunikacji partnera

wzrokowego i kinestetycznego. Rozmawiały ze sobą osoby preferujące odmienne modalności
sensoryczne. Doprowadziło to do zetknięcia się ich stylów komunikacyjnych. Brak
dopasowania nie doprowadził do osiągnięcia porozumienia. Partnerzy aktu komunikacyjnego
„nie nadawali na tej samej fali” lub inaczej „nie mówili tym samym językiem”.

Uwzględnienie w procesie komunikacji werbalnej preferencji wzrokowych, słuchowych,

względnie kinestetycznych drugiej osoby przyczynia się do podniesienia efektywności tego
procesu. Ludzie, którzy przetwarzają informacje wizualnie, wykorzystują słownictwo
charakterystyczne dla tej preferencji sensorycznej. Podobnie ludzie, którzy przetwarzają
informacje słuchowe lub kinestetycznie, będą wykorzystywać słownictwo charakterystyczne
dla tych systemów. Należy podkreślić, iż znane są także słowa neutralne, tj. niezwiązane
z dominującymi systemami sensorycznymi (np. myśleć, wiedzieć, tłumaczyć, uczyć się,
pamiętać). Oto słowa najczęściej używane przez ludzi preferujących określony system
sensoryczny: wzrokowy, słuchowy, względnie kinestetyczny.

Wzrokowy

Słuchowy

Kinestetyczny

(Visual)

(Auditory)

(Kinesthetic)

jasny

dźwięk

łomot

pochmurny

zaalarmować

kontakt

opisywać

uwydatnić

czuć

oglądać

mówić

dotyk

dostrzec

dostroić

upaść

eksponować

wyraźny

chwytać

rozjaśniać

trzaskać

ująć

skupiać

zasuwać

macać

mglisty

komponować

wręczyć

spojrzenie

ogłuszyć

przyciskać

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

malowniczy

stłumić

uderzyć

ilustrować

nieharmonijny

rozgniewać

wyobrażać (sobie)

szemrać

posunąć

patrzeć

mruczeć

zrobić

widok

harmonizować

poruszać (się)

malować

słyszeć

trzeć

perspektywiczny

słuchać

wycierać

widzieć

stłumić

zdemolować

przedstawiać

ton

zaostrzyć

patrzeć

grzechotać

wzburzyć

odkryć

brzmiący

rozbić się

Poniżej podano przykłady ilustrujące tłumaczenie znaczeń różnych wyrażeń językowych

pomiędzy osobami o dominujących systemach reprezentacji: wzrokowym, słuchowym
i kinestetycznym. Ruch gałek ocznych jest najlepszym wskaźnikiem procesów myślowych
zachodzących w umyśle człowieka. Obserwacja ruchliwości oczu, a także twarzy naszego
rozmówcy i innych jego mikrozachowań dostarcza interesujących charakterystyk
i wskazówek o preferowanym przez niego sposobie komunikacji. Osoba z dominującym
wzrokowym sposobem komunikacji spontanicznie wyobraża sobie sytuacje, ludzi, rzeczy
jako obrazy (formy, kolory). Jej myślenie oparte jest na następujących po sobie statycznych
obrazach.

Wskazówkami pozwalającymi rozpoznać u człowieka jego wizualny sposób komunikacji

są:

−

chwilowe skierowanie wzroku w określonym kierunku (w górę, w lewą lub w prawą
stronę),

−

ton głosu usytuowany w górnych rejestrach,

−

szybka wymowa,

−

słownictwo bogate w wyrażenia, które odwołują się do wzroku (na przykład: „Czy
widzicie”, „Widzę", „Obserwuję”, „Pod tą postacią”, „Opiszcie mi”, „Obraz sytuacji”;
„Opisywanie sytuacji drobiazgowo”).

Osoba z dominującym słuchowym sposobem komunikacji kojarzy spontanicznie sytuacje,

ludzi i rzeczy z dźwiękami, hałasem, tonem głosu, odgłosami lub muzyką. Jej myślenie oparte
jest na dialogu z samym sobą. Wskazówkami pozwalającymi rozpoznać u partnera aktu
komunikacyjnego jego słuchowy sposób komunikacji są:

−

patrzenie w lewą lub prawą stronę w poziomie na wysokości odpowiedniego ucha;

−

melodyjny ton głosu;

−

słownictwo bogate w wyrażenia, które odwołują się do słuchu, dźwięków (na przykład:
„Dobrze słyszę”, „To mi nic nie mówi”, „Sprawa ta robi wiele hałasu”, „Głośny sukces”).

Osoba z dominującym kinestetycznym sposobem komunikacji wyobraża sobie sytuacje,

ludzi, rzeczy w ruchu.

Do wskazówek pozwalających rozpoznać u rozmówcy jego kinestetyczny sposób

komunikacji należą:

−

ukierunkowanie spojrzenia w dół, na lewą lub prawą stronę,

−

poważny głos,

−

w wypowiedzi ustnej stosowane przerwy,

−

szerokie wykorzystanie gestów,

−

słownictwo zawierające słowa i wyrażenia, które odwołują się do ruchu oraz do doznań;
osoba uzewnętrznia to, czego doznaje (na przykład: „Moje postępowanie polega na...”,
„Sytuacja powinna się zmienić za kilka dni”, „Jesteśmy w trakcie”, „Odczuwam”,
„Czuję”, „Pamiętam”).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wzrokowcy w procesie odbioru informacji korzystają między innymi z map, wykresów,

rysunków, schematów, diagramów, różnego rodzaju oznaczeń symbolicznych w postaci
strzałek, okręgów i systemów hierarchicznych, np. w postaci map poznawczych. W procesie
przyswajania zdobytych wiadomości wykorzystują różne jaskrawe kolory. Chętnie uczą się
z podręczników zawierających diagramy i rysunki. Uczniowie o tej preferencji sensorycznej
podczas zajęć edukacyjnych z przyjemnością słuchają nauczyciela, który gestykuluje i używa
malowniczego języka.

Słuchowcy wykazują preferencję sensoryczną dla usłyszanej informacji. Uczniowie

łatwiej przyswajają wiedzę pochodzącą z wykładów, z jednostkowego nauczania tutorialnego,
z taśm magnetofonowych oraz rozmów z innymi uczniami o tej samej preferencji. Chętnie
wyjaśniają innym uczniom swoje pomysły. Dyskutują na różne tematy z nauczycielami
i kolegami. Są obecni na każdym zajęciu edukacyjnym. Aktywnie uczestniczą w zebraniach
grup dyskusyjnych i innych formach nauczania. Głośno czytają streszczenia swoich notatek
z zajęć edukacyjnych. Mówią do innych uczniów, aby słyszeć swoje zrozumienie danego
tematu. Przenoszą streszczenia swoich notatek na taśmę magnetofonową i słuchają ich.

Kinestetyczna modalność sensoryczna to preferencja odnosząca się do doświadczenia

i działalności danej osoby związanej z wykonywaniem różnego rodzaju czynności
manualnych. W procesie przyswajania wiedzy dana osoba angażuje wszystkie swoje zmysły
(między innymi widzi, słyszy, dotyka, czuje, smakuje, wącha). Ponadto chętnie korzysta
z fotografii, różnych zestawów okazów naturalnych i innych środków dydaktycznych. Lubi
pracę w laboratorium. Cenne dla niej są te pomysły, których realizacja dotyczy wszelkiej
działalności praktycznej. Są one dla niej rzeczywiste i konkretne, a nie abstrakcyjne. Dzięki
ich praktycznej realizacji szybciej zdobywa wiedzę oraz ją rozumie. Aktywność sensoryczno-
-motoryczna stanowi dla niej klucz do szybkiego opanowywania wiedzy.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jak określisz osobowość?

Jaka jest różnica między nurtem humanistycznym a poznawczym osobowości?

Jakimi cechami charakteryzuje się osobowość wg Z. Freuda?

Jakie są mechanizmy obronne organizmu?

Jakie znasz czynniki osobowości?

Jaka jest korzyść ze sztuki porozumiewania się?

Jakie znasz czynniki-wyznaczniki dobrej komunikacji?

Kiedy występują zachowania asertywne?

Jakie znasz techniki komunikacji asertywnej?

10.

Jakie cechy występują w komunikacji agresywnej, pasywnej, asertywnej?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wskaż cechy i właściwości określające osobowość człowieka.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące koncepcji osobowości,

dokonać

podziału osobowości

zapisać na tablicy cechy i właściwości człowieka

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

tablica, kreda,

−

papier formatu A4, pisaki,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Scharakteryzuj komunikację werbalną i niewerbalną.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące komunikacji werbalnej
i niewerbalnej,

dokonać podziału uczniów na grupy,

omówić rodzaje i mechanizmy komunikacji.

nawiązać kontakt stosując metody komunikacji werbalnej i niewerbalnej.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, pisaki,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 3

W nauce o komunikacji społecznej dominują dwie główne szkoły. Wymień je oraz

przedstaw i omów model komunikacji Shannona.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat modeli komunikacji,

scharakteryzować szkoły komunikacji społecznej,

omówić model komunikacji Shannona.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

plansza z modelem komunikacji Shannona,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 4

Który z trzech sposobów komunikacji: (a) wzrokowy, b) słuchowy, c) kinestetyczny)

zostaje uaktywniony podczas przekazu z następujących komunikatów:
a)

Słuchając wypowiedzi Basi, dochodzę do wniosku…

Wyobrażam sobie sytuację, w której…

Chciałbym zobaczyć, jak należy rozwiązać zadanie…

Czuję, że tę czynność wykonam sam…

Uczeń wykonuje gest wskazujący tablicę…

Widzę tutaj całą naszą grupę…

Posłuchaj, co Ci powiem o…

Ten kolor bardzo mi się podoba.

Spróbuję zanucić w myśli tę melodię.

Jakość prezentowanych na ekranie obrazów nie jest zbyt dobra.

Te dźwięki denerwują mnie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Podczas czytania tego rozdziału…

Oglądając tę ilustrację…

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach informacje na temat sposobów komunikacji,

rozpoznać sposoby komunikacji

zapisać właściwe odpowiedzi.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 5

W jaki sposób i w jakim stopniu oddziaływanie zewnętrzne, a w tym wychowanie,

nauczanie może wpływać na osobowość człowieka. Podaj przykłady na podstawie różnych
koncepcji pedagogicznych i społecznych (psychoanalitycznej, behawioralnej, poznawczej
oraz humanistycznej).

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach informacje dotyczące koncepcji osobowości,

omówić koncepcje

osobowości,

podać przykłady oddziaływania zewnętrznego na osobowość człowieka.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, pisaki,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 6

Konsekwencją przyjęcia kulturowo i pokoleniowo transmitowanych reguł jest określony

styl komunikacji, który cechuje pośredni sposób wyrażania własnych uczuć i potrzeb.
Wymień na czym polega i czym się charakteryzuje komunikacja: asertywna, pasywna,
agresywna. Podaj przykłady.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach charakterystykę komunikacji,

omówić rodzaje komunikacji

podać przykłady komunikacji asertywnej, pasywnej i agresywnej.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 7

Asertywność nie jest zjawiskiem powszechnie stosowanym.

Na podstawie

wyświetlonego filmu „Powiedz NIE”, określ co oznacza to słowo i podaj przykłady do
zastosowania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

scharakteryzować proces komunikowania,

zastosować różne techniki interpersonalne,

rozładować sytuacje konfliktowe,

podać przykład sytuacji, w której jedna ze stron powinnna zachować się asertywnie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

film „Powiedz NIE”,

−

papier formatu A4, flamastry,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 8

Jaką osobowość powinien reprezentować ratownik medyczny? Za pomocą metody burzy

mózgów ustal listę cech pożądanych w tym zawodzie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych charakterystykę osobowości,

odszukać odpowiedne określenia cech osobowości,

wybrać, te które powinien posiadać ratownik medyczny.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

tablica, kreda,

−

literatura zgodna z punktem 7 poradnika.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wyjaśnić pojęcie osobowość?

wyjaśnić różnice między nurtem humanistycznym a poznawczym
osobowości?

określić cechy osobowości wg Z. Freuda?

określić mechanizmy obronne organizmu?

określić czynniki osobowości?

zdefiniować korzyści ze sztuki porozumiewania się?

określić czynniki-wyznaczniki dobrej komunikacji?

wyjaśnić pojęcie: zachowania asertywne?

zastosować techniki komunikacji asertywnej?

10)

wyjaśnić cechy występujące w komunikacji agresywnej, pasywnej,
asertywnej?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Istota stresu oraz techniki radzenia sobie ze stresem

4.3.1. Materiał nauczania

Stres i jego przyczyny
H. Selye uważa stres za zjawisko biologiczne, stanowiące niespecyficzny sposób reakcji

organizmu na jakiekolwiek stawiane mu wymagania: fizyczne, psychiczne lub somatyczne,
które mogą być traktowane jako następstwo każdego, pozytywnego lub negatywnego
zdarzenia, wobec którego staje człowiek.

W. Oniszczenko uważa, że „pojęcie stresu nie jest jednoznaczne i dlatego w różny sposób

bywa definiowane i wyjaśniane”. Wskazuje on różne sposoby określenia stresu, które nie
muszą się wykluczać:
–

podejście traktuje stres jako odpowiedź organizmu na szkodliwe bodźce albo inaczej,
jako reakcję na jakiekolwiek wymagania fizyczne lub psychiczne, stawiane organizmowi,

–

opisuje stres z punktu widzenia oddziaływań środowiska (otoczenia) i w ten sposób
traktuje stres jako różnego rodzaju sytuacje trudne. A zatem należy wyjaśnić, na czym
polega różnica pomiędzy ww. rodzajami podejść.

Stres psychologiczny

Reakcja psychologiczna u człowiek jest dość złożona i pojęcie „stresu” ma dwa

znaczenia. Po pierwsze, jako zewnętrzny czynnik – który utrudnia albo wręcz uniemożliwia
człowiekowi zaspokojenie jakiejś potrzeby czy wykonania zamierzonych zadań, które
stanowić mogą zagrożenie dla jednostki lub mają wpływ na obniżenie poczucia własnej
wartości mając na myśli surową ocenę człowieka lub stawianie zbyt wysokich wymagań.

Po drugie – stres to zmiany jakie zachodzą w procesach emocjonalnych i motywacyjnych

i związane są ze sprawnością w działaniu i jego kierunkiem działania co powoduje zastąpienie
dotychczasowego celu innym. Zmiany stresowe utrzymują się przez pewien czas po
ustąpieniu innych przyczyn, które je wywołały, a bardzo silny i długotrwały stres może
doprowadzić do głębokich zmian w osobowości człowieka. Pojęcie psychologicznego stresu,
rozumiemy jako pewne zmiany w mechanizmach psychologicznych, regulacyjnych (emocje,
motywacja, procesy poznawcze).

J. Reykowski określił trzy fazy stresu mając na uwadze jego natężenie:

−

I Faza – mobilizacja, w której wszystkie procesy psychologiczne takie jak myślenie
i spostrzeganie przebiegają sprawniej; stres w tej fazie nie ma zbyt dużego nasilenia,
człowiek próbuje go zwalczyć,

−

II Faza – rozstrojenie – na skutek stresu, który się przedłuża i przybiera na natężeniu,
czynności psychiczne ulegają obniżeniu, występują trudności w skupieniu uwagi,
logicznym myśleniu oraz przewidywaniu skutków własnego działania. Pojawia się
działanie schematyczne, niekiedy bezradność lub zahamowanie. Emocje, które przeżywa
człowiek wymykają się spod kontroli i pojawiają się oznaki strachu lub gniewu,

−

III Faza – destrukcji – człowiek staje się niezdolny do prawidłowej oceny sytuacji, obniża
się poziom motywacji do działania i radzenia sobie ze stresującą sytuacją i może
wystąpić rezygnacja z działania w ogóle. Niekiedy w tej fazie ujawniają się zachowania,
takie jak: „…gwałtowne poszukiwanie pomocy, płacz, ucieczka albo agresja skierowana
przeciwko innym ludziom lub przedmiotom, albo też przeciwko sobie”.
Stres psychologiczny może powodować różne zmiany w człowieku, tj. zmiany

w procesach psychicznych (świadomości) np. strach, poczucie zagrożenia oraz zmiany
w zachowaniu się (reakcjach motorycznych) np. słowne lub ruchowe. Bywa tak, że zmiany
psychologiczne jak np. lęk są nieodłącznym towarzyszem stresu biologicznego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Stres biologiczny

Kiedy mówimy o reakcjach naszego organizmu na stawiane mu wymagania, można

pomyśleć o zmianach biologicznych i psychologicznych i na tej podstawie można odróżnić
oba stresy od siebie, ale w rzeczywistości zwykle występują one razem. H. Selye w 1926 r. –
będąc jeszcze studentem zauważył, że u wielu pacjentów cierpiących na różne choroby
somatyczne występuje wiele wspólnych objawów na przykład: „(…) utrata apetytu,
osłabienie mięśni, podwyższone ciśnienie tętnicze, wzrost temperatury ciała, utrata motywacji
do osiągnięć”. Doszedł do wniosku, że są one niezależne od natury bodźców (czynników),
które wywołują stres. Z tego punktu widzenia stres mogą wywoływać zdarzenia negatywne
i pozytywne. Czynniki, które wywołują stres H. Selye nazwał „stresorami”. Według tego
autora: „(…) nie muszą one mieć natury tylko fizycznej czy biologicznej, jak długotrwały
intensywny wysiłek, zmęczenie, ból czy znaczna utrata krwi. Także emocje takie jak miłość,
radość, gniew, złość, nienawiść, podobnie jak myśli o doznanych krzywdach czy
niepowodzeniach, wywołują w konsekwencji zmiany charakterystyczne dla zespołu stresu”.
H. Selye uważa, że najczęstszym źródłem stresu jest pobudzenie emocjonalne. Niektórzy
psychologowie twierdzą, że lęk jako proces emocjonalny często poprzedza większość reakcji
stresowych fizjologicznych. Niezależnie od stresora mogą wystąpić takie same zmiany
niespecyficzne, co nie oznacza, że natężenie tych zmian czy wielkość jest identyczna
w przypadku każdego organizmu. W momencie, gdy zadziała jakiś bodziec jest on odbierany
przez receptory drogami nerwowymi (sensorycznymi), wówczas pobudzenie przenoszone jest
do kory mózgowej z równoczesnym przekazaniem części pobudzenia poprzez odgałęzienia
nerwowe do układu limbicznego, kierującego podstawowymi mechanizmami zachowania,
w tym m.in. reakcjami obronnymi i agresywnymi, a także analizującego docierające do
organizmu bodźce na ich znaczenie emocjonalne. Tak, więc w układzie limbicznym dokonuje
się ocena emocjonalna, a w korze mózgowej interpretacja poznawcza bodźca wywołującego
określone pobudzenie. Jeżeli organizm kwalifikuje takie pobudzenie jako nie zagrażające, to
nie pojawia się reakcja stresowa, a jeżeli jakieś zdarzenie zostanie ocenione jako zagrażające
poprzez niewielką strukturę w mózgu zwaną podwzgórzem, pojawia się odpowiedź w formie
stresu związanego z (…) pobudzeniem układu wegetatywnego, hormonalnego albo
rozwijającego się „ogólnego zespołu adaptacyjnego” stanowiącego wynik współdziałania
układu nerwowego i hormonalnego. Podstawowymi drogami, których pobudzenie prowadzi
do zmian przede wszystkim somatycznych, są obie części układu wegetatywnego –
współczulna i przywspółczulna. Dzieje się tak, dlatego, że obie te części oddziałują na
wewnętrzne narządy wykonawcze poprzez szybko działające mechanizmy nerwowe. Działają
one antagonistycznie, a normalny stan organizmu jest wynikiem zachowania równowagi
między nimi. Oddziaływanie autonomiczne układu nerwowego (związane z pierwszą gałęzią
układu wegetatywnego) na końcowe narządy podczas wystąpienia reakcji stresowej jest
natychmiastowe i nie ma chronicznego charakteru, a tłumaczy się to ograniczoną zdolnością
rozgałęzień nerwów sympatycznych „(…) do ciągłego uwalniania mediatorów w warunkach
stałej silnej stymulacji”.

Z tkanek dotkniętych stresem, chemiczne sygnały alarmowe przekazywane są do

koordynujących ośrodków w układzie nerwowym i do gruczołów dokrewnych
w szczególności do przysadki i nadnerczy. Dane gruczoły wytwarzają hormony (adrenalinę
i noradrenalinę), które zwalczają wyczerpanie ustroju poprzez uwolnienie cukru
magazynowanego w wątrobie, który przenika do krwi, dostarcza energii do szybkiego
działania. „(…) Prawdopodobnie, dlatego ludzie w stresie jedzą więcej słodyczy, ponieważ
organizm musi uzupełniać rezerwy energetyczne. Wydzielanie adrenaliny wiąże się z wysoką
wydolnością w pracy i warunkuje zdolność do intensywnego wysiłku w krótkich odcinkach
czasu”.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przypuszcza się, że poziom lub duża częstotliwość wydzielania adrenaliny powoduje

negatywne, trwałe skutki w organizmie człowieka, np. utrzymujące się długo wysokie
ciśnienie krwi. „Druga gałąź układu wegetatywnego, układ przywspółczulny, odgrywa rolę
przeciwstawną, uspokajającą i regenerującą. Pod jego wpływem następuje zwolnienie tętna,
oddech staje się płytszy, czynność gruczołów łzowych i ślinowych nasila się, a gruczołów
potowych słabnie, źrenice zwężają się, następuje obniżenie poziomu glukozy we krwi”.

Podczas uruchamiania mechanizmów przystosowawczych zdaniem Selyego organizm

może popełnić „błąd” w doborze reakcji na stres i może to być pośrednią przyczyną
niektórych chorób, np. owrzodzenia dwunastnicy, czy nabytego nadciśnienia tętniczego.

Stres finansowy

Praca w nadgodzinach, na dodatkowych etatach lub praca w dni wolne od pracy, to

najczęstsze przypadki przeciążenia ilościowego. „Przeciążenie ilościowe – to również
nadmierna ilość pracy pozostająca do wykonania w określonym czasie, np. duża liczba
pacjentów do przyjęcia, (…) lub nadmierna liczba decyzji do podjęcia”. Jednocześnie praca
zawodowa „może dawać poczucie tożsamości i odpowiedni status, stwarzać możliwości
uczenia się nowych umiejętności i radzenia sobie z nowymi wyzwaniami. Może przynosić
nagrody, zaspokajać potrzebę przynależności grupowej oraz dostarczać poczucie
bezpieczeństwa płynące z poczucia akceptacji i szacunku w zespole. Praca może stwarzać
możliwość nawiązywania przyjaźni i poznania ludzi o różnych zainteresowaniach, stanowić
czynnik przyspieszający rozwój jednostki, jej sprawność, wiedzy, osobowości. Praca wreszcie
może być źródłem satysfakcji oraz źródłem utrzymania siebie i swojej rodziny pod
warunkiem godziwej zapłaty w jednym miejscu pracy.

Stres w życiu zawodowym

Praca jest jedną z najważniejszych form aktywności człowieka. Człowiek jako podmiot

pracy powinien dopasować warunki pracy oraz czynności związane z pracą do swoich
możliwości funkcjonowania. Charakter pracy i jej rezultaty powinny sprzyjać rozwojowi
osobowości człowieka. Wśród zawodów usług społecznych najwyższy poziom stresu wiąże
się z ochroną i ratowaniem ludzkiego życia. Stres jest tu niejako wpisany w rolę zawodową
i właściwie niemożliwe jest jego wyeliminowanie. Duże obciążenia wiążą się tu z częstym
podejmowaniem decyzji, zmianami tempa pracy, pracą w której są częste sytuacje krytyczne
oraz wymaga ona skoordynowania nieprzewidywalnych wymagań.
Często przyczyną takiego stresu w zawodzie ratownika medycznego, terapeuty czy lekarza
jest fakt, że:

−

pracuje się z ludźmi znajdującymi się w trudnych sytuacjach życiowych, którzy
potrzebują pomocy i wsparcia,

−

pełnione role wymagają „dawania siebie”, uważnej troski, odpowiedzialności,

−

z reguły występuje duża ekspozycja społeczna, która wiąże się z obecnością presji
ś

rodowiska,

−

często brak jest wsparcia instytucjonalnego.
Stres jest tu wpisany w rolę zawodową pracownika służby zdrowia i eliminacja jego jest

niemożliwa. Sytuacja, w której niemożliwa jest praca rytmiczna, dająca się zaplanować oraz
powodująca powstawanie niepewności i napięć stwarza dodatkowe wygenerowanie stresu.
Każdy dorosły człowiek ma potrzebę spełniania się zawodowego. Oczekuje możliwości
podnoszenia swoich kwalifikacji, dokształcania się i bycia docenianym przez
współpracowników i przełożonych. Zdaniem Epsteina, posiadanie poczucia własnej wartości
jest jedną z podstawowych potrzeb człowieka, związaną z rozwojem struktury „ja”. Natomiast
mechanizmem, który motywuje do podtrzymywania i wzmacniania poczucia własnej wartości

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

jest dążenie do osiągnięć. Pracownicy medyczni często zmuszeni są przez to do
podejmowania dodatkowych prac związanych z niskimi zarobkami kosztem wypoczynku.

Człowiek w swoim środowisku pierwotnym był bardziej aktywny fizycznie niż teraz,

wykonywał wiele różnorodnych czynności. Współczesna cywilizacja zafundowała nam różne
udogodnienia co ograniczyło naszą ruchliwość i aktywność fizyczną. Jazda samochodem,
wymuszona pozycja w pracy czy to siedząca, czy stojąca ogranicza różnorodność ruchów,
co powoduje wiotczenie mięśni, które są ważne w utrzymaniu prawidłowej pozycji ciała. Taki
tryb życia usposabia do zaburzeń w przyswajaniu posiłków, otyłości, upośledza układ
sercowo-naczyniowy, osłabia mięśnie, zmniejsza wymianę gazową, pojawiają się bóle głowy,
kręgosłupa, stawów. Specjaliści zwracają uwagę, że zmęczenie dnia codziennego powinno
być likwidowane od razu po jego powstaniu, a nie odkładane na wolne od pracy soboty
i niedziele. Odkładanie wypoczynku na okres urlopu nie zawsze przynosi oczekiwany efekt,
bo nie ustępuje przygnębienie, przewlekłe zmęczenie i nie powraca upragniona równowaga
organizmu. Sytuacje takie doprowadzają do powstawania różnych dolegliwości, atakują układ
nerwowy, serce, układ pokarmowy oraz narządy ruchu. Zmniejszenie wydolności fizycznej
zaczyna się już po 30-tym roku życia. W wieku 50–60 lat wynosi już 60% maksimum
osiągniętego w wieku 20–24 lat. Aktywny wypoczynek powinien być bezwzględnym
obowiązkiem współczesnego człowieka, „odtrutką biologiczną” kompensującą ujemne
wpływy współczesnej cywilizacji. Ból kręgosłupa lub innego narządu ruchu stał się już
problemem społecznym. Jest coraz więcej osób narzekających na takie dolegliwości, co
ogranicza ich sprawność ogólną, zmniejsza efektywność pracy, zwiększa absencję, a także
w dużym stopniu jest przyczyną dezorganizacji w życiu rodzinnym, towarzyskim,
kulturalnym. Warto zadbać o to, by ustrzec się takich dolegliwości wprowadzając
profilaktykę, rehabilitację, leczenie w każdym miejscu przebywania człowieka, tj. w domu,
szkole i pracy. Gdy człowiek stara się żyć harmonijnie, pomimo kłopotów dnia codziennego
zachowuje pogodę ducha i jest raczej zdrowy. W przypadku, gdy nie rozumie zarówno
otoczenia, jak i siebie oraz nie radzi sobie z sobą samym, wtedy pojawia się stres o podłożu
strachu. Jedną z reakcji na strach jest zmiana napięcia mięśniowego, które prowadzi do
zaciskania się naczyń odżywiających tkanki kręgosłupa, a w konsekwencji do zmian
zwyrodnieniowych.

Konsekwencje stresu w pracy:

•

psychologiczne:

−

niska samoocena,

−

dyskomfort,

−

nadwrażliwość emocjonalna,

−

obniżenie motywacji wewnętrznej,

•

społeczne:

−

dysonans społeczny,

−

alienacja,

−

konflikty interpersonalne,

•

somatyczne:

−

osłabienie układu immunologicznego,

−

choroby somatyczne.

Sposoby redukcji stresu

Aby w racjonalny sposób zapanować nad napięciem towarzyszącym w trudnych

sytuacjach należy zmienić nastawienie i traktować lęk jak naturalną sytuację dnia
codziennego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Pozytywną postawę można wypracować u siebie jeżeli:

−

będziesz starać się utrzymywać pozytywną postawę wobec życia, odnajdując dobrą
stronę w każdej sytuacji, odkryjesz że jesteś mniej podatny na stres,

−

gdy biernie poddajesz się sytuacji i stresowi, problem który jest relatywnie mały, może
urosnąć to sporych rozmiarów, wtedy jego rozwiązanie może być dla ciebie znacznie
trudniejsze i zniechęcające,

−

będziesz starał się zobaczyć własne niepowodzenie jako źródło doświadczeń, błąd ma
wartość pozytywną, ponieważ uczy czegoś nowego i pozwala zmodyfikować
zachowanie,

−

nie będziesz przytłaczał się ciężarem winy i nadmiernym samokrytycyzmem,

−

będziesz swoim przyjacielem i oparciem dla samego siebie oraz innych ludzi.
Prostym, a zarazem mało kosztownym i dość skutecznym działaniem na rzecz poprawy

zdrowia i dobrostanem pracowników jest promowanie indywidualnych strategii radzenia
sobie ze stresem. Ich celem powinno być przede wszystkim uczenie pracowników
rozpoznawania obszarów potencjalnego i realnego stresu w ich pracy i poza nią, a także
rozpoznawanie skutków tego stresu na poziomie zachowania, samopoczucia i zdrowia.

Wiedza taka warunkuje wybór takich technik zwalczania stresu i przeciwdziałania niemu,

które w sposób najlepszy „trafiają” w rozpoznany przez siebie rodzaj odczuwanego stresu.

Aby skutecznie zwalczyć stres, należy stosować treningi relaksacyjne do których zaliczyć

można technikę relaksacji Jacobsona (lekarza i naukowca) nazywaną neuromięśniową. Polega
ona na wykonywaniu pewnych celowych ruchów kończynami, tułowiem i twarzą po to, by
rozluźniać i napinać określone grupy mięśniowe. Służy to nauczeniu się odróżniania napięcia
od relaksacji.

Badacze stwierdzili, że taka technika jest przydatna w leczeniu: bezsenności,

nadciśnienia samoistnego, bólów głowy spowodowanych napięciem, lęku-rozpoznawanego
na podstawie subiektywnych sprawozdań, sprzyja ukształtowaniu spokojniejszej postawy.

Inną techniką, może być metoda zwalczania stresu przez wykorzystywanie własnej

wyobraźni, tzw. myślokształty. Pozwala to na rozwiązanie pewnych stresujących sytuacji
w celu przećwiczenia ich, dla oswojenia się i pozwala przygotować się do działania.

Wyobraźnia pozwala na odprężenie i niwelację negatywnych napięć. Powoduje myślowe

„przeniesienie się” np w sympatyczne, dobrze kojarzące się miejsce gdzie towarzyszyły nam
miłe doznania i następuje rozluźnienie poszczególnych grup mięśniowych i człowiek się
relaksuje. Powoduje to z czasem stosowania, obniżenie predyspozycji do nadmiernego
pobudzenia psychicznego i ukształtowanie się mniej lękowej postawy.
Metodę tę można połączyć ze sposobem kontrolowanego oddychania.
Pacjent, bo tak nazwę osobę zestresowaną potrzebującą terapii, powinien tak zmienić swoje
oddychanie, aby doprowadzić do uspokojenia, wyciszenia i pełnej relaksacji.

Jeszcze inną metodą stosowaną z powodzeniem w innych krajach jest śmiechoterapia.

W Polsce zastosowała ją Fundacja „Doktora Clowna”. Pracujące w niej osoby (psycholodzy,
lekarze i pedagodzy) przebrane są za klaunów, bawią i rozśmieszają przebywające w szpitalu
chore i wystraszone dzieci. Dzięki tej metodzie proces ich zdrowienia przebiega szybciej.

Zauważa się dobroczynne działanie śmiechu w postaci:

−

poprawy krwioobiegu,

−

przyspieszenia bicia serca i krążenia krwi, dzięki czemu, organizm otrzymuje więcej
tlenu,

−

aktywizacji mięśni brzucha i twarzy,

−

dotlenienia płuc,

−

poprawy koncentracji, sprawności i refleksu,

−

pobudzenia układu odpornościowego,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

hamowania wydzielania hormonów stresu (adrenaliny i kortyzolu),

−

zwiększonego wydzielania endorfin (zwanych hormonami szczęścia),

−

łagodzenia bólu głowy i mięśni,

−

przyspieszonego trawienia i pobudzenia przemiany materii,

−

korzystnego działania na wątrobę, śledzionę i jelita,

−

zmniejszonej nieśmiałości, akceptacji otoczenia.
Wspomnę jeszcze o jednej, dość popularnej metodzie relaksacji, to muzykoterapia. Ma

ona za zadanie doprowadzić do wewnętrznej harmonii i podnieść odporność organizmu.
Bardzo wskazana jest muzykoterapia z zastosowaniem utworów wybitnych kompozytorów
takich jak: Bach, Haendel, Vivaldi czy Czajkowski. Jest to muzyka o odpowiedniej
częstotliwości dźwięku, która wpływa korzystnie na układ nerwowy i aktywność człowieka.
Utwory Vivaldiego, Straussa czy Beethovena harmonizują działanie pracy mózgu i serca.
Zbawienne działanie muzyki poważnej docenili także lekarze chirurdzy i odtwarzają ją
podczas wykonywania operacji chirurgicznych. Muzyka wpływa na słuchacza uspokajająco
i kojąco. Naukowcy dowodzą, że u większości osób poddanych muzykoterapii mijają oznaki
zmęczenia, oddech staje się wolniejszy i zwalnia serce. Muzyka likwiduje także negatywne
emocje i agresję. W muzykę można także wkomponować dźwięki natury, jak na przykład:
szum wody, drzew, śpiew ptaków, delfinów, wiatr czy szum morza.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jak określa stres Hans Selye?

Jakie znasz rodzaje stresu?

Jakie znasz fazy stresu ze względu na natężenie?

Co określa słowo stresor?

Jaka występuje różnica pomiędzy stresem biologicznym a stresem w życiu zawodowym?

Kiedy występuje stres finansowy?

Jakie są konsekwencje stresu w pracy?

Jakie znasz sposoby redukcji stresu?

Jak przebiega trening relaksacyjny Jacobsona?

10.

Jaką metodę relaksacyjną w Polsce zastosowała Fundacja „Doktora Clowna”?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zapewne spotkaliście się z sytuacjami stresującymi, dotyczyły one Was lub osób

bliskich. Jak poradziliście sobie w danej sytuacji? Wymień źródła stresu jakie mogą Cię
spotkać w wykonywanym zawodzie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach informacji dotyczących stresu,

określić pojęcie stresu,

odróżniać rodzaje stresu,

scharakteryzować stany emocjonalne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, pisaki,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Opisz i scharakteryzuj tło konfliktów w podanych niżej scenkach.
Scenka nr 1: Wiesiek i Zbyszek kłócą się o dziewczynę. Każdy z nich chce umówić się

z nią na randkę.

Scenka nr 2: Afroamerykanin przebywający w Polsce, stara się o stancję. Pani Kowalska

ma obiekcje aby zamieszkał z nią pod jednym dachem.

Scenka nr 3: Do wykonania inwentaryzacji w zakładzie pracy przydzielono dwie osoby.

Każda chce ją przeprowadzić inaczej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach informacji dotyczących sytuacji konfliktowych,

wyjaśnić mechanizmy konfliktu,

określić techniki rozwiązywania konfliktów,

wykazać aktywność i zdecydowanie w rozwiązaniu problemu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

materiały z inscenizacją scenek,

−

papier formatu A4, pisaki,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 3

W pracy ratownika medycznego bardzo ważna jest umiejętność radzenia sobie ze

stresem. Nauczyciel demonstruje uczniom różne ćwiczenia relaksacyjne, które uczniowie
powtarzają.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach informacji o technikach relaksacyjnych,

ocenić swój organizm,

scharakteryzować różne techniki i ćwiczenia relaksacyjne,

zastosować ćwiczenia relaksacyjne.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, pisaki,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 4

Na podstawie wyświetlonego filmu „Rozwiązywanie konfliktów”, proszę przedstawić

ródło i podłoże konfliktów w pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

scharakteryzować pojęcie: konflikt,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zastosować różne techniki rozwiązywania konfliktów,

wskazać metody „rozładowania” sytuacji konfliktowych,

podać przykład sytuacji konfliktowej w pracy ratownika medycznego i metody jej
rozwiązania.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

film „Rozwiązywanie konfliktów”.

−

papier formatu A4, pisaki,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

określić stres wg Hansa Selyego?

wymienić rodzaje stresu?

wymienić fazy stresu ze względu na natężenie??

określić słowo stresor?

wyjaśnić różnicę pomiędzy stresem biologicznym a stresem w życiu
zawodowym?

wyjaśnić pojęcie stresu finansowego?

określić konsekwencje stresu w pracy?

zastosować sposoby redukcji stresu?

zastosować trening relaksacyjny Jacobsona?

10)

wyjaśnić jaką metodę relaksacyjną w Polsce zastosowała Fundacja
„Doktora Clowna”?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Grupy społeczne i ich współdziałanie

4.4.1. Materiał nauczania

Grupa społeczna

W psychologii społecznej i socjologii grupa społeczna zaliczana jest do zbiorowości

społecznej. To zbiór, co najmniej trzech osób (w niektórych ujęciach dwóch), którego
członkowie współdziałają ze sobą na zasadzie odrębności od innych, w celu zaspokajania
własnych potrzeb. Charakteryzujący się trwałą strukturą i względnie jednolitym systemem
norm i wartości. W socjologii pojęcie to jest uznawane za jedno z podstawowych, choć nie
jest jednoznacznie rozumiane w różnych szkołach socjologicznych. W niektórych
przypadkach pojęcie to było odrzucane jako stworzony na potrzeby nauki artefakt.
W najszerszym rozumieniu jest to zbiór jednostek, między którymi zachodzą istotne stosunki
społeczne.

Cechy konstytuujące grupę społeczną:

−

składa się z minimum trzech osób. W niektórych przypadkach zakłada się, że do
utworzenia grupy społecznej wystarcza dwie osoby, jednakże dopiero przy trzech
osobach występować może struktura społeczna i niektóre typy stosunków społecznych
(m.in. tworzenie koalicji, opozycji, mediacji), kontroli społecznej,

−

zachodzą w niej trwałe, częste i bezpośrednie interakcje nastawione na wspólne osiąganie
wyznaczonego celu. Socjologami, którzy podkreślali tę cechę jako konstytuującą grupę
społeczną byli przede wszystkim G. Romans i R.K. Merton,

−

grupa społeczna charakteryzuje się względnie trwałą strukturą społeczną.. Każdy jej
członek zajmuje określoną pozycję i między nim a innymi członkami występują więzi
społeczne. Miejsce w strukturze jest powiązane z przestrzeganiem przez jednostkę
przyjętych w grupie norm społecznych,

−

grupę społeczną ująć można, jako system statusów społecznych, a jej strukturę można
ujmować jako powiązane ze sobą role społeczne wynikające z pozycji społecznych
odgrywających je członków,

−

członkowie należący do grup społecznych mają świadomość przynależności do grupy
oraz istnieją mniej lub bardziej wyraźne kryteria wyodrębniające tę grupę z szerszego
otoczenia. Aspekt świadomościowy podkreślany był przede wszystkim w socjologii
humanistycznej, m. in. przez F. Znanieckiego.

Struktura społeczna grupy

grupach

społecznych

wyróżnić

można

trzy

typy

struktur

społecznych

wewnątrzgrupowych: strukturę komunikacji, strukturę przywództwa (władzy) oraz strukturę
socjometryczną.

−

struktura komunikacji odnosi się do sieci wzajemnych interakcji w grupie, co jest istotne
ze względu na szybkość przepływu informacji przy realizowaniu przez grupę celów,

−

struktura przywództwa określa relacje poddaństwa i dostęp do władzy jednostek
znajdujących się w grupie. Ze względu na styl kierowania grupą jednostki mogą mieć
większy lub mniejszy wpływ na podejmowane decyzje. W przypadku tej struktury istotne
jest zarówno przywództwo formalne w grupie, jak i istnienie przywództwa
nieformalnego,

−

struktura socjometryczna określa wzajemne postawy jednostek względem siebie, przede
wszystkim więzi emocjonalne, które spajają grupę. Struktura ta kształtuje się pod
wpływem indywidualnych potrzeb afiliacyjnych jednostek.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Spójność grupy

Jedną z ważniejszych zmiennych określających grupę społeczną jest spójność grupy

(spoistość), która określa grupę jako zintegrowaną całość, brak występowania klik oraz
wysokim stopniem konformizmu jednostek wobec norm i celów grupowych. Zazwyczaj
spójność jest najwyższa w grupach małych, ze względu na silniejszą kontrolę społeczną
względem postaw, norm i wartości.

Interakcje społeczne to inaczej wzajemne oddziaływanie na siebie jednostek, które

charakteryzuje określony cel oraz skierowanie ku innym ludziom. Proces interakcji składa się
z obejmowania ról społecznych i zajmowania określonego statusu społecznego, a co za tym
idzie przywileji i uprawnień, które przejawiają się w formach komunikacji społecznej.
Komunikacja dokonuje się w trzech obszarach (strefach) społecznych:

−

strefa współżycia – obejmuje obszary, w których jednostki przebywają anonimowo,

−

strefa ekspansji – wszelkie obszary związane z istnieniem i funkcjonowaniem instytucji
społecznych. Tę sferę komunikacji społecznej regulują zarówno normy społeczne jak
i normy o charakterze prawnym,

−

sfera dyskursu – obejmuje osobiste kontakty jednostek, przedmiotem interakcji w tym
obszarze jest osiągnięcie porozumienia poprzez wspólnotę przekonań, wierzeń, norm czy
wartości.
J. Szczepański wyróżnia następujące składniki takiej grupy społecznej: członkowie,

wspólne cele i poczucie solidarności grupowej, identyczność wyrażająca się poprzez
odrębność od innych grup i zbiorowości, ośrodki skupienia, które przybierają formę
materialną, wartości, symbole i idee.

Członkostwo w grupach społecznych może mieć dwojaki charakter:

−

członkostwo realne – co oznacza faktyczny udział danej jednostki w życiu grupy oraz
ideologiczne – które polega na spełnieniu tylko niektórych kryteriów w życiu grupy np.
członkostwo honorowe.

Podział grup społecznych:
I.

kryterium wielkości – mała, duża:
a)

mała to taka, w której kontakty między członkami mają charakter osobowy (twarzą
w twarz),

grupa duża – gdy jednostki nie kontaktują się bezpośrednio, a za pośrednictwem
innych ludzi lub technicznych środków przekazu.

II. kryterium – charakteru więzi społecznych (C. Cooley):

grupy pierwotne – jako pierwsze w doświadczeniu jednostki wywierają największy
wpływ na kształtowanie się jej osobowości mamy ich trzy rodzaje:

−

rodzina,

−

grupa rówieśnicza,

−

grupa sąsiedzka.

III. kryterium – charakteru członkostwa w grupie:

grupy formalne – tworzą się za pośrednictwem instytucji społecznych,

grupy nieformalne to takie, w których jednostki utrzymują kontakty dzięki własnej
woli i podobieństwa postaw, zainteresowań, wartości itd.,

grupy spontaniczne, przymusowe, automatyczne,

IV. kryterium – charakteru odniesienia jednostki w grupie, czyli wg układów społecznych,

w których jednostka ocenia własną sytuację i pozycję życiową oraz kształtuje swoje
postawy

grupy odniesienia normatywnego – dostarczają jednostce wzorów zachowań i są
przez nie przyswajane,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

grupy porównawcze – czyli takie gdzie jednostka ocenia własną pozycję życiową
wedle innej,

V. Wyróżnia się również grupy realistyczne i monalistyczne:

realistyczne – istnieją tylko jednostki społeczne ich zachowania i działania a grupa
jest fikcją.

monalistyczne – grupa społeczna jest czymś niesprowadzalnym do jednostek
ludzkich, do ich wzajemnych kontaktów jest więc ponad jednostkowa,

Rodzina jako główna grupa społeczna

Rodzina to grupa społeczna połączona więzami krwi, pokrewieństwa bądź adopcji.
Typy rodzin w historii:

Rodzina patriarchalna charakteryzuje się:

−

uprzywilejowaną sytuacją mężczyzny,

−

wyłączną jego odpowiedzialnością za byt i standard życia rodziny,

−

mężczyzna ma wyłączne prawo do podejmowania strategicznych decyzji,

−

podział zadań oparty o kryterium płci.

Rodzina matriarchalna zakłada:

−

uprzywilejowaną pozycję kobiet,

−

szczególny kult dla tzw. Kobiecych czynności np. macierzyństwa.

Rodzina partnerska bierze pod uwagę:

−

równouprawnienie mężczyzny i kobiety wynikające z pracy zawodowej kobiet,
elastyczność ról społecznych, wspólne podejmowanie decyzji i poczucie
odpowiedzialności.

Inne podziały:

−

rodziny wielopokoleniowe – wspólne zamieszkiwanie, wspólnota interesów,
wspólny budżet gospodarstwa,

−

rodziny nuklearne – jednopokoleniowe – zanikające.

Funkcje rodziny:

1) biologiczna:

−

funkcja prokreacyjne i seksualna,

2) ekonomiczna;

−

funkcja materialna – zabezpieczająca byt, funkcja zarobkowa,

3) psychiczna rodziny:

−

funkcja emocjonalno-ekspresyjna ( zapewnienie jednostce podstawowych potrzeb
emocjonalnych i możliwości ich wyrażenia),

−

funkcja zabezpieczenia potrzeby bezpieczeństwa i miłości.

4) społeczna:

−

funkcja statusowa (rodzina wyznacza pozycję jednostki w społeczeństwie),

−

funkcja socjalizacyjno-wychowawcza,

−

funkcja kulturowa.

Grupa społeczna to zbiór osób, które pozostają we wzajemnych komunikacjach,

interakcjach i relacjach, podzielają wzajemne interesy i wartości, ukierunkowują się na
wspólne cele, spełniając przy tym określone role według zajmowanego statusu. Grupa
społeczna tworzy przez to całą mozaikę powiązań. Tworzy ją poczucie „my”, choć nie zawsze
jest ono uświadomione. Wspomniane elementy strukturalne występują w każdej grupie
społecznej, choć z różną intensywnością.

Grupy społeczne dzielą się według różnych kryteriów, np. trwałości, wielkości, celu,

struktury organizacyjnej. Najczęściej wyróżnia się następujące typy grupy: własne i obce (in
group – out group). W grupie własnej członkowie darzą się wzajemną sympatią, w grupie
obcej występuje lekceważenie i pogarda wobec innych. Łączy się to z jednej strony

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

z wyobrażeniem o grupie społecznej (np. „stereotypy”), z drugiej zaś z przeciwstawieniem
„my” – „oni” (np. przy rozbudzonym etnocentryzmie oraz dyskryminacji). Można jeszcze
wyróżnić grupy odniesienia (reference group). Jest to typ grupy, do której formalnie się nie
przynależy, ale jest się zorientowanym na jej wartości i normy, co może zachwiać
przynależnością do własnej grupy społecznej.

•

Grupy formalne i nieformalne (zorganizowane i niezorganizowane). Pierwsze oparte są
na relacjach funkcjonalnych, wynikających z dążenia członków do określonego celu
i zbudowanych racjonalnie, np. grupy zawodowe. Grupy te przybierają formę organizacji.
W przeciwieństwie do nich, grupy nieformalne kształtują się spontanicznie na zasadzie
sympatii i międzyludzkich relacji. Decydujące są w nich emocje, a nie świadczenia. Cele
i normy uświadamiane są w nich stopniowo. Organizacja stanowi przeszkodę w ich
rozwoju. Mogą one powstawać i w istniejących strukturach formalnych, takich jak:
wojsko, szkoły, parafie.

•

Grupy pierwotne i wtórne. Rozróżnienie to pochodzi od Ch.H. Cooleya. Pierwsze
charakteryzują się częstymi i ścisłymi kontaktami, wysokim zaangażowaniem
emocjonalnym, poczuciem solidarności i głębokim przywiązaniem do wartości
wspólnych. Są one, dlatego „pierwotne”, ponieważ ich powstawanie wiąże się
z wcześniejszym cyklem życia ludzkiego, tzn. występują najczęściej w fazie socjalizacji
i kształtowania osobowości, np. rodzina, sąsiedztwo, grupy rówieśnicze. Wszystkie inne
grupy są wtórne. Cechują się kontaktami rzeczowymi, wąskimi celami, bezosobowymi
relacjami, racjonalnością.

•

Grupy małe i wielkie. Ten podział nakłada się na poprzednie i nie wnosi nowych
elementów strukturalnych i funkcjonalnych. Małe grupy tworzą zwykle wspólnoty, zaś
duże – organizacje. Do wspólnoty wchodzi się „całościowo”, a do organizacji
„częściowo” – ze względu na osiągane cele. Osoba ludzka skazana jest na życie
społeczne. Rodzi się bowiem w grupie społecznej, dzięki niej się rozwija oraz realizuje
swoje cele i zadania życiowe. Kształtowanie grup społecznych nabiera podstawowego
znaczenia w ramach tzw. „socjalizacji permanentnej”. Współcześnie wzrasta rola małych
grup (wspólnot), maleje zaś rola organizacji, a przy tym coraz większe zagrożenie
stanowią instytucje wychowania „pośredniego”, m.in. mass media.
Działanie społeczne w teorii socjologicznej jest to zachowanie ludzkie, które uwzględnia

reakcje innych i jest na nie zorientowane. Pojęcie to wprowadził M. Weber, który uważał
działania społeczne za podstawowe tworzywo, z którego zbudowane są trwalsze struktury
społeczne: władza, instytucje, organizacje.

M. Weber rozróżnił cztery typy działań:

−

działania racjonalne ze względu na cel, w którym działający kieruje się racjonalnością
instrumentalną: ze zbioru wartości podmiot wybiera cele i przy uwzględnieniu
alternatywnych kosztów i korzyści dobiera odpowiednie środki,

−

działania racjonalne ze względu na wartości, w odróżnieniu od powyższych, działający
podmiot nie kieruje się kalkulacją następstw działania (w myśl zasady „cel uświęca
ś

rodki”),

−

działania afektywne, odpowiadające aktualnym stanom uczuciowym,

−

działania tradycjonalne, opierające się na nawyku.
Teorię działania społecznego Webera rozwinął T. Parsons, starając się zintegrować ją

z teoriami innych klasyków socjologii. Obok teorii Webera, pojęciem działania posługuje się,
w podobny sposób, symboliczny interakcjonizm oraz teoria racjonalnego wyboru. Debata
dotycząca miejsca działania społecznego w budowaniu teorii socjologicznej jest jedną
z podstawowych sporów w socjologii. Podejście odwołujące się do wyjaśniania działań
ludzkich przez odwoływanie się do ich intencji (symboliczny interakcjonizm) czy
racjonalnych kalkulacji kosztów i korzyści (teoria racjonalnego wyboru) bywa wiązana

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

z metodologicznym indywidualizmem i jest przedmiotem krytyki niektórych teoretyków nauk
społecznych. Część socjologów twierdzi, że zachowania ludzkie lepiej wyjaśniają teorie
opierające się na pojęciu struktury społecznej.

Podstawą diagnozy autyzmu są zaburzenia w obszarze zachowań społecznych.

Zaburzenie funkcji społecznych są widoczne już w bardzo wczesnym okresie życia. Dzieci
z autyzmem nie lubią być brane na ręce, przytulane. Czasami wydają się być obojętne lub
wręcz opierają się próbom kontaktu. Nie domagają się uwagi ze strony dorosłych, mogą
wiele czasu spędzać samotnie. Wyizolowanie ze środowiska i brak reakcji na otoczenie
powoduje często przypuszczenia o zaburzeniach słuchu u dziecka, chociaż z drugiej strony
widoczna jest reakcja na określone dźwięki. Dzieci z autyzmem rzadziej nawiązują kontakt
wzrokowy, zwracają mniejszą uwagę na osoby i zdarzenia oraz wykazują więcej zachowań
ucieczkowych. Na podstawie badań stwierdzono, że jeżeli dzieci z autyzmem podejmują
jakąkolwiek interakcję, to jest ona umotywowana chęcią zaspokojenia swoich potrzeb np.
zdarza się, że dziecko z autyzmem przytula się do matki, żeby otrzymać zabawkę która
znajduje się za nią. Dzieci z autyzmem prawie w ogóle nie nawiązują relacji z rówieśnikami.
Odnosi się to nawet do tych dzieci, które potrafią nawiązywać kontakty z osobami dorosłymi.

Kolejnym elementem

charakteryzującym

zaburzenia

rozwoju

społecznego

jest

występowanie społecznie nie akceptowanych sposobów reagowania. Należą do nich
zachowania agresywne i autoagresywne. U dzieci z autyzmem często widoczne są
niewłaściwe zachowania emocjonalne. Niektóre z nich mają wybuchy złości lub napady
histerycznego śmiechu bez widocznego powodu. Obserwowane są również silne reakcje
emocjonalne, które nie są adekwatne w swojej sile i natężeniu do sytuacji, w której się
pojawiają.

Już od dawna psychologowie badając zachowania społeczne człowieka, zauważyli że

pewne osoby funkcjonują w swoim środowisku społecznym o wiele bardziej efektywnie niż
inne. Fakt ten dotyczy zarówno sposobu nawiązywania i podtrzymywania relacji
interpersonalnych, jak i stopnia, w jakim jednostka jest w stanie wykorzystać te więzi dla
realizacji swoich własnych celów. Zagadnienie istnienia różnic indywidualnych w zakresie
funkcjonowania interpersonalnego jest o tyle istotne, że wysokie umiejętności społeczne
pozwalają na trafne przewidywanie sukcesów jednostki nie tylko w sytuacjach o charakterze
typowo społecznym, ale także w sytuacjach zadaniowych, wymagających często z założenia
umiejętności głównie intelektualnych (np. sukcesy zawodowe). Badania dotyczące natury
i uwarunkowań „inteligencji społecznej’ wykazały, że bardzo istotną zmienną modyfikującą
poziom tych umiejętności jest trening społeczny.

Jednak o ile w sytuacji eksperymentalnej taki trening ma bardzo duże znaczenie, o tyle

w naturalnych sytuacjach społecznych, to czy jednostka będzie dążyć do nawiązywania relacji
społecznych z otoczeniem, w większym stopniu zależy od jej cech osobowości.

W życiu społecznym człowieka jego cechy osobowości stanowią pewien naturalny bufor,

który powoduje, że w podobnych sytuacjach interpersonalnych zachowuje się on we w miarę
stały i właściwy sobie sposób. Te cechy osobowości decydują również o tym, czy jednostka
podejmie „naturalny trening społeczny” oraz jak bardzo będzie on efektywny, jeśli chodzi
o usprawnienie jej umiejętności społecznych. Tak, więc można mówić o osobowościowych
uwarunkowaniach jakości podejmowanych przez człowieka kontaktów interpersonalnych,
oraz tego, jak często zostaną one podjęte. Identyfikacja tych cech osobowości, które leżą
u podłoża efektywnego uczestnictwa w życiu społecznym, a więc pośrednio warunkują
poziom kompetencji społecznych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Co oznacza pojęcie grupa społeczna?

Jakie znasz cechy konstytuujące grupę społeczną?

Jakie znasz typy struktur społecznych?

Co oznacza słowo: „spójność” grupy?

Jaki charakter może mieć członkowstwo w grupie?

Według jakich kryteriów podzielisz grupy społeczne?

Jaka występuje różnica między rodziną patriarchalną a matriarchalną?

Kiedy występują działania społeczne?

Wyjaśnij pojęcia: grupa formalna i nieformalna?

10.

Jakie są konsekwencje zaburzeń w obszarze zachowań społecznych?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wymień najbardziej istotne dla Ciebie cechy konstytuujące grupę społeczną i określ ich

znaczenie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach informacje dotyczące grup społecznych,

określić cechy grupy społecznej,

rozróżniać grupy społeczne,

scharakteryzować grupę społeczną.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Scharakteryzuj i przedstaw przykłady działań społecznych wg Maxa Webera.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić działania społeczne opisane przez Maxa Webera,

scharakteryzować typy działań społecznych,

podać przykłady działań społecznych w poszczególnych typach.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Stosując metodę burzy mózgów, scharakteryzuj zachowania społeczne i podaj ich

przykłady.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić zachowania społeczne,

rozróżniać typy zaburzeń zachowań społecznych,

rozładować sytuacje konfliktowe,

podać przykłady zachowań społecznych.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

plansza, papier formatu A4, flamastry,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wyjaśnić pojęcie: grupa społeczna?

wymienić cechy konstytuujące grupę społeczną?

określić typy struktur społecznych?

określić słowo: „spójność” grupy?

scharakteryzować charakter członkowstwa w grupie?

podzielić grupy społeczne wg różnych kryteriów?

określić różnice między rodziną patriarchalną a matriarchalną?

wymienić działania społeczne?

wyjaśnić pojęcia: grupa formalna i nieformalna?

10)

wyjaśnić konsekwencje zaburzeń w obszarze zachowań społecznych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5. Potrzeby biologiczne i psychologiczne człowieka oraz

odpowiedzialność zawodowa

4.5.1. Materiał nauczania

Od najdawniejszych czasów człowiek wykazywał dążenie do poznania swojej

biologicznej i duchowej natury, określenia swojego miejsca w świecie przyrody i otoczeniu
społecznym, zdobyciu możliwie najkorzystniejszej pozycji w tych środowiskach. Aby to
osiągnąć dążył do poznania sił i dróg, które by mu to umożliwiły.

Postęp cywilizacji przyczynił się do dużego wzrostu wartości średniej oczekiwanej

długości życia. Zyskała na wartości jakość życia, ale jednoczesśnie cywilizacja wpłynęła
ujemnie na zdrowie człowieka, powodując powstanie grupy chorób cywilizacyjnych do
których zaliczamy m.in.: choroby układu krążenia, cukrzycę, niepełnosprawność, alkoholizm,
narkomanię.

Styl życia i zachowania zdrowotne w największym stopniu determinują zdrowie

człowieka. Należy podkreślić, iż styl życia jest pojęciem szerszym od zachowań
zdrowotnych, gdyż wyznacza różne rodzaje zachowań, przekonań i postaw oraz filozofię
ż

ycia człowieka. Na styl życia mają wpływ doświadczenia jednostki, tradycje, kultura,

w której wzrastała, normy przyświecające jej postępowaniu, powiązania społeczne, moda,
której podlega oraz wzory konsumpcji. Prozdrowotne elementy obecne w stylach życia są
w znacznej mierze wypadkową tych zachowań jako całości. Od zachowań tych zależy
w dużym stopniu, jakie miejsce zajmuje człowiek na skali: zdrowie – choroba. Wiele
zaburzeń występujących u dzieci i młodzieży (urazy, otyłość, próchnica zębów, zaburzenia
układu ruchu, infekcje układu oddechowego, itd.) ma podłoże behawioralne (związane
z zachowaniami).

Większość zachowań człowieka w codziennym życiu ma bezpośredni lub pośredni

związek ze zdrowiem. Zachowania te mogą być reaktywne, nawykowe lub celowe. Niektórzy
autorzy odróżniają termin zachowania zdrowotne odnoszący się do postępowania podjętego
intencjonalnie w celu przywrócenia, utrzymania lub doskonalenia zdrowia, od zachowań
związanych ze zdrowiem – automatycznych, nieintencjonalnych.

Styl życia według J. Karskiego jest przede wszystkim rezultatem wychowania

fizycznego, które zdrowie, aktywność ruchową, sprawność i wydolność fizyczną lokuje na
czołowych miejscach w hierarchii wartości. Dlatego w wychowaniu fizycznym dostrzegamy
główny czynnik promocji zdrowia. Według tego autora, na styl życia, oprócz aktywności
ruchowej, mają wpływ następujące czynniki:

−

przestrzeganie zasad właściwego odżywiania się;

−

higieniczne proporcje pracy i wypoczynku (w tym snu),

−

umiejętność opanowania stresów,

−

zachowania abstynenckie,

−

wyzbycie się konfliktowości i agresji w stosunkach z ludźmi na rzecz postaw
spolegliwych i tendencji do zgodnego współdziałania,

−

optymizm życiowy wyrażający się przewagą stanów zadowolenia i sztuką cieszenia się
z codziennych zdarzeń.

Jedną z potrzeb biologicznych człowieka jest potrzeba snu i wypoczynku. Sen to

naturalny, regularnie występujący stan zaniku świadomości, przerwana zostaje w nim
łączność z otoczeniem. Należy do podstawowych potrzeb biologicznych, których
zaspokojenie jest niezbędne dla życia. Stanowi on ok. 1/3 długości życia człowieka.
Potrzeba snu u dorosłych osób zdrowych wynosi od 4 – do 10 godzin.
Podczas snu obniża się wrażliwość na bodźce, zniesiona jest aktywność ruchowa, zwalnia się

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

tętno i liczba oddechów oraz obniża się przemiana materii. Sen jest niezbędny dla
prawidłowego wypoczynku, jest też okresem wzmożonej aktywności wielu ośrodków
mózgowych. Zbyt mało snu zaburza rytmikę dobową czuwania i snu, a przede wszystkim nie
pozwala należycie wypocząć całemu ustrojowi. Spokojny głęboki sen jest to czas w którym
organizm regeneruje się i wypoczywa. Zakłócenia snu, nie tylko osłabiają naszą koncentrację
w ciągu dnia, czy pogarszają nastrój, ale obniżają także zdolność organizmu do walki ze
szkodliwymi czynnikami ze środowiska. Dzieje się tak zwłaszcza wtedy, gdy problemy ze
snem są powiązane z występowaniem sytuacji stresowych.

Styl życia kształtuje się w procesie wzajemnego oddziaływania bardzo szeroko pojętych

warunków życia oraz indywidualnych wzorów zachowań zdeterminowanych przez czynniki
kulturowe i cechy osobiste jednostek. W odniesieniu do stanu psychofizycznego elementem
współtworzącym styl życia jest świadomy wybór zachowań, służący utrzymaniu
i doskonaleniu zdrowia przez wykorzystanie wszelkich dostępnych środków, a także przez
kształtowanie otoczenia przyjaznego zdrowiu.

W krajach zachodnich uznano, że zdrowie jest najważniejszym sprzymierzeńcem

człowieka, niosącym radość życia, otwierającym drogę do sukcesu i szczęścia osobistego.
Dotyczy to zarówno dbałości o swoje zdrowie, jak i zdrowie rodziny i społeczeństwa. Troska
o zdrowie stała się podstawowym obowiązkiem każdego człowieka. Uzyskano to dzięki
właściwej strategii działania i konsekwentnej jej realizacji poprzez skupienie wszystkich sił
na poznawaniu zdrowia i ograniczaniu ujemnych skutków podstawowych czynników ryzyka
(np. nieracjonalne odżywianie, brak aktywności fizycznej, palenie tytoniu, picie nadmiernej
ilości alkoholu, zażywnie środków psychoaktywnych i stres).

Człowiek posiada szczególną wartość – jest nią prawo wolnego wyboru, co czyni istotę

ludzką zdolną do niesienia dobra, ale niestety również dokonywania wyborów niewłaściwych,
które są destrukcyjne w skutkach. W prawie wyboru zawiera się Człowiek, ze swoimi
zdolnościami tworzenia świata lepszym, pomnażania dobra i szlachetności. Na tej drodze,
którą stworzył cały kulturowy dorobek ludzkości, z jej największymi fundamentami, jakimi
są grecka filozofia, rzymskie prawo, chrześcijańska etyka oraz myśl społeczna Oświecenia,
znajduje się jednak wiele raf.

Nikogo nie trzeba przekonywać o tym, że w dzisiejszych czasach świat przeżywa kryzys

i przewartościowanie systemu wartości. Ciągłym zmianom i przeobrażeniom ulega nie tylko
technologiczne zaawansowanie świata w którym żyjemy, ale także obyczaje społeczeństw.
Niestety coraz częściej obserwujemy rozpad rodzinnych więzi. W naszym kraju nie bez
znaczenia na kryzys wartości moralnych ma także niełatwa sytuacja socjalno – bytowa wielu
rodzin. Dotyka on jednak równie mocno tych, którym w życiu powodzi się bardzo dobrze –
ludzi sukcesu. Każdy kryzys prowadzi do rozwoju różnych społecznych patologii.
Niewątpliwie należy do nich zjawisko alkoholizmu i narkomanii.

wiatowa Organizacja Zdrowia (WHO) zdefiniowała uzależnienie jako psychiczny

i fizyczny stan wynikający z interakcji między żywym organizmem, a substancją chemiczną
(alkohol, nikotyna, narkotyki, leki), charakteryzujący się m.in.: zmianami zachowania. Można
do nich zaliczyć potrzebę przyjmowania danego środka w sposób ciągły lub okresowy, której
celem jest doświadczenie jego wpływu na psychikę, bądź chęć uniknięcia przykrych
objawów, które towarzyszą brakowi substancji. Uzależnienie oznacza więc niezwykle silne
przywiązanie, do alkoholu lub narkotyku oraz utratę kontroli nad jego przyjmowaniem.
Osoba uzależniona odczuwa silne pragnienie zwane głodem, wyrażające się koniecznością
przyjęcia danej substancji psychoaktywnej w celu osiągnięcia przyjemności lub zapobieżenia
objawom dyskomfortu fizycznego lub psychicznego. Aby zaistniało opisane wyżej
uzależnienie, człowiek musi najpierw pierwszy raz sięgnąć po substancję uzależnającą.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Alkoholizm

Według B. Woronowicza do czynników, które mają wpływ na powstawanie uzależnienia

zaliczamy: czynniki biologiczne, społeczne, psychologiczne i duchowe

Na szybkość powstawania uzależnienia istotny wpływ wywiera stopień dojrzałości

organizmu, w szczególności ośrodkowego układu nerwowego oraz wiek, w którym
rozpoczyna się intensywne picie alkoholu. Zaczynając intensywne picie przed 20 rokiem
ż

ycia można uzależnić się po kilku miesiącach używania alkoholu. Intensywne picie między

20–25 rokiem życia może doprowadzić do uzależnienia po około 3–4 latach, po 25 roku życia
okres uzależniania się trwa kilka lub kilkanaście lat.

Czynniki biologiczne – istnieje biologiczna podatność dziedziczenia pewnych

predyspozycji do powstawania uzależnienia.

Podwyższone ryzyko uzależnienia wynika z biologicznej konstytucji człowieka, nie

oddziaływań środowiska. Być może osoba urodzona z niedoborem jakiegoś neuroprzekaźnika
może w pewnym momencie odkryć, że alkohol kompensuje niedobór biologiczny i jest formą
samoleczenia

się.

Pojawiły

się

też

doniesienia

naukowe

(przytaczam

B. Woronowiczem), które łączą występowanie uzależnienia od alkoholu z genami
zlokalizowanymi w chromosomie 13, w chromosomie Y oraz genem kodującym jeden
z receptorów dopaminowych. Różne są też reakcje na alkohol, niektórzy po spożyciu
alkoholu odczuwają odprężenie, przyjemność, rozluźnienie i będą dążyły do powtarzania
przyjemnych stanów przy pomocy alkoholu. Znamy też doświadczenia innych osób, które po
wypiciu alkoholu czują się źle fizycznie, przejawia się to nudnościami, zaczerwienieniem
twarzy, bólami głowy. Te osoby będą starały się unikać kontaktów z alkoholem. Różne
reakcje wynikają z biochemicznej odmienności organizmów i łączą się m.in. ze
zróżnicowaniem biorących udział w spalaniu alkoholu enzymów dehydrogenazy aldehydowej
(ALDH). U tych, którzy posiadają słabe enzymy ALDH o słabych możliwościach
rozkładania, aldehyd nie jest metabolizowany w sposób wystarczający. Będąc w nadmiarze,
łączy się z aminami biogennymi i powstają alkaloidy wywierające silne działanie na
ośrodkowy układ nerwowy. Związki, które w skutek tego powstają (pochodne
tetrahydroizochinoliny – TIQ i tetrahydrobetakarboliny–THBC oraz salsolinol – SAL)
prawdopodobnie odgrywają ważną rolę w powstawaniu uzależnienia, wyzwalając potrzebę
picia alkoholu, który wpływa na zmianę samopoczucia. Dochodzi do drażnienia przez te
alkaloidy struktur mózgu zwanych: –układem „nagrody” lub układem „pozytywnego
wzmocnienia”, które znajdują się w rejonie bocznego podwzgórza, obszarów limbicznych
i pnia mózgu.

Czynniki społeczne – dotyczą obyczajowości i postaw społecznych wobec picia

alkoholu. Są społeczności narodowe, w których picie nie jest akceptowane, do nich należy
zaliczyć kultury protestantyzmu, islamu oraz takie, w których występuje przyzwolenie na
picie i do nich zaliczamy kulturę rosyjską, polską. Istotną rolę pełni też środowisko rodzinne,
które może zachęcać do picia jak i takie, które mają stwarzać korzystne warunki do rozwoju
poszczególnych członków rodziny, samorealizacji i ograniczać ryzyko uzależnienia. Ważną
rolę odgrywa dziedziczenie społeczne, które polega na przestrzeganiu w życiu dorosłym
norm, zasad ,obyczajów wyniesionych z domu rodzinnego oraz dostępność i łatwość
nabywania alkoholu (o każdej porze dnia, każdego dnia tygodnia). Zdarzają się sytuacje, że
sprzedawany jest alkohol osobom małoletnim mimo, że jest to niezgodne z przepisami, poza
tym wielość punktów sprzedaży alkoholu służy wzrostowi spożycia.

Czynniki psychologiczne – mechanizmy, które warunkują zachowania człowieka są

związane z jego cechami osobowości. Dotyczy to każdego, również osoby podatnej na
alkoholizm. Prezentowane przez alkoholików zachowania wynikają z niedojrzałości
emocjonalnej. Osoby niedojrzałe mają trudności pokonywaniu różnorodnych problemów
ż

yciowych. Często potrzebują pomocy. W początkowym okresie picia alkohol pełni taką rolę,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ułatwia funkcjonowanie, a jednocześnie uniemożliwia proces dojrzewania, czyli
kształtowania się osobowości. Do cech, które obok niedojrzałości emocjonalnej towarzyszą
alkoholikowi należą: nadmierna zależność, wysoki poziom niepokoju w relacjach
międzyludzkich, mała odporność na frustrację, poczucie izolacji, zmienny stosunek do
autorytetów, niska samoocena lub poczucie wielkości, trudności w wyrażaniu uczuć,
perfekcjonizm, poczucie winy, zachowania infantylne. Zdaniem wielu badaczy alkohol
traktowany jest przez osoby z predyspozycjami do uzależnienia jako środek łagodzący
egzystencjalny „ból istnienia”. W miarę pogłębiania się uzależnienia alkohol staje się
jedynym źródłem osiągania przyjemnych stanów emocjonalnych i uśmierzania przykrych.

Amerykański psycholog S. Peele uważa, że niektóre osoby nie są w stanie uzyskać

w życiu upragnionych celów, więc sięgają po alkohol, aby poprawić sobie samopoczucie lub
podejmują inne działania, aby zapomnieć o swoich niepowodzeniach. Alkohol i narkotyki
potrafią szybko, skutecznie zmieniać ludzkie emocje. Są, więc bardzo pożądane przez te
osoby, które doznają bolesnych przeżyć i chcą pozbyć się ich natychmiast, za wszelką cenę.

Czynniki duchowe – duchowość można rozumieć jako sferę życia, która wiąże się

z jakością zaangażowania w sprawy, kontakty z ludźmi, które stanowią najwyższą dla nas
wartość. To jakość relacji z samym sobą, z otaczającym nas światem, umiejętność
odróżniania dobra od zła, to świadomość własnych kompetencji i ograniczeń, bycia kimś
niepowtarzalnym. Alkoholizm jest chorobą duchową, ponieważ w miarę jej rozwoju alkohol
staje się najważniejszą wartością w życiu, obiektem szczególnej troski i uwagi. Przy pomocy
alkoholu podejmowane są próby zaspokojenia potrzeb przyjaźni, ufności, sensu i celu życia.
Umyka uwadze fakt, że alkohol uniemożliwia korzystanie z posiadanych umiejętności
zdolności i talentów. W chwili, gdy alkohol przestaje działać pojawia się pustka,
osamotnienie, bezsens życia i potrzeba sięgnięcia po kolejną dawkę alkoholu.

Narkomania jest zjawiskiem społecznym, przekraczającym

granice państw,

kontynentów, kultur, religii. Jest zjawiskiem, dla którego nie istnieją bariery prawne
i administracyjne, systemy ochrony fizycznej, bariery elitarnych szkół i ogrodzenia koszar.
Narkomania nie uderza tylko w pojedynczego człowieka, nawet nie tylko w rodzinę, choć
czyni jej ogromne szkody, ale przede wszystkim wyciska piętno na relacjach społecznych.
Narkomania jest jednym z najbardziej amoralnych zjawisk współczesności, czyniącym
z człowieka przedmiot, sprowadzając go na margines fizjologicznej i psychicznej egzystencji.
Uzależnienie od środków psychoaktywnych wpisuje się w szerokie pasmo zagrożeń, których
doświadczają ludzie niezależnie od ich społecznego pochodzenia, wieku, wykształcenia,
wyznania, miejsca zamieszkania czy wykonywanego zawodu.

Słowo narkomania oznacza stałe lub okresowe przyjmowanie substancji odurzających

w celach niemedycznych. Prowadzi do uzależnienia lub jest jej wynikiem. Substancje
psychoaktywne (zwane także uzależniającymi, odurzającymi lub narkotykami) są to
substancje pochodzenia naturalnego bądź syntetyczne, które działają na ośrodkowy układ
nerwowy i zmieniają sposób funkcjonowania organizmu, zachowania i uczucia człowieka.
Wyróżnia się środki odurzające, substancje psychotropowe oraz środki zastępcze (trucizny
lub środki szkodliwe używane zamiast lub w takich samych niemedycznych celach jak środek
odurzający lub substancje psychotropowe).

Używając określenia: „uzależnienie” należy wyróżnić kilka jego rodzajów. W przypadku

zażywania narkotyków występuje uzależnienie fizyczne, psychiczne oraz społeczne.

Uzależnienie fizyczne – to silna i nabyta potrzeba stałego zażywania danej substancji.

Systematyczne jej zażywanie prowadzi do wbudowania środka uzależniającego lub jego
metabolitów w proces przemian tkankowych. Narkotyk zostaje włączony do metabolizmu
komórkowego, przez co staje się konieczny do zachowania równowagi ustroju. Zaprzestanie
zażywania środka psychoaktywnego skutkuje pojawieniem się zespołu objawów określanych
jako zespół abstynencyjny (zespół odstawienia). Występują wówczas liczne fizyczne

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

dolegliwości, np.: bóle, biegunki, wymioty, uczucie zimna, bezsenność, drżenia mięśni.
Nasilenie objawów abstynencyjnych zależy od rodzaju środka, czasu przyjmowania i jego
dawki. W leczeniu uzależnienia fizycznego stosowana jest detoksykacja, czyli odtrucie.

Uzależnienie psychiczne – jest silnym przymusem zażycia środka psychoaktywnego,

w celu zaspokojenia określonych emocjonalnych potrzeb. Brak dostępu do tego środka
utrudnia lub wręcz uniemożliwia normalną aktywność i staje się źródłem intensywnych
przykrych przeżyć. Siła uzależnienia psychicznego zależy, od rodzaju środka, od którego
jednostka stała się uzależniona, a także od charakteru, osobowości oraz psychicznej struktury
danego człowieka. Stopień uzależnienia psychicznego związany jest również z rodzajem
potrzeb, które zaspokajane są dzięki narkotykowi. Jeżeli ktoś za pomocą środka
psychoaktywnego pozbył się towarzyszącego mu stale lęku, poczucia bezwartościowości,
odrzucenia, to za wszelką cenę będzie dążyć do powtarzania tego doświadczenia.

Uzależnienie społeczne – związane jest z przynależnością do danej grupy, w której

obowiązują rytuały i „ideologia” związana z zażywaniem środków uzależniających.
Zaprzestanie brania narkotyków powoduje odrzucenie przez rówieśników i jest przez
jednostkę odczuwane jako silna kara. Taka osoba, pozbawiona przynależności grupowej jest
poddana działaniu silnych czynników stresujących.

Uzależnienie społeczne to w znacznym odsetku przypadków uzależnienie od grupy,

wtórnie zaś od środka psychoaktywnego. Występowało ono zwłaszcza w latach
sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX w. u młodzieży pozostającej w kręgu tzw.
subkultury środków uzależniających. Współczesne elementy zależności społecznej
w zażywaniu środków psychoaktywnych sprowadzają się do zintensyfikowania doznań
sensorycznych podczas wspólnej zabawy.
Zaburzenia somatyczne

Do najczęściej występujących powikłań somatycznych u osób uzależnionych od

amfetaminy należy zaliczyć: gwałtowny wzrost potliwości, zaburzenia snu, wysokie ciśnienie
krwi, wady rozwojowe płodu.

Osoba uzależniona od substancji psychoaktywnych potrzebuje pomocy ze strony

otoczenia. Z czasem jest ona pozbawiona umiejętności samodzielnego kierowania swoim
ż

yciem i w konsekwencji nie jest w stanie uniknąć zdrowotnych zagrożeń. Nie potrafi

również samodzielnie podjąć leczenia.
Zaburzenia psychiczne

Zażywanie narkotyków prowadzi do negatywnych skutków w obszarze sfery psychicznej

człowieka. Problemy psychiczne spowodowane zażywaniem substancji psychoaktywnych
najczęściej związane są z zaburzeniami krążenia mózgowego lub nieprawidłowego
funkcjonowania neuroprzekaźników mózgowych. Pierwszym z omawianych zaburzeń jest
zaburzenie funkcji poznawczych. W przypadku używania substancji o charakterze tłumiącym
przejawia się ono trudnościami w zakresie zapamiętywania nowych informacji oraz
z osłabieniem zdolności do wykonywania zadań wymagających koncentracji uwagi
i koordynacji wzrokowo-ruchowej. Osoby uzależnione bardzo często zaczynają również
zachowywać się sprzecznie z poprzednio uznawanym system wartości, mają stosunek
negatywny do siebie i otoczenia.

Przyjmowanie narkotyków negatywnie wpływa na sferę emocjonalną człowieka.

Narkomani narażeni są na zaburzenia emocji, które przejawiają się lękami, nadpobudliwością,
depresją, nagłymi zmianami nastrojów, chronicznym stanem zmęczenia, wybuchami gniewu
lub tendencjami samobójczymi. Efektem używania substancji psychoaktywnych jest również
„zespół braku motywacji”. Jego charakterystycznymi cechami jest apatia, zmniejszenie
zdolności do realizacji długoterminowych planów, kłopoty z wykonywaniem codziennych
rutynowych czynności oraz przesadne marzycielstwo. Używanie środków psychoaktywnych
niesie ze sobą ryzyko zaburzenia osobowości. Występują dwa rodzaje nieprawidłowej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

osobowości. Pierwszy z nich to zespół pograniczny, związany z dużą niestabilnością uczuć
w relacjach z innymi ludźmi, oscylacją między skrajną idealizacją a negacją, występowaniem
zachowań autodestrukcyjnych, chronicznym uczuciem pustki, niestabilnością uczuć oraz
zachowaniami impulsywnymi między innymi w obszarze kontaktów seksualnych. Drugi to
syndrom osobowości antyspołecznej. Cechy takiej osobowości to: powtarzające się czyny
stanowiące podstawę do aresztowania, częste oszustwa, agresywność, brak planów na
przyszłość, wybuchowość, lekceważenie niebezpieczeństwa, brak odpowiedzialności
i wyrzutów sumienia. Narkomani narażeni są na urojenia, omamy, zniekształcone
postrzeganie, zaburzenia psychomotoryczne w postaci gwałtownego pobudzenia lub
osłupienia oraz skrajne zmiany nastroju. Wyżej wymienione stany charakterystyczne są na
przykład dla psychozy amfetaminowej, która spowodowana jest zaprzestaniem używania
dawek amfetaminy, po jej długotrwałym stosowaniu. Chory zachowuje się wrogo i działa
nieracjonalne. Zaburzenia na podłożu organicznym spowodowane są używaniem środków
odurzających, szczególnie rozpuszczalników lotnych. Ich stosowanie może doprowadzić do
otępienia, polegającego na trwałym upośledzeniu wyższych funkcji korowych. Osoba
dotknięta tym zaburzeniem ma upośledzenia pamięci, rozumienia, liczenia, zdolności uczenia
się, mowy, wnioskowania i orientacji w otaczającej rzeczywistości.
Zaburzenia społeczne

Zażywanie narkotyków niezwykle często wiąże się z trudnościami w różnych obszarach

ycia społecznego. Uczniowie w sposób trwały doświadczają problemów szkolnych – słabo

się uczą, powtarzają klasy, a nawet porzucają szkołę. Osoby pracujące systematycznie
zaniedbują obowiązki zawodowe. Innym bardzo ważnym aspektem społecznych skutków
narkomanii są trudności w życiu rodzinnym. Zaburzenia tego typu polegają na lekceważeniu
obowiązujących w domu reguł, notorycznych kłamstwach, stosowaniu agresji słownej lub
fizycznej, unikaniu rozmów z rodzicami i nasilaniu się konfliktów. Trudności w kontaktach
z rówieśnikami są związane z porzuceniem dawnego kręgu kolegów a jednocześnie
angażowaniem się w subkultury narkomańskie.

Intoksykacja narkotyczna doprowadza także do różnego typu wypadków. Wypadki przy

pracy, wypadki drogowe czy utonięcia pod wpływem działania środka psychoaktywnego
mogą wynikać z wydłużenia czasu reakcji na bodźce, pogorszenia koordynacji ruchowej,
nierealistycznej oceny własnych możliwości, obniżenia sprawności logicznego myślenia, złej
oceny sytuacji lub zmniejszenia kontroli nad własnym postępowaniem. Wypadki drogowe
osób znajdujących się pod wpływem pochodnych konopi najczęściej wynikały z pogorszenia
czasu reakcji, złej oceny odległości, zaburzenia poczucia czasu, pogorszenia możliwości
działania w sytuacji oślepienia światłem oraz osłabienia zdolności śledzenia wzrokiem
poruszającego się obiektu.

Niepełnosprawność a potrzeba kontaktów społecznych

Sytuacja życiowa ludzi niepełnosprawnych jest wypadkową wielu czynników. Poza

parametrami zdrowotnymi, funkcjonalnymi, psychicznymi decyduje o niej wiele czynników
makro i mikrospołecznych. Są to zarówno cechy społecznego pochodzenia, sytuacja rodzinna,
ekonomiczna, polityczna (np. regulacje prawne), ale również sytuacja normatywna
społeczeństwa, obraz medialny osób niepełnosprawnych.

Przy poszukiwaniu szerszego kontekstu społecznego dla omawianego problemu należy

zwrócić uwagę na wysoką pozycję jaką zajmuje w hierarchii wartości naszego społeczeństwa
zdrowie, siła i sprawność fizyczna.

Niepełnosprawny zaś postrzegany jest jako ktoś gorszy, z wyraźną dysfunkcją fizyczną

i nazywany jest najczęściej „kaleką”. Znajomość problemów osób niepełnosprawnych jest
zwykle powierzchowna i sprowadza się głównie do najbardziej widocznych atrybutów
kalectwa. „Potoczne wyobrażenia o osobach niepełnosprawnych koncentrują się na ich

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

słabościach i ograniczeniach. Nie dostrzega się natomiast ich możliwości, zdolności,
wszelkiego rodzaju osiągnięć”. Co powoduje taką sytuację?

Stereotypowy i fałszywy obraz osób niepełnosprawnych wynika z przesądów i mitów

utrwalonych w społeczeństwie od wieków, których nie można wykorzenić ze świadomości
ludzi. Niepełnosprawni są wiec postrzegani jako osoby wzbudzające litość, poczucie
niższości, często jako odbiorcy „kary za grzechy”. Utrwala się wizerunek osób będących
ciężarem dla społeczeństwa, wzbudzających litość, spychanych na margines życia
społecznego. Nie trzeba dodawać, jak się czują sami zainteresowani, sprowadzeni do roli
trzymających „czapkę”, żebrzących o litość i hojność ewentualnych dobroczyńców.

Często

w środkach masowego komunikowania osoby upośledzone przedstawiane są jako apatyczni,
cierpiący i głęboko nieszczęśliwi ludzie (często zdjęcia są czarno-białe, co potęguje uczucie
przygnębienia), stosuje się kontrast piękno – skaza, umieszczając, obok zdrowego, radosnego
człowieka z uśmiechem, niosącego pomoc. Podkreśla się różnicę pomiędzy dotkniętym
upośledzeniem człowiekiem, a „jawnie atrakcyjnym”, zgodnym ze współcześnie
wyznawanym kultem młodości, urody i zdrowia przedstawicielem „zdrowego”
społeczeństwa. Takie uprzedzenia społeczne mogą powodować:

−

ograniczenie możliwości nawiązywania satysfakcjonujących kontaktów z pozostałymi
członkami społeczeństwa,

−

warunkują tworzenie się sytuacji problemowych i uniemożliwiają ich rozwiązanie
(zatrudnianie, kształcenie, tworzenie związków małżeńskich, podejmowanie działalności
społecznej),

−

przyczyniają się do pogłębienia posiadanej dysfunkcjonalności, degradują je
psychologicznie i społecznie.
Ta negacja niepełnosprawnych bardzo negatywnie wpływa na porozumienie społeczne,

pogłębia strach, że upośledzenie jest doświadczeniem niszczącym życie, utrwala pogląd, że
niepełnosprawni mają "coś nie w porządku". Pogłębia to społeczne bariery, ale także
pozbawia wiary we własne możliwości samych niepełnosprawnych ludzi. Odbiera im szansę
na pełne zaistnienie w społeczeństwie i realizację życiowych planów.

Dużą rolę w procesie integracji osób niepełnosprawnych ze społeczeństwem odgrywają

m.in. kształtowanie się życia rodzinnego, towarzyskiego, odpowiednie zaopatrzenie
ortopedyczno-rehabilitacyjne, usuwanie barier architektonicznych oraz właściwe postawy
otoczenia wobec tych osób .

Należy pamiętać, że wsparcie społeczne i jego pozytywne nastawienie może pełnić

następujące funkcje:
1)

materialną – udzielanie rzeczywistej, konkretnej pomocy polegającej na pożyczaniu
pieniędzy, robieniu zakupów, odpowiednim oprzyrządowaniu łazienki itd.,

emocjonalną – okazywanie zrozumienia i współczucia, podtrzymywanie na duchu
w trudnych chwilach kryzysu emocjonalnego,

dowartościowującą – okazywanie uznania i akceptacji, potwierdzanie znaczenia
i wartości partnera w życiu społecznym,

informacyjną – doradzanie i ewentualne kierowanie przy podejmowaniu ważnych
ż

yciowo decyzji,

koleżeńską – utrzymywanie bliskich związków towarzyskich, zapełnianie wolnego czasu
pozytywnymi interakcjami społecznymi.
Prawidłowa rehabilitacja społeczna polega na tym, że osoby niepełnosprawne nie tylko

muszą chcieć się włączyć w życie społeczne (muszą być odpowiednio do tego przygotowane),
ale społeczeństwo musi chcieć przyjąć taką osobę na równych prawach. Dlatego też osoby
sprawne inaczej muszą opanować umiejętności i techniki społecznego zachowania w różnych
sytuacjach (w rodzinie, zakładzie pracy, w środowisku, w którym mieszkają) oraz muszą być

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zniesione wszelkie bariery (ekonomiczne, prawne, architektoniczne, a przede wszystkim
społeczne) utrudniające włączenie się osoby nie w pełni sprawnej w różne formy życia.

Ze społecznego punktu widzenia można stwierdzić, że osoby niepełnosprawne stanowią

integralną cząstkę dzisiejszego społeczeństwa i nie istnieją jako osobna grupa. Jednostkę
niepełnosprawną powinno się badać pod względem fizycznym, umysłowym, społecznym
i ekonomicznym jako pełną osobowość, a nie w granicach jej ułomności. Powinno się układać
plany życiowe, zarysowywać perspektywy dla osób z ograniczeniami fizycznymi i razem
z nimi, na podstawie ich sprawności, a nie niepełnosprawności i ograniczeń, w sposób jak
najpełniejszy rozwijać tkwiące w nich możliwości.

Błędy jatrogenne. Jatrogenia (pochodzący od lekarza), są to takie zachowania

i wypowiedzi lekarza, które wywierają szkodliwy

wpływ na stan psychiczny

(jatropsychogenia) lub fizyczny (jatrosomatopatia). Wywołuje one u pacjenta reakcje lękowe,
depresyjne i powodują dodatkowe schorzenia czy dolegliwości wywołane przez autosugestię
(tylko u człowieka) lub nieprawidłowe leczenie. Większość błędów jatrogennych jest
związana z niedostarczeniem niezbędnych informacji, niewłaściwym ich przekazaniem,
z nieprawidłową postawą wobec chorego, brakiem wiedzy, empatii lub umiejętności
psychologicznych w kontakcie z chorym. Wynikiem błędów jatrogennych jest prawie zawsze
lęk, poczucie zagrożenia.

ródła błędów jatrogennych:

−

przekazywanie i odbiór informacji, np. brak lub niewystarczające informacje, używanie
określeń niezrozumiałych przez pacjenta, zamierzone i bezpośrednie straszenie chorego,

−

badanie lekarskie – lekceważenie potrzeby całościowego podejścia do pacjenta,
i wytwarzanie dystansu między lekarzem a pacjentem, badanie pacjenta przy innych
osobach, lekceważenie jego poczucia skrępowania i zawstydzenia, pogłębianie u pacjenta
fałszywego i lękotwórczego obrazu własnej choroby,

−

badania dodatkowe – wykonywanie dodatkowych licznych badań bez uzasadnienia,
lekceważenie potrzeby przygotowania pacjenta pod względem psychologicznym do
czekających go badań diagnostycznych,

−

leczenie – wykonywanie zabiegu lub leczenia bez dodatkowych wskazań, lekceważenie
potrzeby przygotowania pacjenta pod względem psychologicznym do zabiegu,
nieuzasadnione stosowanie leków, prowadzące niekiedy do farmakomanii,

−

hospitalizacja – skrajne i sztywne trwanie przy pionowym układzie hierarchicznym,
pozbawienie chorego snu i wypoczynku, co wiąże się zarówno z niekulturalnym
i hałaśliwym zachowaniem personelu szpitala, jak i bezdusznie zredagowanymi
regulaminami.
Następstwa czynników jatrogennych to:

−

pogorszenie choroby podstawowej,

−

zaburzenia psychosomatyczne,

−

epizodyczne reakcje nerwicowe,

−

nerwice jatrogenne,

−

psychozy reaktywne.
Zalecenia eliminujące czynniki jatrogenne:

−

działajmy bez pośpiechu i zniechęcenia,.

−

znajdźmy czas na cierpliwe wysłuchanie skarg chorego,

−

odpowiadajmy rzeczowo na każde zadane pytanie, a przede wszystkim wyjaśniajmy na
czym badanie ma polegać,

−

starajmy się zrozumieć nieadekwatne zachowanie się chorego,

−

przeprowadzajmy dokładny wywiad celem dobrania właściwych metod terapii,

−

poinformujmy chorego o sposobie postępowania po wykonanym badaniu,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

sumiennie i z oddaniem wypełniamy swoje obowiązki wobec naszych podopiecznych.

Etyka a działalność zawodowa

Słowo filozofia wywodzi się z grec. Phileo – kochać, miłować oraz Sophia – mądrość,

można ją określić jako matkę wszystkich nauk. Jest uporządkowaną wiedzą o poznawanym
ś

wiecie i nauką o najbardziej ogólnych prawidłowościach dotyczących świata

przyrodniczego, społecznego i myśli ludzkiej. Dzielimy ją na:

−

logikę – zajmuje się badaniem ogólnych struktur poprawnego rozumowania oraz
dobrych argumentacji,

−

teorię poznania (Epistemologia) – zajmuje się badaniem natury poznania i jednocześnie
tego jak to jest poznawane,

−

etykę (Filozofia moralności) – zajmuje się poszukiwaniem odpowiedzi na odwieczne
pytania: „jak żyć”, „co jest dobre a co złe”, przyglądaniem się i analizą zasad moralności,

−

metafizykę (Ontologia) – zajmuje się refleksją nad ogólnymi problemami egzystencji.
Wyraz etyka pochodzi od greckiego ethikos, to z kolei wywodzi się od słowa ethos

oznaczającego charakter, ale także zwyczaj, obyczaj. Postępowanie etyczne powinno być
zatem rozumiane jako postępowanie odpowiadające akceptowanym w społeczeństwie
wzorom, jest to zespół norm i ocen moralnych charakterystycznych dla danej zbiorowości
społecznych (np. grupy społecznej, klasy, warstwy, środowiska).

Czym jest etyka i jej rodzaje pokazuje poniższy schemat.

Etyka

Normatywna – nauka o
moralności, zajmuje się
proponowaniem norm
moralnych, kodeksy etyczne.
Pyt. „jak ma być?”

Opisowa – analizuje postawy,
zachowania ludzkie, jakie
występują aktualnie,
współcześnie lub kiedyś
występowały. Pyt. „jak jest i
jak było?”

Metaetyka – ogólne
rozważania skierowane na
pytanie: „Dlaczego tak ma
być i dlaczego tak jest?”

Współcześnie przez etykę rozumie się najogólniej naukę o moralności. Przez normy

moralne rozumie się pewne reguły postępowania, które w określonej grupie społecznej
domagają się poważania i są akceptowane. Zawierają one w sobie pewną powinność
postępowania, tzn. takie zwroty, jak: „powinno się”, „należy” lub „trzeba”. Normy etyczne
(moralne) wskazują jak człowiek powinien postępować wobec innych ludzi, a także wobec
samego siebie. Jedne z nich mają formę zakazu a więc zobowiązują do pewnych czynów, np.
„nie kłam”, inne nakazu a więc zobowiązują do określonych działań, np. „powinno się zawsze
mówić prawdę”.

Normy prawne różnią się od norm moralnych tym, że wiążą się z nimi sankcje przymusu

państwowego wobec jednostki, zawarte w systemie kar i nagród, np. kara pozbawienia
wolności, grzywna, wywłaszczenie, wyróżnienie, nagroda lub tytuł honorowy. Natomiast do
przestrzegania norm moralnych zmusza nas opinia społeczna, potępienie łamania tych norm
przez innych, często nawet własne sumienie, które to nie zawsze muszą się pokrywać z oceną
prawną.

Deontologią nazywa się zbiór zasad etycznych regulujących obowiązki w pewnej

szczególnej dziedzinie działalności, głównie związanej z zawodem, np. deontologia lekarza
lub polityka.

W tym ostatnim sensie deontologia może być utożsamiana z etyką zawodową.

Niektórzy termin „etyka zawodowa” odnoszą do „spisanych norm odpowiadających na
pytanie, jak ze względów moralnych przedstawiciele danego zawodu powinni, a jak nie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

powinni postępować”. Jednak w potocznym użyciu termin ten oznacza wszelkie zasady tego
typu, niezależnie od tego, czy zostały spisane czy też mają charakter niepisany. Treść zasad
etyki zawodowej jest – najogólniej mówiąc – wyznaczona przez treść roli społecznej
przypisywanej osobom wykonującym określony zawód. Wyraźne artykułowanie zasad
deontologicznych jest charakterystyczne jednak tylko dla niektórych zawodów,
w szczególności tych, które cieszą się szczególnym prestiżem społecznym, których
wykonywanie wymaga szczególnego zaufania. Zwykle przedstawiciele takich zawodów
zrzeszają się w zawodowe korporacje, stawiające sobie za cel, między innymi, kontrolowanie
przestrzegania zasad deontologicznych przez członków korporacji i wymierzanie kar
dyscyplinarnych za ich łamanie. Tego rodzaju działania korporacji zawodowych – spisywanie
(kodyfikowanie) zasad deontologicznych i reagowanie na przypadki ich łamania – są uważane
za zachowania powodujące podniesienie lub ochronę prestiżu zawodu. Tym należy tłumaczyć
zapewne obserwowany w Polsce, w ostatnich latach, trend do kodyfikowania zasad etycznych
zawodów całkiem nowych w polskich warunkach, na przykład zawodu maklera giełdowego,
doradcy podatkowego lub zawodów starych, których przedstawiciele nie widzieli dotychczas
potrzeby takiej kodyfikacji (aptekarze, położne, pielęgniarki). Obowiązek spisania zasad etyki
zawodowej wynika niekiedy z wyraźnego nakazu zawartego w przepisie prawa.
Uniwersalne wartości etyki zawodowej (moralnej)

−

sumienność – nastawienie, podejście do czynności, do działań, do życia zgodnie ze
swoim sumieniem,

−

sprawiedliwość – wartość która charakteryzuje relacje między ludźmi, dotyczy ocen
innych ludzi, udział w zyskach,

−

odpowiedzialność – typ postawy człowieka wobec działań swoich i innych ludzi,
sumienne zachowanie za całość przedsięwzięcia, zachowanie przewidujące wynik,
ś

wiadome,

−

bezinteresowność – wartość zakładająca działanie także z powodu motywów etycznych
a nie tylko dla własnej korzyści,

−

obowiązkowość – dokładność, rygorystyczne spełnienie poleceń, realizujemy to co do
nas należy, rzetelne podejście do pracy,

−

punktualność – rygor organizacyjny, poszanowanie dla innej osoby,

−

pracowitość – chęć pracy.

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jak zdefiniujesz zdrowie?

Jaka jest różnica miedzy zachowaniem zdrowotnym a stylem życia?

Kiedy możemy mówić o uzależnieniu?

Jakie czynniki mają wpływ na uzależnienie od alkoholu?

Jaka występuje różnica miedzy uzależnieniem fizycznym a społecznym u narkomana?

Jakiego rodzaju zaburzenia występują u narkomanów?

Co określa termin: niepełnosprawność?

Jakie znasz błędy jatrogenne?

Jak dzielimy etykę?

10.

Co oznacza słowo deontologia?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Scharakteryzuj zagrożenia społeczne wynikające z alkoholizmu i narkomanii.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach informacji dotyczących alkoholizmu i narkomanii,

wyjaśnić pojęcie nałogu,

określić skutki zagrożeń,

wypisać przyczyny sięgania po używki.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

brystol, flamastry,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Określ jakie zachowania prozdrowotne preferujesz w swoim życiu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić definicje zdrowia, stylu życia,

scharakteryzować skutki niewłaściwego zachowania zdrowotnego,

wypisać właściwe zachowania prozdrowotne.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

tablica, kreda,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 3

Wymień najczęściej popełniane błędy jatrogenne i wskaż ich przyczyny.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach informacji dotyczących źródeł błędów jatrogennych,

określić przyczynę błędów,

określić zasady postępowania z poszkodowanym,

zanalizować problem.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, pisaki,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 4

Wymień definicje etyki, przedstaw jej źródła i podaj rodzaje. Podaj trzy główne zasady,

które powinny Tobą kierować w pracy ratownika medycznego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić definicję etyki i jej źródła,

wskazać, jakimi zasadami moralnymi powinien kierować się ratownik medyczny.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, pisaki,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.5.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wyjaśnić pojęcie zdrowia?

wyjaśnić różnicę miedzy zachowaniem zdrowotnym a stylem życia?

wyjaśnić pojęcie uzależnienie?

określić czynniki mające wpływ na uzależnienie od alkoholu?

scharakteryzować różnicę miedzy uzależnieniem fizycznym
a społecznym u narkomana?

określić rodzaje zaburzeń występujących u narkomanów?

scharakteryzować termin niepełnosprawność?

określić błędy jatrogenne?

zastosować podział etyki?

10)

wyjaśnić termin deontologia?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

Przeczytaj uważnie instrukcję.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

Test zawiera 25 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

Na rozwiązanie testu masz 40 min.

Powodzenia!

Materiały dla ucznia:

−−−−

instrukcja,

−−−−

zestaw zadań testowych,

−−−−

karta odpowiedzi.

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

Podstawowymi czynnikami mającymi wpływ na życie i rozwój człowieka są
a)

rodowisko społeczne.

ycie uczuciowe.

dom rodzinny.

wszystkie wymienione.

Do etapów rozwoju psychofizycznego człowieka wg S. Balej, niezaliczymy
a)

dorosłości.

dzieciństwa.

wieku dojrzewania.

niemowlęctwa.

Procesami poznawczymi człowieka są
a)

myślenie, ignorowanie, spostrzeganie.

wyobrażenia, strategia, uwaga.

pamięć, wrażenie, uwaga.

działanie, myślenie, wyobrażenia.

Do mechanizmów afektywnych, nie zaliczymy
a)

uniesienia.

obojętności.

wzruszenia.

radości.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Według Kurta Lewina są trzy podstawowe rodzaje konfliktów ludzkich motywacji. Nie
jest to
a)

konflikt: dążenie.

konflikt: unikanie.

konflikt: dążenie-unikanie.

konflikt: osobowość-unikanie.

Osobowość jest to
a)

zbiór niestałych dla danej jednostki cech i właściwości, które wyznaczają jej
zachowania i pozwalają odróżnić ją od innych.

system zewnętrznej organizacji funkcjonalnej, regulującej wzajemne stosunki
człowieka ze światem na zasadzie wymiany informacji.

system wewnętrznej organizacji funkcjonalnej, regulującej wzajemne stosunki
człowieka ze światem na zasadzie wymiany informacji.

zespół warunków zewnętrznych wpływających na sposób, w jaki człowiek
przystosowuje się do otoczenia.

Wskaż czynniki, które najbardziej wpływają na osobowość człowieka
a)

zadatki wrodzone, środowisko, wychowanie, własna aktywność.

rodki medialne, charakter, zadatki wrodzone, środowisko.

temperament, zazdrość, środowisko, wychowanie.

miłość, wychowanie, własna aktywność.

Wyznacznikami sprawnej komunikacji są
a)

pełność przekazu.

wiadomość sygnałów płynących z własnego ciała.

dbanie o jasność wypowiedzi.

wszystkie odpowiedzi są poprawne.

Korzyść wynikająca z dobrej komunikacji interpersonalnej występuje gdy
a)

uzyskuje się dokładniejszy wywiad od pacjenta i dzięki temu stawia się trafniejszą
diagnozę.

pacjent nie podporządkowuje się trudnym zazwyczaj rygorom leczenia.

personel medyczny częściej doświadcza przykrych objawów syndromu wypalenia
zawodowego.

mobilizuje się pacjenta do pasywnego współuczestnictwa w procesie leczenia.

10.

Zachowanie asertywne najlepiej określa scenka

a) śona: „Ty jak zwykle pracujesz!!! Nic już się nie liczy ani dzieci, ani ja tylko

praca!!!”

Mąż: „No tak, kochanie, ostatnio rzeczywiście dużo pracuję”.

ona: „Ty nigdy nie miałeś dla mnie czasu. Zawsze najważniejsza była dla Ciebie

praca!!!”

Mąż: Kochanie co Cię drażni w mojej pracy?”

śona: „Ty mnie drażnisz, czy Ty nie mógłbyś byś być taki jak Twój brat?!”

b) śona: „Kochanie, zastanawiałam się tylko czy mamy jakieś plany na dzisiejszy

wieczór? Ale nie przeszkadzaj sobie, to nie jest przecież wcale ważne... ”

Mąż: „Oczywiście, że jest ważne i zaraz coś ustalimy. Na co masz ochotę? ”

śona: „Właściwie nie wiem, najlepiej będzie jeśli sam coś zaproponujesz... ”

Mąż: „No tak, ale ja chciałbym poznać Twoje oczekiwania”.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ona: „Naprawdę, nie mam żadnych preferencji... Chętnie zgodzę się na każdą

Twoją propozycję”.

c) Mąż: „Czy w tym domu nic nie może być na swoim miejscu?!”

śona: „Kochanie, co masz na myśli?”

Mąż: „Wczoraj zostawiłem swoje spinki w łazience, dzisiaj już ich tam nie ma.
W tym domu panuje taki bałagan, za chwilę już nie starczy miejsca dla nas.
ś

ona: „Rozumiem, że nie znalazłeś swoich spinek w łazience i to Cię zdenerwowało.

Chciałbyś żeby wszystko było na swoim miejscu”.

Mąż: „To chyba oczywiste, w każdym normalnym domu tak jest”.

ona: Ja też bym sobie tego życzyła. Sprzątanie porozrzucanych przez Ciebie rzeczy

zajmuje mi strasznie dużo czasu. Odkąd zmieniłam pracę, nie mam już tyle czasu na
porządki w domu. Chciałabym żebyś odkładał swoje rzeczy na miejsce”.

d) śona: „Ty jak zwykle nie odkurzyłeś mieszkania!!!”

Mąż: „Owszem ponieważ, ostatnio niemiałem czasu”.

ona: „Ty nigdy nie masz czasu. Zawsze liczy się dla Ciebie hobby

i przyjemności!!!”

Mąż: „Kochanie co Cię drażni w moich zainteresowaniach?”

śona: „Twoja osoba mnie drażni, chciałabym abyś był jak mąż Uli?!”

11.

Zjawiska stresu nie określa
a)

odpowiedzi organizmu na szkodliwe bodźce.

zjawiska biologicznego, stanowiącego niespecyficzny sposób reakcji organizmu na
jakiekolwiek stawiane mu wymagania: fizyczne, psychiczne lub somatyczne, które
mogą być traktowane jako następstwo każdego, pozytywnego lub negatywnego
zdarzenia, wobec którego staje człowiek.

reakcji organizmu na jakiekolwiek wymagania fizyczne lub psychiczne, stawiane
organizmowi.

zmian jakie zachodzą w procesach osobowościowych, które związane są ze
sprawnością w działaniu, co powoduje zastąpienie dotychczasowego celu innym.

12.

Techniką radzenia sobie ze stresem nie jest technika
a)

relaksacji Jacobsona.

myślokształty.

doktora Clowna.

muzykoterapia.

13.

Osoba uzależniona od nikotyny jest przekonana, że pomimo nałogu nie zachoruje na
nowotwór. W podanym przykładzie występuje mechanizm obronny
a)

wyparcia.

zaprzeczania.

identyfikacji.

sublimacji.

14.

Na cechy konstytuujące grupy społecznej nie wchodzą
a)

zbiór co najmniej trzech osób (w niektórych ujęciach dwóch).

zachodzą w niej nietrwałe interakcje nastawione na osiąganie wyznaczonego celu.

charakteryzuje się względnie trwałą strukturą społeczną.

jako system statusów społecznych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15.

Prawdziwy podział grup społecznych to
a)

kryterium wielkości.

charakter więzi społecznej.

charakter członkostwa w grupie.

wszystkie odpowiedzi są poprawne.

16.

Działaniami społecznymi wg Webera nie są działania
a)

racjonalne.

afektywne.

lokalne.

tradycjonalne.

17.

Zaburzenia: gwałtowny wzrost potliwości, zaburzenia snu, wysokie ciśnienie krwi, wady
rozwojowe płodu, należą do zaburzeń
a)

psychicznych.

społecznych.

limfatycznych.

somatycznych.

18.

Na błędy jatrogennenie nie wpływa
a)

tylko pośpiech.

lekceważenie.

tylko zrozumienie.

pośpiech i zrozumienie.

19.

Zdrowy styl życia
a)

to termin jednoznaczny z zachowaniem zdrowotnym.

wchodzi w zakres pojęcia zachowania zdrowotne.

obejmuje oprócz zachowań zdrowotnych ogólną filozofię życia.

jest niezależny od wartości i umiejętności życiowych człowieka.

20.

W nowoczesnym państwie demokratycznym problem alkoholizmu jest sprawą
a)

osobistą i rodzinną.

wyznawanej religii.

społeczno-polityczną i naukową.

kompleksową – wszystkich wymienionych.

21.

Skutkami społecznymi narkomanii są
a)

tylko przestępstwo.

tylko rozpad rodziny.

przestępstwo i rozpad rodziny.

przynależność religijna.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22.

Uprzedzenia społeczne związane z niepełnosprawnością mogą powodować
a)

ograniczenie

możliwości

nawiązywania

satysfakcjonujących

kontaktów

z pozostałymi członkami społeczeństwa.

wszystkie odpowiedzi są poprawne.

przyczyniają się do pogłębienia posiadanej dysfunkcjonalności, degradują je
psychologicznie i społecznie.

warunkują tworzenie się sytuacji problemowych i uniemożliwiają ich rozwiązanie
(zatrudnianie, kształcenie, tworzenie związków małżeńskich, podejmowanie
działalności społecznej).

23.

Na zachowania prozdrowotne mają wpływ
a)

relacje międzyludzkie.

samoocena.

radzenie sobie ze stresem.

wszystkie odpowiedzi są prawidłowe.

24.

Do etyki zawodowej zaliczamy
a)

ontologię.

prakseologię.

deontologię.

epistemologię.

25.

W działalności zawodowej wg deontologii nie są potrzebne
a)

sumienność, sprawiedliwość, odpowiedzialność.

bezinteresowność, obowiązkowość.

punktualność, pracowitość.

lojalność, niezłomność.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ...............................................................................

Nawiązywanie kontaktów społecznych

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

Adler R. B., Rosenfeld L. B., Proctor II R. F.: Relacje interpersonalne Proces
porozumiewania się. Dom Wydawniczy „REBIS”, Poznań 2005

Argyle M.: Psychologia stosunków międzyludzkich. PWN, Warszawa 1991

Degen U.: Sztuka nawiązywania pierwszego kontaktu. Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne, Gdańsk 2004

Dobek-Ostrowska B. : Podstawy komunikowania się społecznego. „Astrum”, Wrocław
2005

Everly G.S., Rosenfeld R.: Stres, przyczyny, terapia i autoterapia, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 1992

Fanning P., McKay M., Davis M. : Sztuka skutecznego porozumiewania się. Gdańskie
Wydaw. Psychologiczne, Gdańsk 2001

Gilliand B. E., James R. K. : Strategie interwencji kryzysowej Pomoc psychologiczna
poprzedzająca terapię. Wydawnictwo Edukacyjne „PARPA”, Warszawa 2004

Hall, C.,S., Lindzey, G., Campbell, J., B.: Teorie osobowości. Państwowe Wydawnictwo
Naukowe, Warszawa 2006

Hamer

H.:

Rozwój

umiejętności

społecznych

Jak

skuteczniej

dyskutować

i współpracować. Wydawnictwo „Veda”, Warszawa 1999

10.

Hartley P. : Komunikowanie interpersonalne. „Astrum”, Wrocław 2006

11.

Kaczmarek B. L.: Misterne gry w komunikację. Wydawnictwo UMCS, Lublin 2005

12.

Karski J. B.: Praktyka i Teoria Promocji Zdrowia, Wyd. Fachowe CeDeWu, Warszawa
2006

13.

Kowalik S.: Psychospołeczne podstawy rehabilitacji osób niepełnosprawnych, Katowice
1999

14.

McCrae R. R., Costa P. T.: Osobowość dorosłego człowieka. Wydaw. WAM, Kraków
2005

15.

Ogińska-Bulik N.: Stres zawodowy w zawodach usług społecznych: źródła –
konsekwencje – zapobieganie, Centrum Doradztwa i Informacji Difin, Warszawa 2006

16.

Rooney K. : Bądź asertywny. Jak dojść do głosu i zaznaczyć swoją obecność. One Press,
Warszawa 2006

17.

Strelau J.: Psychologia. Podręcznik akademicki. T. 1–3. Gdańskie Wydaw.
Psychologiczne, Gdańsk 2000

18.

Szternberg A.: Podstawy komunikacji społecznej w edukacji. Wydaw. ASTRUM,
Wrocław 2001

19.

Szukalski B.: Narkotyki. Kompendium wiedzy o środkach uzależniających. Instytut
Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2005

20.

Woronowicz B.T.: Alkoholizm jest chorobą. Państwowa Agencja Rozwiązywania
Problemów Alkoholowych, Warszawa 1998

21.

Zajączkowski K.: Uzależnienia od substancji psychoaktywnych. Wydawnictwo Szkolne
i Pedagogiczne, Warszawa 2003