Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów społecznych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ

Ludmiła Panasiewicz
Elżbieta Jaszczyszyn
Maria Żukowska

Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów społecznych
513 [01].O1.02

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
mgr Alicja Pasemko
mgr Elżbieta Leszczńska

Opracowanie redakcyjne:
dr Elżbieta Jaszczyszyn

Konsultacja:
mgr Zenon W. Pietkiewicz

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 513[01].O1.02

Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów społecznych, zawartego w modułowym programie
nauczania dla zawodu opiekunka dziecięca.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Struktura procesu komunikowania się

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Warunki skutecznego komunikowania się

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Style komunikowania się

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4. Rozwiązywanie konfliktów

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik ten pomoże Ci w przyswojeniu wiedzy o strukturze procesu komunikowania

się, warunkach skutecznego komunikowania się, stylach komunikowania się i rozwiązywaniu
konfliktów.

W poradniku zamieszczono:

1. Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś

mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej.

2. Cele kształcenia tej jednostki modułowej.
3. Materiał nauczania umożliwiający samodzielne przygotowanie się do wykonania ćwiczeń

i zaliczenia sprawdzianów. Obejmuje on również ćwiczenia, które zawierają:

−

opis działań, jakie masz wykonać,

−

wykaz materiałów i narzędzi potrzebnych do ich wykonania.

4. Zestaw

zadań

testowych

sprawdzający

poziom

przyswojonych

wiadomości

i ukształtowanych umiejętności.

5. Wykaz literatury, z jakiej możesz korzystać podczas nauki.

Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub

instruktora o wyjaśnienie.

Poradnik nie może być traktowany jako wyłączne źródło wiedzy. Wskazane zatem jest

korzystanie z innych dostępnych źródeł informacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych

513 [01].O1.04

Promowanie zdrowia

513 [01].O1.05

Stosowanie przepisów

bezpieczeństwa i higieny

pracy

513 [01].O1.02

Nawiązywanie i utrzymywanie

kontaktów społecznych

513 [01].O1.03

Kształtowanie umiejętności

rozwiązywania problemów

i radzenia sobie ze stresem

513 [01].O1

Podstawy funkcjonowania człowieka

w środowisku

513 [01].O1.01

Charakteryzowanie psychofizycznych

i społecznych aspektów rozwoju człowieka

513 [01].O1.06

Stosowanie przepisów

prawa w działalności

opiekuńczej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

–

analizować treści materiałów nauczania i odpowiadać na pytania sprawdzające,

–

korzystać z różnych źródeł informacji (np. szukać informacji w literaturze, internecie,
u kolegów, nauczyciela),

–

nawiązywać kontakty z ludźmi,

–

obserwować zachowanie członków grupy (dorosłych i dzieci) w trakcie wykonywania
czynności związanych z pracą, nauką i zabawą,

–

okazywać szacunek i zaufanie do ludzi,

–

określać swoje mocne i słabe strony i hierarchię własnych potrzeb,

–

określać wpływ warunków środowiskowych grup społecznych (rodziny, rówieśników,
instytucji opiekuńczych) na rozwój osobowości człowieka,

–

określać znaczenie procesów emocjonalnych oraz motywacyjnych w zachowaniach
i osiągnięciach człowieka,

–

uczestniczyć w dyskusjach i prezentacjach,

–

ustalać potrzeby dziecka na podstawie nadawanych komunikatów werbalnych
i niewerbalnych,

–

współpracować w grupie,

–

wyciągać wnioski z ćwiczeń,

–

wyciągać wnioski z obserwacji zachowania innych uczniów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

–

określić znaczenie komunikacji w relacjach między ludźmi,

–

scharakteryzować strukturę procesu komunikowania się,

–

scharakteryzować komunikację werbalną i pozawerbalną,

–

określić sposoby wyrażania komunikatów niewerbalnych,

–

wskazać warunki skuteczności w komunikowaniu się,

–

zastosować techniki ułatwiające skuteczne komunikowanie się,

–

rozpoznać problemy występujące w procesie komunikowania się,

–

nawiązać kontakt z podopiecznym i jego opiekunami,

–

rozpoznać potrzeby podopiecznego w zależności od komunikatu,

–

zachować się asertywnie,

–

określić czynniki powodujące konflikt i wpływające na jego przebieg,

–

scharakteryzować metody rozwiązywania konfliktów,

–

określić zasady i warunki skutecznego negocjowania,

–

doskonalić umiejętności aktywnego słuchania, wyrażania empatii, kontroli zachowań
asertywnych oraz spostrzegania emocji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Struktura procesu komunikowania się

4.1.1. Materiał nauczania

Historia ludzkości opiera się na porozumiewaniu się. Nasze codzienne życie opiera się

w dalszym ciągu na porozumiewaniu. Aby być skutecznym w komunikowaniu się z innymi
ludźmi trzeba uwzględnić procesy, jakie zachodzą, kiedy z kimś wymieniamy informacje.
Wypowiadamy się w różnych sytuacjach społecznych i słuchamy, co do nas mówią inni
ludzie [2, s. 5].

Wypowiadanie się obejmuje takie umiejętności, jak budowanie i przekazywanie

informacji z wykorzystaniem głosu, artykulacji, słownictwa, składni i sygnałów
niewerbalnych (gestów, mimiki twarzy, brzmienia głosu) właściwej dla słuchaczy
i wypowiadającego się. Słuchanie wymaga słyszenia, ale i odbierania, wyodrębniania,
interpretacji, syntezy, oceny, organizacji i zapamiętywania informacji z przekazów słownych
i bezsłownych.

Komunikacja to jest interakcja, czyli coś, co jedna osoba czyni drugiej. Jest procesem

wpływu wzajemnego. To znaczy, że zawiera w sobie nie tylko akcję, ale akcję i reakcję.
W tym rozumieniu „dobry rozmówca” nie tylko sprawnie przygotowuje komunikaty i je
wypowiada, ale także śledzi znaczące reakcje na swoją komunikację [15, s. 46].

Rys. 1. Komunikacja jako interakcja - struktura procesu [15, s. 46]

Nadawca (kto?) - wypowiada jakąś myśl z jakąś intencją, przy pomocy słów, oraz przekazuje
komunikat pozawerbalny (mowa ciała) - koduje wiadomość.
Odbiorca (komu?)– obserwuje i wysłuchuje komunikatu nadawcy - dekoduje wiadomość.
Przekaz (co?) – treść informacji od nadawcy do odbiorcy.
Sprzężenie zwrotne (skutek, efekt?) – reakcja odbiorcy na informację od nadawcy (werbalna
i pozawerbalna).

NADAWCA

ODBIORCA

Przekaz

Sprzężenie

zwrotne

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Komunikacja zaczyna się od … słuchania. Może ono nam pomóc w porozumieniu się

z drugą osobą. Takie „dobre słuchanie” nazywa się „słuchaniem aktywnym”. Polega ono na:
–

nie przerywaniu toku wypowiedzi partnera żadnymi radami czy innymi uwagami,
kierującymi rozmowę na nas samych,

–

okazywaniu empatii, czyli próbie postawienia się na miejscu rozmówcy (chodzi głównie
o jego uczucia),

–

okazywaniu uwagi i zrozumienia w sposób niewerbalny: postawą ciała, spojrzeniem,
gestem,

–

parafrazowaniu najważniejszych myśli partnera [8, s. 61].

Przy

aktywnym

słuchaniu

wykorzystujemy

następujące

techniki:

parafrazy,

odzwierciedlania uczuć, dowartościowywanie, dojaśnianie (zobacz kartę ćwiczeń 1 –
„Techniki aktywnego słuchania” w ćwiczeniu 1).

Komunikacja interpersonalna to kontakt. Możemy na nasze kontakty z innymi ludźmi

popatrzeć z perspektywy - na ile chcemy odsłonić innej osobie swoją indywidualność czy
wyjątkowość? Wówczas, typ komunikacji interpersonalnej można zilustrować jako pewien
odcinek, zakończony z jednej strony typem komunikacji bezosobowej, a z drugiej typem
komunikacji interpersonalnej.

bezosobowa ------------------------------------------------- interpersonalna

Rys. 2. Typy komunikacji [8, s. 61]

Czasem ludzie nie udostępniają prawie niczego ze swojej wyjątkowości czy

indywidualnych decyzji. Prezentują się wtedy jako „jeszcze jedna klientka”, która chce
wymienić rajstopy na parę innego koloru. W takim przypadku klientka może także osobę
z drugiej strony lady spostrzegać jako „jeszcze jedną sprzedawczynię”. Sprzedawczyni może
to odwzajemniać i udostępnić wyłącznie swoją rolę (jestem sprzedawczynią) i spostrzegać
klientkę tylko jako klientkę i nikogo ponadto. Kiedy osoby dokonają takich wyborów ich
komunikacja mieści się gdzieś po lewej stronie rysunku 2 [15, s. 56]. W wielu sytuacjach nie
ma nic złego w komunikacji bezosobowej.

W innych sytuacjach jedna osoba [15, s. 56]:

–

odsłania nieco swoją wyjątkowość, uczucia, niepewność, wybory, ponieważ spostrzega
drugą osobę jako szczególnie sympatycznego, kompetentnego słuchacza. Druga osoba
z kolei słucha w sposób szczególnie podtrzymujący, nie zwraca uwagi na drobiazgi.
Kiedy osoby dokonają takich wyborów ich komunikacja mieści się gdzieś pośrodku
rysunku 2,

–

obie osoby odsłaniają szeroko i dogłębnie to, co myślą i czują w omawianych sprawach.
Obie także słuchają z troską i zrozumieniem informacji o myślach i uczuciach partnera,
nawet jeśli nie zgadzają się ze wszystkim co usłyszą. Kiedy osoby dokonają takich
wyborów ich komunikacja mieści się po prawej stronie rysunku 2.

Bardzo istotnym elementem komunikacji jest fakt wysyłania zrozumiałych przekazów.

Im bardziej precyzyjnie się wypowiadamy, tym większe prawdopodobieństwo uniknięcia
zakłóceń i poprawnego zrozumienia tego, co mówimy drugiej osobie.

Porozumiewamy się za pomocą słów i gestów. Komunikacje: słowna i bezsłowna

powinny być traktowane łącznie. Zgodność komunikatów werbalnych i niewerbalnych
uwiarygodnia rozmówcę i to, co chce nam przekazać. Tylko nieprofesjonaliści lekceważą
mowę ciała. Mową ciała przekazuje się 2/3 informacji.

Przyjazna mowa ciała: częsty kontakt wzrokowy, pogodny wyraz twarzy z lekkim

uśmiechem, aprobujące potakiwanie głowa, spokojne, otwarte dłonie, ruchy ciała do przodu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

i tyłu, zmniejszanie dystansu fizycznego (pochylenie ciała do przodu), rozluźnione mięśnie
(nie są sztywne), miłe i ciepłe brzmienie głosu.

Wroga (agresywna) mowa ciała: unikanie wzroku przez częste odwracanie głowy lub

spoglądanie ponad głową partnera, nieprzenikniony lub nieprzyjemny wyraz twarzy, uśmiech
politowania lub ironiczny, nadmierna gestykulacja (grożenie palcem), częste pocieranie nosa,
krzyżowanie rąk i nóg, napastliwy lub ostry ton.

Zalękniona mowa ciała: częste odwracanie wzroku i przymykanie oczu, zaczerwienienie

lub nagła bladość, silne pocenie się, ogólna nadpobudliwość ruchowa (wiercenie się,
pocieranie szyi i karku, wykręcanie palców), krzyżowanie rąk i nóg, drżące mięśnie.

Mowa ciała świadcząca o pewności siebie: kontakt wzrokowy do ¾ czasu rozmowy,

patrzenie prosto w oczy, lekkie pochylenie głowy na bok, spokojna, rozluźniona pozycja
ciała, ramiona opuszczone, umiarkowana gestykulacja, poważny ton, otwarte dłonie
(skierowane ku górze) [7, s. 86 – 87].

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jaka jest struktura procesu komunikowania się?
2. Co do budowy komunikatu wykorzystuje nadawca?
3. Co do odczytania komunikatu wykorzystuje odbiorca?
4. Na czym polega aktywne słuchanie?
5. Jakie znasz techniki wykorzystywane podczas aktywnego słuchania i na czym polegają?
6. W jakich sytuacjach nie udostępniamy prawie wcale niczego ze swojej indywidualności,

a w jakich sytuacjach odsłaniamy się szybko i szeroko?

7. Czy znane Ci osoby udzielające wyjaśnień zawsze mówią wyraźnie, o co im chodzi?
8. Jakie zachowania wskazują na przyjazną mowę ciała?
9. Jakie zachowania wskazują na wrogą mowę ciała?
10. Jakie działania wskazują na zalęknioną mowę ciała?
11. Jakie cechy zachowania świadczą o pewności siebie?
12. Który rodzaj wypowiedzi (werbalny / niewerbalny) jest najbardziej lubiany i dlaczego?
13. Kiedy mowa ciała sprzyja porozumieniu a kiedy je utrudnia?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Posłuchaj innych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) opracować i zapisać na kartce informację (relacja ze zdarzenia) na podstawie krótkiego

tekstu z gazety,

2) utworzyć dwójkę z innym uczniem,
3) odczytać opracowaną przez siebie informację drugiej osobie (B),
4) odpowiedzieć na pytania zadawane przez ucznia B,
5) wysłuchać parafrazy - informacji w wykonaniu drugiego ucznia (B), który ma się przy

tym posłużyć kartą ćwiczeń 1,

6) zamienić się rolami i ponownie wykonać ćwiczenie przyjmując rolę osoby parafrazującej

informację.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

czasopisma codzienne z informacjami o wydarzeniach – po jednym dla każdego ucznia
(np. Życie Warszawy, Kurier Poranny, Gazeta Współczesna),

–

karta ćwiczeń 1 – „Techniki aktywnego słuchania”.

1. Parafraza:
– Jeśli Cię dobrze zrozumiałem, to ……
– Z tego, co mówisz, wynika, że ….
– Czy chodzi Ci o to, że …..
2. Odzwierciedlanie uczuć:
– Wydajesz się być zdenerwowany, gdy
o tym mówisz
– Zdaje się, że Cię rozzłościłem
– Wygląda, że jesteś zadowolony z tych
planów

3. Dowartościowanie:
– Dziękuję Ci za to, co powiedziałeś
– Doceniam to, co dla mnie zrobiłaś
– Cieszę się, że tak poważnie do tego
podszedłeś

4. Dojaśnianie
– Kiedy i gdzie to się stało?
– Co to dla Ciebie oznacza?
– Jak on wtedy wyglądał?

Ćwiczenie 2

Zbuduj i odbierz komunikaty niewerbalne i werbalne na forum grupy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) chodzić swobodnie po sali,
2) na hasło osoby prowadzącej zacząć poruszać tak jak: osoba bardzo zmęczona, wesoła,

smutna, zamyślona, dziecko,

3) sam wymyślić polecenia do wykonania przez grupę,
4) przekazać do wykonania swoje polecenia pozostałym uczniom.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

tablice poglądowe lub foliogramy z fotografiami osób zamyślonych, smutnych,
wesołych.

Ćwiczenie 3

Zaprezentujcie się wzajemnie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) wylosować osobę do pary,
2) opowiedzieć drugiej o sobie tyle, ile chcesz powiedzieć (przez 5 minut),
3) zamienić się rolą i być osobą słuchającą,
4) ocenić i zaznaczyć na karcie ćwiczeń 2 znakiem X to, na ile zechciałeś odsłonić swoją

indywidualność,

5) ocenić i zaznaczyć na karcie ćwiczeń 2 znakiem V to, na ile twój partner z pary zechciał

odsłonić swoją indywidualność,

6) porównać wyniki z osobą w parze,
7) usiąść w kole z pozostałymi uczniami i opowiedzieć o swoich partnerach z pary (osoba,

o której mowa tylko słucha. Wypowiedź może zakończyć ta osoba, o której opowiadano
(ewentualne korygując przekłamania).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

karta ćwiczeń 2 – „Typy komunikacji”.

bezosobowa -------------------------------------------------interpersonalna

Ćwiczenie 4

Byłeś tam – zrelacjonuj jako naoczny świadek.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) wysłuchać instrukcji nauczyciela o tym, jak przygotować relację z zastosowaniem zasady

sześciu pytań: 1) kto?; 2) co?; 3) gdzie?; 4) kiedy?; 5) dlaczego?; 6) jak?

2) przygotować w ciągu 2 – 3 minut przekaz z jakiegoś wydarzenia zgodnie ze sztuką

dziennikarską,

3) uwzględnić w relacji zasadę sześciu pytań,
4) odpowiedzieć na pytania zadawane przez wyznaczone do tego zadania osoby,
5) ocenić relacje innych osób biorąc pod uwagę poniższe pytania i kartę ćwiczeń 3:

–

W jakim stopniu relacje uwzględniały wszystkie sześć wymienionych punktów?

–

Czy mieściły się w ustalonym limicie czasu?

6) Ocenić pytania według karty ćwiczeń 4.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

długopis,

–

karta ćwiczeń 3 – „Karta oceny relacji ustnej”,

Słuchając wypowiedzi zanotuj informacje w każdej z tych kategorii

Kto?

Co?

Kiedy?

Gdzie?

Dlaczego?
Jak?

–

karta ćwiczeń 4 – „Karta oceny pytań”.

Oceń pytania

Pytania były:

tak

nie

zazwyczaj

jasne

precyzyjne

na temat

tendencyjne

Uwagi:

Ćwiczenie 5

Przedstaw za pomocą gestów, obrazków i słów treść przysłowia.

Sposób wykonania ćwiczenia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapisać wraz z innymi członkami grupy na oddzielnych kartkach znane sobie przysłowia,
2) uczestniczyć w losowaniu przez przedstawiciela grupy kartki z przysłowiem,
3) przygotować inscenizację przysłowia,
4) odegrać scenkę wraz z innymi uczniami z grupy,
5) odgadywać, jakie przysłowie prezentują inne grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

kartki papieru,

–

mazaki,

–

kredki,

–

kolorowe czasopisma,

–

klej,

–

nożyczki,

–

kolorowe paski papieru.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zastosować przy aktywnym słuchaniu parafrazę?

2) zastosować przy aktywnym słuchaniu odzwierciedlanie uczuć?

3) zastosować przy aktywnym słuchaniu dowartościowywanie?

4) zastosować przy aktywnym słuchaniu dojaśnianie?

5) przygotować czytelny i zabawny plakat?

6) określić typ / jakość komunikacji interpersonalnej?

7) sprecyzować pytania tworzące „zasadę sześciu pytań”?

8) wyrazić za pomocą gestów prosty komunikat skierowany do innej

osoby?

9) wyrazić za pomocą rysunku prosty komunikat skierowany do innej

osoby?

10) sparafrazować komunikat i skierować go do innej osoby?

11) rozpoznać przyjazną mowę ciała?

12) rozpoznać wrogą mowę ciała?

13) rozpoznać mowę ciała świadczącą o pewności siebie?

14) okazać za pomocą gestów przyjazną mowę ciała?

15) okazać za pomocą gestów pewność siebie?

16) wyrazić intencje za pomocą intonacji głosu?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Warunki skutecznego komunikowania się

4.2.1. Materiał nauczania

Podczas pierwszego kontaktu i rozmowy powstają wyobrażenia osobowości innych ludzi

i klasyfikujemy ich w określony sposób. Ludzie stosują zasadniczo trzy rodzaje kategorii,
wedle których, budują owe wyobrażenia: role społeczne (klasa, zawód), cechy osobowości
(inteligencja), charakterystyka fizyczna (wzrost, atrakcyjność). Każda z kategorii,
w poszczególnych przypadkach, inaczej oddziałuje na przebieg spotkania i rozmowy. Wśród
najważniejszych czynników klasyfikujących ludzi można wymienić [17]:

1. Wpływ warunków fizycznych — są to pierwsze wrażenia odbierane przy spotkaniu

z innymi, na podstawie których, buduje się pierwsze wnioski dotyczące danej osoby —
„z wyglądu”. Są tu stosowane liczne uproszczone sądy: na temat ludzi noszących okulary —
„inteligentni”; posiadających grube usta — „zmysłowi”; cienkie usta — „skrupulatni”;
wysokie czoło — „inteligentni”; ciemną lub szorstką skórę — „wrodzy”; mający „dziecinne
buzie” — osoby mniej dojrzałe, cieplejsze i podporządkowujące się, co jest atrakcyjne
u kobiet, lecz nie u mężczyzn. Te sądy mogą być modyfikowane, gdy osoba była
obserwowana przez parę minut, w działaniu.

2. Atrakcyjność fizyczna — wywiera poważny wpływ na sposób, w jaki dana osoba jest

traktowana. Istnieją indywidualne preferencje, związane z osobowością spostrzegającego,
np. mężczyźni ekstrawertyczni lubią obrazy dziewcząt skąpo ubranych z dużymi piersiami.
Istnieją też duże różnice kulturowe, dotyczące np. kobiet szczupłych i grubych. Atrakcyjność
fizyczna kobiet w społeczeństwie europejskim oparta jest zasadniczo na następujących
elementach: wzrost — średni (Miss Świata ma przeciętnie 173 cm), niższa od swego
partnera; wygląd zewnętrzny — wymiary idealne to 60-90-60 cm, każdy z komponentów jest
ważny, otyłość jest cechą negatywną; twarz — regularna, pełne usta, jasna skóra, uśmiech;
włosy zadbane, długie („kręcona peruka” jest często stosowana w eksperymentach dla
spowodowania nieatrakcyjności); zdrowie — widoczne dobre zdrowie, rześkość i aktywność;
ubiór — zgodny z aktualną modą; samoocena — ludzie z wysoką samooceną zyskują
bardziej atrakcyjnych partnerów. Atrakcyjność u mężczyzn nie jest tak istotna, jak u kobiet,
ma jednak pewien wpływ na spotkanie. Ważny jest wzrost i ogólna atrakcyjność.

3. Stereotypy społeczne — są składnikiem wyobrażeń osobowości innych ludzi,

zwłaszcza, gdy informacja o nich jest szczątkowa. Stereotypy zawierają informację nie
wymagającą wysiłku. Badania nad stereotypami studentów Princeton, przeprowadzone
w 1933, 1951 i 1967 r. wykazały, że 84% badanych uważa, że Murzyni są zabobonni, 79% iż
Żydzi są przebiegli, a 78 % że Niemcy mają nastawienie naukowe.

Szczególnie interesujące są stereotypy płciowe. Powszechnie przyjmuje się, że

mężczyźni są bardziej niezależni, asertywni, wierzący w siebie itp. Kobiety natomiast
bardziej przywiązane, współczujące, pomagające itp. Stereotypy wpływają na sądy o innych
zwłaszcza wówczas, gdy brak jest jakiejkolwiek użytecznej informacji o osobach. Częściowo
są kreowane przez mass media.

4. Nazwiska i przydomki — ludzie myślą o sobie i innych nazwiskami, zwłaszcza, gdy

wskazują one na pochodzenie społeczne, rasę, miejsce urodzenia. Podobnie pewne
wyobrażenia przynoszą ze sobą używane imiona i przydomki, nadawane przez rodziców,
grupy rówieśnicze, zespół środowiskowy, które oznaczają akceptację w danej grupie, a często
również pełnioną w niej rolę. Mogą one być oparte na pewnych właściwościach jednostki
(Grubas), wynikać z pewnych wydarzeń (Donosiciel) albo być związane z rzeczywistym
nazwiskiem (np. „Sherlock” przy nazwisku Holmes). W społeczności dziecięcej wiele
przydomków pochodzi z komiksów i literatury, np. Piggy (Prosiak) dla tłustego chłopca, albo

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Twit czy Thinker (Myśliciel). Podobną rolę odgrywają stopnie w wojsku, naukowe czy
szlacheckie (Sir, Lord). W Walii w zwyczaju jest przy rozmowie odwoływanie się do zawodu
(np. „Jones the Spy” — „Jones Szpieg, Tajniak”, gdyż wielu ludzi nosi to samo nazwisko.

5. Tworzenie uproszczonego i ujednoliconego wyobrażenia — istnieje tendencja do

budowania nadmiernie uproszczonych obrazów osób, które spotykamy — poznając jedną
z cech, dobudowuje się inne na zasadzie skojarzeń i sądu, że cechy występują blokami;
korzysta się przy tym z nabytej już wiedzy społecznej i oczekiwań, co oszczędza wysiłku
i powoduje, że świat wydaje się przewidywalny. Schematy, którymi się przy tym ludzie
posługują, mogą być bardzo różne, np. miły — niemiły, wojskowy — cywil, swój — obcy,
pracowity — leniwy, zbawiony — niezbawiony itp. Poszczególne elementy tego schematu
często są zbudowane na podstawie pojedynczych zachowań i doświadczeń.

Na każdym etapie komunikowania się pojawiają się zakłócenia. Mają różne przyczyny.

Do najbardziej powszechnych należą [7, s. 58 – 60]:
–

nieuważne odbieranie sygnałów rozmówcy,

–

przeszkadzanie (przerywanie, hałasowanie, kończenie za kogoś zdania, złośliwy
uśmiech, ignorowanie),

–

brak zgodności między językiem ciała a tym, co się mówi,

–

słuchanie tylko tego, co chcemy usłyszeć (filtr percepcyjny),

–

celowe rozpraszanie uwagi, np. przez rozpraszanie innych,

–

brak poczucia humoru,

–

różnice w poziomie wykształcenia i w zainteresowaniach,

–

nastawienie się na otrzymanie tego, czego rozmówca nie może lub nie chce nam dać
(uwagi, uznania, zainteresowania, aprobaty, przyjaźni),

–

blokady komunikacyjne.
Kiedy czujemy się sfrustrowani sytuacją lub czyimś zachowaniem, reagujemy

najczęściej złością lub innymi negatywnymi komunikatami, które wzmagają konflikt i nie
prowadzą do poprawnych rozwiązań. Formułowane są one często w ten sposób, że utrudnia
to dialog i budzi negatywne reakcje. Można powiedzieć, że używamy różnych form
wypowiedzi [5, s. 23]:

Języka TY, w którym formułowane są wypowiedzi związane z barierami

komunikacyjnymi, np. oskarżanie, diagnozowanie, pouczanie itp., np. „TY jesteś niesolidny”,
„(TY) chciałbyś wszystkimi rządzić”, „(TY) powinieneś to zrobić zupełnie inaczej”.
Posługując się tym językiem przerzucamy odpowiedzialność na drugą osobę, co na ogół
powoduje spontaniczną reakcję obronną.

Języka MY, w którym wypowiadamy się (na ogół bez upoważnienia) w imieniu grupy,

środowiska, klasy społecznej, nauki, teorii lub rodzaju ludzkiego. Komunikaty formułowane
w tym języku są nieosobiste („to nie ja, to wszyscy tak myślą, odczuwają, robią”).

Języka SIĘ, którego używamy, mówiąc o sobie i o tym, co się z nami dzieje tak, aby nie

brać za to odpowiedzialności („człowiek taki przemęczony, tak się złożyło”). Język SIĘ
występuje też w formach ukrytych, mówię: „nie mogę”, żeby nie wziąć odpowiedzialności za
to, że nie chcę; mówię: „nie mam czasu”, choć mam go tyle, ile wszyscy ludzie na ziemi, tyle
że decyduję się przeznaczyć go na coś innego.

Oprócz języka, jakiego używamy, duże znaczenie ma rodzaj wypowiedzi stosowany

przez nas w stosunku do rozmówcy. Może on ułatwiać lub utrudniać rozmowę. Najczęstszym
rodzajem wypowiedzi jest ocena. Zawiera ona najczęściej osąd i postulaty zmiany
zachowania.

Często

osądzamy,

czy

kłopoty

naszego

rozmówcy

są

poważne

i prawdziwe. Tym samym dajemy do zrozumienia, że „wiem lepiej”, co rozmówca powinien
czuć, wiedzieć i zrobić. Przydatność „dobrych rad” jest znikoma. Odpowiedzią na ocenę jest
ocena, a to prowadzi do konfrontacji i wzrostu napięcia. A oto przykłady ocen [7, s. 60 – 61]:
–

to dziwne, co mówisz,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

weź się w garść i doprowadź rzecz do końca,

–

nie należy tak myśleć,

–

musisz to powiedzieć jak najszybciej.
Innym rodzajem wypowiedzi, który może utrudniać rozmowę jest wsparcie. Trzy rodzaje

wsparcia są źle odbierane. Pierwszy rodzaj – gdy, mówisz ludziom, że nie powinni czuć tego,
co czują (np. „no nie bądź taki smutny”), drugi – gdy odnosisz cudze negatywne stany
emocjonalne do własnych doświadczeń, opowiadając o nich szeroko, czyli skupiając uwagę
na sobie (np. „wszyscy czasem się załamujemy, ale potem to przechodzi”) i trzeci – gdy
zachowujemy się czysto konwencjonalnie, a nie autentycznie („spróbuj nie reagować tak
emocjonalnie, bo to Ci szkodzi”).

Właściwe wsparcie: Kiedy znowu tak się poczujesz i będziesz miał ochotę, zadzwoń do

mnie. Zawsze mam czas dla ciebie – opowiadaj. Co chcesz zrobić? Tylko powiedz, pomogę
Ci.

Blokady komunikacyjne występują szczególnie wyraźnie w kontakcie dorosłych

z dziećmi. Dorośli często sądzą, że lepiej znają uczucia i problemy dzieci niż one same,
zwłaszcza wówczas, gdy, potraktowane poważnie, te uczucia czy problemy mogłyby im
sprawić kłopot.

Oto przykłady [3, s. 14]:

DZIECKO: Mamo, jestem zmęczona.
JA: Nie jesteś zmęczona, tylko zaspana.
DZIECKO (głośniej): Ale ja jestem zmęczona.
JA: Nie jesteś. Jesteś tylko trochę senna. Ubieramy się.
DZIECKO (płacząc): Nie, ja jestem zmęczona.

(Poprawnie: Więc jesteś ciągle zmęczona, pomimo że dopiero się przebudziłaś.)

DZIECKO: Mamo, tutaj jest gorąco.
JA: Jest zimno. Nie zdejmuj swetra.
DZIECKO: Ale mnie jest gorąco.
JA: Powiedziałam, nie zdejmuj swetra.
DZIECKO: Mnie jest gorąco.

(Poprawnie: Mnie jest zimno, a tobie jest tutaj gorąco.)

DZIECKO: Ten program telewizyjny był nudny.
JA: Nie, był bardzo interesujący.
DZIECKO: Był głupi.
JA: Był pouczający.
DZIECKO: Był do kitu.
JA: Nie wyrażaj się tak.

(Poprawnie: Jak słyszę, ten program nie zaciekawił Cię zbytnio.)
Prezentowane rozmowy obracają się „w kółko”. Uporczywie dorosły nie pozwala

dziecku na wyrażenie jego spostrzeżeń czy odczuć. Dopiero wczucie się w doznanie dziecka
powoduje, że unikamy zdecydowanych zaprzeczeń uczuciom dziecka (porównaj wypowiedź
poprawną). Tego typu wzorce są przenoszone później na kontakty typu dorosły – dorosły.

Zdarza się, że postępowanie osób opiekujących się dziećmi (rodzice, opiekunowie,

personel instytucji edukacyjnych) nie jest zgodny z potrzebami i oczekiwaniami dziecka.
Dorośli popełniają tak zwane błędy jatrogenne. Polegają one na takim używaniu (często
nieświadomym) wypowiedzi, nadawaniu komunikatów bezsłownych oraz zachowaniach,
które niekorzystnie wpływają na stan dziecka. Powodują zaburzenia w zachowaniu, ujawniają
zachowania nerwicowe, wzbudzają reakcje obronne i inne reakcje frustracyjne (np. agresja

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

fizyczna, mechanizmy ucieczkowe, regresyjne, izolowanie się). Błędy jatrogenne mogą być
również przyczyną obrażeń fizycznych.

Ważną rzeczą w komunikacji jest tak zwana informacja zwrotna. Przy jej pomocy jedna

osoba (A) komunikuje drugiej (B) o swoich spostrzeżeniach, odczuciach, reakcjach
emocjonalnych, myślach i wyobrażeniach dotyczących rozmówcy, jego zachowań i postaw.
Umiejętność udzielania informacji zwrotnej, odbierania i korzystania ma podstawowe
znaczenie dla rozwoju umiejętności komunikacyjnych [5, s. 29]. Dzięki informacji zwrotnej
możemy: wyrazić swoją akceptację, wskazać, co dana osoba może (powinna) jeszcze zrobić,
korygować zachowania, których nie akceptujemy albo uważamy za destrukcyjne. Informacja
zwrotna to osobiste, formułowane w języku JA, wyrażanie uczuć. Język ten, to taki sposób
wypowiadania się, w którym wyrażamy siebie, swoją reakcje, przeżycia, myśli, opinie
i wyraźnie zaznaczamy, że wypowiadamy się na swój temat i w swoim imieniu.

Na przykład:
Zamiast: Wkurzasz mnie! – Złoszczę się, kiedy to robisz.

Zamiast: Zawsze się spóźniasz. Chyba w ogóle ci nie zależy na współpracy. – Kiedy nie
przychodzisz punktualnie na spotkanie, ja się denerwuję, ponieważ mam ograniczoną ilość
czasu na załatwienie naszych spraw.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie są trzy rodzaje kategorii, według których ludzie budują wyobrażenia o innych

osobach?

2. Jak warunki fizyczne wpływają na nasze spostrzeganie innych ludzi?
3. Jak atrakcyjność fizyczna danego człowieka wpływa na to, jak ją „widzimy”?
4. Jak stereotypy społeczne wpływają na nasze postrzeganie innych ludzi?
5. Czym kierujemy się nadając innym ludziom przydomki (przezwiska)?
6. Na czym polega tworzenie uproszczonego i ujednoliconego wyobrażenia o danej osobie?
7. Co to jest i do czego służy „informacja zwrotna”?
8. Jakie są przyczyny zakłóceń w komunikowaniu się z drugim człowiekiem?
9. W jakim celu ludzie stosują język „TY”, „MY”, „WY” oraz „JA”?
10. Jakie rodzaje wypowiedzi mogą utrudniać lub blokować komunikację? Podaj przykłady

takich wypowiedzi.

11. Co według Ciebie rodzic mógłby powiedzieć, nie godząc się z odczuciami dziecka:

1) Nie lubię mojej małej siostrzyczki; 2) Już więcej nie będę nosił aparaciku. On mnie
uciska; 3) Ta książka jest nudna. Tego nie da się czytać.

12. Dlaczego zanim odpowiesz na pytanie, najpierw powinieneś upewnić się, o co chodzi

pytającemu?

13. Co to są czynniki jatrogenne?
14. Które z czynników jatrogennych są dla Ciebie nowe i nie wiązałaś ich dotychczas

z sytuacjami typu: dziecko - dorosły?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ, jakie znaczenie ma przedstawienie osoby i jej mowa wstępna dla przełamywania

tendencji do klasyfikowania ludzi oraz dla ich uwiarygodnienia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) wypełnić formularz (kartę ćwiczeń 5),
2) znaleźć sobie osobę do pary,
3) jako osoba A przedstawić zgromadzonym słuchaczom osobę B w następujących

okolicznościach:

–

Przewodniczący rady szkolnej przedstawia osobę na spotkaniu nauczycieli przed
rozpoczęciem roku szkolnego. Na podium znajdują się: kurator, przewodniczący związku
nauczycieli i przedstawiciel rady szkoły.

–

Przewodniczący samorządu uczniowskiego przedstawia dyrektora, mającego wystąpić na
pierwszym apelu szkolnym, rozpoczynającym rok szkolny. Na podium znajdują się
przewodniczący rady szkolnej razem z pracownikami administracji szkolnej.

–

Matka dziecka, którym się opiekujecie przedstawia was na przyjęciu, w którym
uczestniczą dzieci i ich rodzice.

a. jako osoba, która ma być przedstawiona masz przygotować powitanie – wstęp do

przemówienia, w którym dziękujesz przedmówcy i witasz wszystkich osobiście na
podium,

b. jako osoba przedstawiająca drugą osobę korzystasz z danych z formularza,
c. odpowiadasz w trakcie dyskusji na poniższe pytania:
–

Która z osób po jej przedstawieniu stała się dla niego bardziej wiarygodna
i dlaczego?

–

Które z przemówień można ocenić jako dokładniejsze (ze względu na podane
informacje) a które ogólnikowe?

–

Jakie cechy samego wystąpienia (np. kontakt wzrokowy, przyjemny, dobitny głos,
odpowiednia gestykulacja i postawa ciała) wpłynęły na pozytywną ocenę przedstawianej
osoby? (jej wiarygodności).

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

kartki z opisem okoliczności prezentacji osoby,

–

karta ćwiczeń 5 – „Chciałbym przedstawić państwu… - ocena”.

Imię i nazwisko ………………………………………………………………………………..
Hobby: …………………………………………………………………………………………
Lubię: …………………………………………………………………………………………..
Nie lubię: ………………………………………………………………………………………
Cele: ……………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………….

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Zamień komunikaty typu „TY”, „MY”, „WY” na typu „JA”.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapisać na kartce 2 – 3 komunikaty w języku „TY”, „MY”, „WY”,
2) wymienić się kartkami i zamienić zdania na komunikat typu „JA”, czyli wypowiedź

we własnym imieniu,

3) odpowiedzieć na poniższe pytania:
–

Co naprawdę powiedziałeś stosując komunikaty typu „TY”, „MY”, „WY”?

–

Jakie efekty może przynieść komunikat wygłoszony w każdym z omawianych języków?

–

W jakim przypadku mówisz we własnym imieniu?

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

kartka,

–

długopis

Ćwiczenie 3

Ustal, o co naprawdę pytają lub co chcą przekazać ludzie. Sposób wykonania ćwiczenia:

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przeczytać treść kartki otrzymanej od nauczyciela,

treść kartki:

– Jesteś uczniem czwórkowym. Dostałeś 1 z klasówki. Po lekcji nauczyciel pyta: „Czy

chciałbyś porozmawiać o klasówce?”

– Twoja sympatia pyta: „Czy podoba Ci się moje uczesanie?”
– Chłopak lub dziewczyna, która – masz nadzieję – zaprosi Cię na imprezę widzi Cię

w klasie i pyta: „Wybierasz się na tańce w sobotę?”

– „Cześć, gdzie się podziewałaś?”
– Mówisz koleżance, że nie podoba ci się sposób, w jaki cię ostatnio traktuje. Ona

odpowiada: „O co Ci chodzi?”

2) do każdego pytania dopisać tyle interpretacji, ile przyjdzie Ci do głowy.
3) odczytać głośno zapisane pomysły i porównać z pomysłami innych uczniów,
4) odpowiedzieć na pytanie: O co naprawdę pytają lub co chcą przekazać ludzie?

Wyposażenie stanowiska pracy:

– kartka z opisem sytuacji i pytaniem dla każdej osoby w klasie.

Ćwiczenie 4

Określ błędy jatrogenne mogące pojawić się w pracy z dzieckiem.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) stworzyć wspólnie z innymi członkami grupy listę błędów jatrogennych we wskazanych

przez nauczycielach obszarach,

2) stworzyć klasową listę błędów jatrogennych w analizowanych obszarach,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3) wskazać błędy, których nie przewidziałeś a które przewidzieli inni uczniowie,
4) wskazać błędy przewidziane przez ciebie, a nie wzięte pod uwagę przez innych uczniów.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

arkusze szarego papieru dla każdej z grup,

–

mazaki,

–

taśma samoprzylepna.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wiarygodnie przedstawić komuś inną osobę?

2) dobrać informacje o kimś / o sobie w taki sposób, aby zapobiec

„zaszufladkowaniu” na podstawie czynników klasyfikujących ludzi?

3) uwolnić się od stereotypów społecznych?

4) przedstawić swoje mocne strony?

5) świadomie zastosować mowę ciała zgodna z komunikatem

werbalnym?

6) wymienić znane Ci przyczyny zakłóceń w komunikowaniu się

z drugim człowiekiem?

7) omówić język TY?

8) omówić język MY?

9) omówić język SIĘ?

10) omówić język JA?

11) wskazać efekty wygłoszenia komunikatu w języku JA?

12) wskazać efekty wygłoszenia komunikatu w języku TY?

13) wskazać efekty wygłoszenia komunikatu w języku MY?

14) wskazać efekty wygłoszenia komunikatu w języku SIĘ?

15) wymienić blokady komunikacyjne?

16) ustalić, czego rozmówca chce się dowiedzieć lub co przekazać?

17) wymienić czynniki jatrogenne w obszarze bezpieczeństwa fizycznego

dziecka?

18) wymienić czynniki jatrogenne w obszarze bezpieczeństwa

emocjonalnego dziecka ?

19) wymienić czynniki jatrogenne w obszarze kontaktów

interpersonalnych z dzieckiem?

20) wytłumaczyć co to są czynniki jatrogenne?

21) przewidywać potencjalne niebezpieczeństwa grożące dziecku?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Style komunikowania się

4.3.1. Materiał nauczania

W sposobie komunikowania się ludzi wyróżniamy trzy style: agresywny, uległy

i asertywny. Teoretycy psychologii osobowości przyczyn takich zachowań upatrują
w nierozwiązanych konfliktach wewnętrznych w różnych okresach życia. Powodują one brak
zaufania do siebie i ludzi. Lęki i brak poczucia bezpieczeństwa powodują, że ludzie albo
ulegają innym, nie troszcząc się o własne potrzeby i prawa, albo nie respektują praw innych
ludzi, wykorzystując ich do swoich celów.

Ludzie ulegli czują się słabi, bezradni, boją się reakcji innych, podejmując decyzję

pragną uniknąć konfliktów, boją się być niegrzeczni, nie przedstawiają własnych potrzeb,
poglądów i odczuć. Lekceważą własne prawa pozwalając innym je naruszać. Paradoksalnie
unikając konfliktu prowokują jego powstanie. Uzależniając się od innych, tracą szacunek do
samych siebie, manipulując innymi, aby otrzymać to, czego chcą. Ukryta manipulacja nie jest
akceptowana przez innych.

Przykładowe korzyści bycia uległym:

–

nie muszą brać odpowiedzialności za swoje uczucia i potrzeby,

–

zawsze znajdzie się ktoś, kto podejmie za nas decyzje i zaopiekuje się nami.

Przykładowe straty w byciu uległym:

–

utrata niezależności,

–

stłumienie swoich uczuć i potrzeb,

–

trudność w polubieniu siebie, ponieważ nie można nic zmienić w swoim życiu ani
wyrazić swoich prawdziwych uczuć (brak poczucia wpływu na sytuację).

Ludzie agresywni bronią własnych praw, lekceważąc prawa innych, dominują nad nimi,

często ich upokarzając, nie słuchają innych ludzi, podejmują decyzje bez liczenia się z ich
prawami, przyjmują postawy wrogie lub obronne, nie wierzą w samych siebie, ale nie lubią
przegrywać. Dlatego demonstrują swoją władzę, złość, agresję, która jest źródłem często
nierealnych oczekiwań.

Asertywność (Asserare, z gr. stanowczość) to umiejętność wyrażania wobec innych osób

własnych uczuć, opinii, pragnień w sposób adekwatny, otwarty i pozbawiony lęku, a zarazem
respektujący uczucia, postawy i pragnienie innych [13, s. 89]. Jest często mylona z agresją,
ponieważ w zachowaniach agresywnych również bronimy własnych praw, ale lekceważymy
przy tym prawa innych, dominujemy nad nimi, nie słuchamy, często upokarzamy.

Jako człowiek masz prawo:

–

popełniać błędy,

–

sam ustalać swoje cele,

–

samodzielnie podejmować decyzje,

–

odpowiadać ,,nie’’ na prośby,

–

dbać o siebie,

–

być sobą,

–

bronić swych praw,

–

pytać i szukać informacji,

–

być dla siebie autorytetem,

–

zastanawiać się,

–

wahać się,

–

zmieniać zdanie

–

prosić o różne rzeczy,

–

być traktowany z szacunkiem,

–

dobrze myśleć o sobie,

–

wypowiadać swoje opinie,

–

wyrażać swoje odczucia i pragnienia,

–

być smutny, wesoły, zły,

–

masz prawo do wszystkich uczuć,

–

być taki, jaki jesteś,

–

mieć własne zdanie na swój temat,

–

przeciwstawiać się nieuprawnionej
krytyce,

–

być zakłopotany,

–

MASZ PRAWO BYĆ
ASERTYWNY

–

MASZ PRAWO NIE BYĆ
ASERTYWNY

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zasadnicza różnica dotyczy sposobu traktowania innego człowieka. W postawie

agresywnej używając przewagi i dominacji pragniemy użyć go do swoich celów. ,,Drugi” jest
przedmiotem. Celem zaś asertywności jest realizacja osobistych praw w relacjach z innymi
ludźmi. ,,Drugi’’ człowiek jest partnerem relacji, jest podmiotem.

Jeśli będziesz miał wątpliwości jak odpowiedzieć na pytania poszukaj odpowiedzi

umieszczonej w książce J. Gut i W. Haman „Docenić konflikt. Od walki i manipulacji do
współpracy”. Warszawa 1995, Kontrakt, s. 51 lub porozmawiaj na ten temat w klasie
z kolegami i nauczycielem. Trudno znaleźć uniwersalną receptę na wszystkie te problemy.
Jednak bardzo pomocne są ćwiczenia umiejętności bycia asertywnym. Trening asertywności
wymaga zdobycia biegłości w kontrolowaniu trzech struktur naszej osobowości: poczucia
własnej wartości, umiejętności komunikacyjnych, poczucia sprawstwa.

Zanim przystąpisz do ćwiczeń, które pozwolą Ci praktycznie poznać czynności, które

wchodzą w skład umiejętności i zachowań asertywnych musisz wiedzieć, że:
a) Nie wszystkie krytyczne komunikaty skierowane do Ciebie naruszają poczucie Twojej

wartości; informacja zwrotna jest zawsze subiektywna, nie jest wyrokiem na Ciebie,
a jedynie ktoś tak Cię widzi, chociaż nie jesteś taka(i).

b) Nadawca informacji zwrotnej tak na Ciebie reaguje i mówi o swoich odczuciach,

myślach, wyobrażeniach, czyli mówi o sobie.

c) Warunkiem

korzystnego

oddziaływania

informacji

zwrotnej

jest

poczucie

bezpieczeństwa w relacjach z osobą, od której te informacje otrzymujesz. Jeśli masz do
tej osoby zaufanie, jeśli wierzysz w jej życzliwość i w to, że jesteś dla niej celem, a nie
środkiem do osiągnięcia jej osobistych celów i komunikat zwrotny przyniesie ci osobistą
korzyść, wówczas jesteś gotów przyjąć najtrudniejsze informacje na swój temat.
Wyraźna odmowa asertywna jest respektowana przez większość ludzi. Asertywna

odmowa jest to stanowcze i wyraźne stwierdzenie, w którym powinny być zawarte trzy
ważne elementy:
a) na początku musi paść słowo „NIE”,
b) musi być zawarte określenie, czego nie chcemy wykonać, np.

Nie napiszę za Ciebie raportu …
Nie pożyczę Ci pieniędzy….
Nie zostanę dłużej w szkole…,

c) musi paść krótkie i prawdziwe uzasadnienie naszej odmowy (bez wykrętów,

usprawiedliwień i pouczeń):
... bo potrzebuję czasu na dokończenie swojej pracy,
… bo są mi teraz potrzebne,
… bo chcę to popołudnie spędzić z rodziną.

Lista zwrotów obronnych (nieasertywnych):
–

wymyślanie „obiektywnych” przeszkód - (muszę już jechać, mam inne obowiązki, nie
mam czasu, chcę wrócić o czasie do domu);

–

tłumaczenie się – (… bo musze dokonać opłat);

–

usprawiedliwianie się – (zrozum, sam potrzebuję);

–

pouczanie – (powinieneś się zmienić)

–

robienie aluzji – (może ty byś mi pomógł?)

–

oszukiwanie – (zapomniałem portfela)

–

uleganie – (pożyczę ci, ale to już ostatni raz).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie znasz style komunikacji? Wymień je.
2. W jaki sposób zachowuje się osoba uległa?
3. W jaki sposób zachowuje się agresywna?
4. Co łączy styl uległy i agresywny, a co dzieli?
5. Jakie uczucia i emocje tłumi osoba uległa?
6. Czego nie może wyrazić osoba agresywna?
7. Jak rozumiesz poszczególne prawa? Co zyskujesz, jako osoba korzystająca z nich?
8. Jakie inne prawa przyznacie Państwo samym sobie?
9. Które z praw sprawiają, że czujecie się mocni, ważni, w porządku?
10. Jakie wiadomości i umiejętności są niezbędne, aby pozostając sobą, zyskać sympatię

rodziców, nauczycieli, kolegów?

11. Co zrobić, aby nie czuć się krzywdzonym, wykorzystywanym, lekceważonym?
12. Jak bronić się przed naciskami innych, np. w sytuacjach społecznych wskazanych

w autoteście?

13. Przeczytaj ponownie prawa asertywne, po czym odpowiedz na następujące pytania:

a) Czy współżycie w grupie, rodzinie, związkach koleżeńskich, narzeczeńskich

wymaga:

–

liczenia się z potrzebami i interesami innych?

–

rezygnacji z własnych praw i potrzeb, myśli, czynów, tajemnic?

–

rezygnacji z bycia sobą, z układania spraw osobistych zgodnie z własną wolą
i interesem?

b) Czy rezygnacja z własnych indywidualnych praw człowieka gwarantuje szacunek do

samego siebie?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Odegraj rolę osoby uległej i agresywnej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) odegrać rolę osoby uległej i wyobrazić sobie, że zachowujesz się w następujący sposób:

Masz udawać, że jesteś małżonkiem bardzo uzależnionym od partnera. Powinieneś

przesunąć jedną stopę nieco do tyłu i przenieś na nią cały ciężar. Wyciągnąć ramiona,
wewnętrzną stronę dłoni skierować do góry. Pochylić się nieco do przodu, aby zachować
równowagę ciała i uniemożliwić sobie mówienie pełnym i mocnym głosem. Oczy skierować
w górę i powiedzieć cichym głosem:
–

,,Zgadzam się na wszystko co powiesz. Żyję tylko po to, aby Ciebie uszczęśliwić. Nie
posiadam wewnętrznej mocy. Polegam na Twoich decyzjach i jestem pod Twoją opieką.
Bez Ciebie będę zbyt bezbronna, więc zrobię wszystko, czego zażądasz. Przykro mi, że
jestem uciążliwa. Mogę wypowiedzieć swoją opinię, ale nie jest ona wiele warta”,

2) po zakończeniu scenki odpowiedzieć na pytania dotyczące swego samopoczucia w roli

osoby uległej:

–

Jak się czułeś?

–

Jak oddychałeś?

–

Jak zachowywały się twoje mięśnie?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

Jak brzmiał twój głos?

3) stworzyć wraz z innymi uczniami listę korzyści i wad bycia osobą uległą,
4) zawiesić na ścianie powstałą listę,
5) odegrać rolę osoby agresywnej i wyobrazić sobie, że zachowujesz się w następujący

sposób:
Masz udawać, że jesteś agresywnym szefem, wrzeszczącym na swojego pracownika.

Masz wstać, wysunąć jedna stopę nieco do przodu i oprzeć się na niej. Jedną dłoń powinieneś
położyć na biodrze, a palec wskazujący drugiej trzymać wymierzony w podwładnego.

Głośnym, oskarżycielskim głosem masz wypowiadać następujące zdanie:

– ,,Nigdy niczego nie robisz dobrze ... Ciągle powtarzasz tę głupotę ... Co się z Tobą dzieje?

Jesteś po prostu leniwym sk ... synem. Moglibyśmy Cię wynająć jako kołek do
podpierania drzwi. Jestem tu jedyną osobą, która cokolwiek robi.... Robi mi się niedobrze
od podejmowania wszystkich decyzji .... Nigdy nie przejmujesz inicjatywy”.

6) kontynuować swoje oskarżenie przez 3 minuty,
7) wypowiadać komunikaty zaczynające się od ,,Ty”. Niech będzie w nich dużo sarkazmu

i negatywnych etykietek. Nieistotne jest, co myśli druga osoba. Jeżeli zadajesz pytania,
to w taki sposób, jakbyś wcale nie oczekiwał odpowiedzi. Koncentrujesz się jedynie na
tym, aby udowodnić swoją rację i wyższość,

8) po zakończeniu scenki masz odpowiedzieć na pytania dotyczące swojego samopoczucia

w roli osoby agresywnej:
–

Jak się czułeś?

–

Jak oddychałeś?

–

Jak zachowywały się twoje mięśnie?

–

Jak brzmiał twój głos?

9) stworzyć wraz z innymi uczniami listę korzyści i wad bycia osobą agresywną,

10) zawiesić na ścianie powstałą listę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

arkusze szarego papieru,

–

mazaki,

–

papier formatu A4,

–

długopisy.

Ćwiczenie 2 [13, s. 89]

Określ własne uczucia towarzyszące wyobrażonej historii.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

wysłuchać historii „W bibliotece” opowiedzianej przez nauczyciela,

odpowiedzieć na pytania, które zadaje nauczyciel:
–

Jak zareagowałabyś, kiedy pojawiłaby się koleżanka?

–

Co w takiej sytuacji powiedziałabyś do niej?

–

Jak ona by się z kolei poczuła?

–

Jaki wpływ miałoby to na łączące was stosunki?

zapisać odpowiedzi na tablicy,

odegrać w parze scenkę z zastosowaniem wobec spóźnionej koleżanki zachowania
agresywnego, uległego, asertywnego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

zeszyt,

–

tekst historii „W bibliotece” – „Koleżanka poprosiła cię, żebyś pomogła znaleźć jej różne
rzeczy w bibliotece. Właściwie chciałaś w tym czasie wypić kawę w szkolnej
kawiarence, ale w końcu postanowiłaś jej pomóc. Przychodzisz do biblioteki, a koleżanki
jeszcze tam nie ma. Czekasz pamiętając, że do następnej lekcji została tylko godzina.
Koleżanka pojawia się po 20 minutach”,

–

tablica i kreda.

Ćwiczenie 3 [11, s. 125]

Sprawdź przy pomocy kwestionariusza autotestu, w których obszarach jesteś

nieasertywny.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) wypełnić indywidualny kwestionariusz autotestu (karta ćwiczeń 8),
2) podliczyć wskazania i ustalić, w jakich sytuacjach społecznych nie jesteś asertywny,
3) zaznaczyć swoje nieasertywne zachowania na „wędrującym arkuszu”,
4) podliczyć wskazania i ustalić potrzeby grupy w zakresie umiejętności asertywnych.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

Autotes – arkusz zbiorczy („wędrujący arkusz”),

–

długopis,

–

karta ćwiczeń 8 – „Autotest asertywności – uwarunkowania osobowościowe”.

Na każde z poniższych pytań spróbuj sam sobie odpowiedzieć: tak lub nie?

1. Nie potrafię odmówić komuś pożyczenia pieniędzy.
2. Nie umiem odmówić wypicia alkoholu, gdy mnie do tego namawiają.
3. Często mam trudności z powiedzeniem innym ludziom „nie”
4. Jeżeli ktoś rozmawia głośno w kinie, to mam trudności ze zwróceniem mu uwagi.
5. Nie umiem przerwać gadatliwemu przyjacielowi lub przyjaciółce.
6. Mam trudności z wypowiadaniem opinii różniącej się od opinii osoby, z którą

rozmawiam.

7. Nie potrafię kontynuować dyskusji z kimś, kto się ze mną nie zgadza.
8. Na spotkaniach publicznych unikam zadawania pytań, żeby nie wydać się głupim.
9. Trudno mi przyznać, że czegoś nie rozumiem i prosić o wyjaśnienie.
10. Nie potrafię nawiązywać rozmów z osobami obcymi.
11. Jest mi trudno zaproponować lub zaakceptować propozycję randki.
12. Nie potrafię komuś odmówić spotkania czy randki.

13. Nie umiem poprosić kogoś, kto mi raz odmówił, o spotkanie w późniejszym

terminie.

14. Nie potrafię komuś powiedzieć, że go nie lubię.
15. Często nie wiem, co powiedzieć atrakcyjnej osobie płci przeciwnej.
16. Jeżeli bliski i poważny krewny drażni się ze mną, to raczej kontroluję swoje uczucia

i unikam rozdrażnienia.

17. Gdy ktoś plotkuje na mój temat, raczej unikam go i nie staram się o wyjaśnienie

sprawy.

18. Kiedy ktoś mówi mi komplementy, nie wiem jak się zachować.
19. Mam trudności ze zwróceniem w sklepie rzeczy, która okazała się bublem.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 4

Rozpoznaj zachowania asertywne, agresywne i uległe.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przeczytać treść karty 7 – „Rozpoznajemy zachowania asertywne”
2) omówić wspólnie z nauczycielem i innymi uczniami każdą sytuację i reakcję,
3) określić samodzielnie opisane w karcie ćwiczeń 7 zachowania jako: asertywne,

agresywne lub uległe,

4) uzasadnić swoją wypowiedź, poprzez wytłumaczenie dlaczego tak określiłeś

zachowanie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

długopis,

–

karta ćwiczeń 7 – „Rozpoznajemy zachowania asertywne”.

Określ, które reakcje na opisaną sytuację są agresywne, asertywne lub uległe?

Sytuacja

Reakcja

1. Podczas lekcji kolega prosi cię, byś
pożyczył mu kartkę

2. Ktoś przerywa, kiedy mówisz.

3. Mama prosi cię, żebyś pomógł jej
w pracach domowych. Akurat odrabiasz
lekcje.

4. Czekasz w kolejce przy barze, kiedy ktoś
,,wskakuje” przed ciebie i zostaje
obsłużony przed tobą.

5. Jeden z graczy twojej drużyny piłkarskiej
oskarża cię, że nie wysiliłeś się zbytnio
podczas ostatniego meczu.

6. Kolega ma pewien problem i prosi cię
o radę.

7. Akurat wtedy, kiedy nadawany jest twój
ulubiony program telewizyjny, ktoś
z domowników chce oglądać inny
program.

8. Miesiąc temu pożyczyłeś koledze płytę
i do tej pory nie oddał jej, chociaż obiecał
zwrócić po 2 tygodniach.

Ty to ciągle coś wyłudzasz.

Przepraszam, ale chciałbym skończyć swoją
wypowiedź.
No dobrze, co prawda właśnie odrabiałem
pracę domową, ale...

Nic nie mówisz, tylko głośno wzdychasz.

Sądzę, że jesteś niesprawiedliwy. Wydawało
mi się, że gram dobrze.

Skąd mam wiedzieć, co zrobić? To jest
twoja sprawa.

Dobrze, oglądaj co chcesz. Ja mogę zająć się
czymś innym.

Przykro mi, że do tej pory nie oddałeś mi
płyty. Czy możesz mi ją jutro zwrócić?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9. Na przyjęciu ktoś częstuje cię koktailem,
mówiąc, że nie zawiera on alkoholu.
Uważasz, że to nieprawda.

10. Zauważasz, że ostatnia mama często
bierze przepisane przez lekarza tabletki
uspakajające.

Spływaj! Nie tknę tego!

Ciągle coś łykasz!. Co ci właściwie jest?

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wymienić nazwy trzech stylów komunikowania się?

2) scharakteryzować zachowanie osoby uległej?

3) wymienić listę korzyści bycia osobą uległą?

4) wymienić listę wad bycia osobą uległą?

5) scharakteryzować zachowanie osoby agresywnej?

6) wymienić listę korzyści bycia osobą agresywną?

7) wymienić listę wad bycia osobą agresywną?

8) rozpoznać postawy i zachowania asertywne?

9) nazwać prawa asertywne, z których dotychczas nie korzystałeś?

10) nazwać prawa asertywne, z których dotychczas korzystałeś?

11) podać zalety i wady trzech stylów komunikowania się?

12) ocenić skuteczność technik asertywnego odmawiania?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. 4. Rozwiązywanie konfliktów

4.4.1. Materiał nauczania

Konflikt (z łac.) sprzeczność pojawia się wówczas, gdy co najmniej dwie osoby pragną

posiąść tę samą rzecz, odgrywać tę sama rolę, zająć tę samą przestrzeń, kiedy cele, do których
zmierzają (w ich rozumieniu) wzajemnie się wykluczają.
–

Czy konfliktów nie można uniknąć?
Odpowiedź brzmi: tak, ponieważ każdy człowiek jest odrębną osobą o indywidualnych

potrzebach, opiniach, gustach, preferencjach, przekonaniach, lekach i celach.
–

Czy strony konfliktu są świadome jego prawdziwych przyczyn?
Odpowiedź brzmi: nie zawsze, i właśnie ta nieświadomość przyczyn jest często głównym

czynnikiem utrudniającym jego rozwiązanie.
–

Czy wolno nam unikać konfliktów? Jeśli nie, to dlaczego nie należy?
Unikając konfliktów nie dojrzewamy, nie rozwijamy się, wychodzimy na bezradnych,

skoro nie próbujemy rozwiązać sytuacji domagającej się rozwiązania. Nasi najbliżsi, rodzina,
współpracownicy widzą, że przeżywamy rezygnację i oceniają nas jako niezbyt mądrych,
a może nawet i niezbyt uczciwych.
– Jakie wnioski nasuwają się wam z powyższego rozumowania dotyczącego

rozwiązywania konfliktów w naszym życiu?

Wnioski:
1) Konflikt jest twórczą sytuacją, którą należy kierować, a nie jej unikać.
2) Ujawnienie konfliktu jest sukcesem.

– Jakie strategie rozwiązywania konfliktów stosują najczęściej ludzie i od czego zależy

wybór strategii?
Odpowiedź brzmi: od poziomu dojrzałości osobowej człowieka, czyli mówiąc prościej

od umiejętności rozwiązywania konfliktów, od doświadczenia i treningu (ilości ćwiczeń).
Zasady negocjacji nastawionych na współpracę [1, s. 61] znajdziesz w punkcie 4.4.3. –
w karcie ćwiczeń nr 10 umieszczonej przy ćwiczeniu nr 3.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jak rozumiesz pojęcie konfliktu?
2. Dlaczego nie można uniknąć konfliktu?
3. Co tracimy unikając konfliktu?
4. Jak oceniasz poziom rozwoju osobowości ludzi, którzy unikają konfliktów?
5. Jak oceniasz poziom rozwoju osobowości ludzi, którzy ujawniają konflikty?
6. Jakich sposobów rozwiązywania konfliktów najczęściej używają ludzie?
7. Od czego zależy wybór sposobu rozwiązywania konfliktów?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ istotę sytuacji konfliktowej i własne strategie postępowania w przypadku

zaistnienia sprzecznych interesów [1, s. 60].

Sposób wykonania ćwiczenia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) utworzyć wraz z dwoma innymi uczniami trójkę,
2) wskazać przedstawiciela grupy, który położy na środku 3 cukierki,
3) w ciągu około 10 minut podjąć wraz z pozostałą dwójką decyzję, jak podzielić te cukierki

między dwie osoby. Tylko dwie z trzech osób mogą je dostać. Żadne zdanie się na los,
czy ciągnięcie zapałek, nie może decydować, które dwie osoby dostaną cukierki i po ile,

4) po podjęciu decyzji udzielić innym osobom z trójki informacji zwrotnej dotyczącej uczuć

związanych z zachowaniami ujawnionymi w toku konfliktu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

cukierki – po jednym dla każdego ucznia,

–

folia z kartą ćwiczeń 9 – „Style negocjacji”.

Miękki styl negocjacji
1) Traktujesz partnera jak przyjaciela.
2) Dążysz do porozumienia.
3) Ustępujesz, unikasz walki.
4) Ufasz, nie oszukujesz.
5) Elastycznie zmieniasz stanowisko.
6) Idziesz na kompromis.
7) Składasz oferty.
8) Poddajesz się presji.

Twardy styl negocjacji
1) Traktujesz partnera jak wroga.
2) Dążysz do zwycięstwa.
3) Żądasz ustępstw, walczysz.
4) Nie ufasz, oszukujesz.
5) Twardo bronisz swojego stanowiska.
6) Nie godzisz się na kompromis.
7) Stosujesz groźby.
8) Wywierasz presję.

Ćwiczenie 2

Przećwicz umiejętność konstruktywnego rozwiązywania konfliktów [1, s. 61].

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z charakterystykami stylów negocjacji (karta ćwiczeń 9 i 10)
2) dobrać sobie chętną osobę i odegrać scenkę ilustrującą „twardy” styl negocjacji,

Przykładowa sytuacja:
Dziewczyna mówi do chłopaka: Nie zamierzam ustąpić. Jeśli chcesz iść ze mną do kina
to tylko na „Pretty Woman” albo nie idziemy w ogóle.

3) wybrać dwie inne osoby, które zilustrują tę samą sytuację posługując się „miękkim”

stylem negocjacji,

4) wspólnie z klasą omówić scenki:

–

jak czuli się partnerzy podczas prowadzenia negocjacji różnymi stylami?

–

jakie widzą zalety i wady każdego stylu?

5) opracować zasady prowadzenia negocjacji, które byłyby wolne od wad tak „twardego”,

jak i „miękkiego” stylu negocjacji,

6) obejrzeć planszę „Taktyka negocjacji nastawionej na współpracę” i uzupełnić zasady,

których nie uwzględnili w swoim projekcie,

7) odegrać rozmowę między chłopakiem a dziewczyną posługując się stylem negocjacji

nastawionych na współpracę (chętne osoby).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

– plansza z kartą ćwiczeń 9 – „Style negocjacji” (patrz ćwiczenie 1),
– plansza z kartą ćwiczeń 10 - „Taktyka negocjacji nastawionych na współpracę”,
– dwie kartki papieru A4,
– długopisy.

Ćwiczenie 3

Przećwicz umiejętność negocjacji nastawionych na współpracę.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) wymienić zasady negocjacji nastawionych na współpracę (karta ćwiczeń 10),
2) ustalić wspólnie z klasą listę spraw, które chcesz załatwić (np: uzyskanie od dyrekcji

funduszy na imprezę klasową, wynegocjowanie późniejszego powrotu do domu),

3) odegrać scenki z domu rodzinnego i z życia klasy,
4) odegrać pierwszą scenkę na forum klasy,
5) odegrać ponownie scenkę, jeśli jej analiza sprawi dużo trudności klasie,
6) notować jako osoba obserwująca informacje zwrotne,
7) odpowiedzieć na pytanie: czy udało się zastosować wszystkie zasady?
8) tworzyć z innymi uczniami grupy i odgrywać poszczególne sytuacje posługując się

poznanymi zasadami negocjacji,

9) odgrywać ponownie scenki w celu utrwalenia zasad negocjacji nastawionych na

współpracę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

zbiór sytuacji z życia klasy,

–

zbiór sytuacji z domu rodzinnego uczniów,

–

kartka formatu A4,

–

długopisy,

–

karta ćwiczeń 10 - „Taktyka negocjacji nastawionych na współpracę”.

1. Traktuj problem jako wspólne zadanie do rozwiązania.
2. Nie walcz z ludźmi, ale z problemami.
3. Działaj miękko wobec ludzi, twardo wobec tematu.
4. Koncentruj się na interesach (potrzebach) a nie na stanowiskach, zdaniach, poglądach.
5. Uważnie słuchaj partnera.
6. Poszukaj różnych rozwiązań korzystnych dla obu stron.
7. Nazywaj i podkreślaj osiągnięcia w negocjacjach.

Ćwiczenie 4

Przećwicz umiejętności przestrzegania podstawowych reguł negocjacji w oparciu

o podane sytuacje.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) odegrać sytuację 1 przyjmując którąś z ról,
2) zabrać głos w dyskusji nad przebiegiem negocjacji w oparciu o reguły z planszy

i sformułowany problem:

–

Czy partnerzy ustalili reguły na przestrzeganie szacunku dla osoby i stawianie granic
w pretensjach i obwinianiu?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sytuacja 1 [6, s. 84]

Żona: Tak się cieszę, że w tym roku pojedziemy wreszcie sami na urlop. Na pewno najlepiej
będzie nam nad morzem w moim ulubionym pensjonacie „Zacisze".
Mąż: O nie! Znów będziesz się całymi dniami wylegiwać na plaży, a wieczorami uwodzić
obcych facetów. Tym razem pojedziemy pod namiot. Będziemy tylko we dwoje
obcować z naturą. Ja będę łowił ryby.

Ż: Ty jesteś niemożliwie zazdrosny. Wszędzie węszysz zdradę. A co ja będę sama na tym
wygwizdowie robić? Mam ci może znów oprawiać i smażyć te śmierdzące ryby?! Jesteś
strasznym egoistą!!!

M: A ty jesteś leniwa i nie liczysz się ze mną. Specjalnie robisz mi przykrości! Nie wiem, czy
warto z tobą wyjechać.
Ż: Bez łaski. I tak często się z tobą nudziłam, bo nie chciało ci się mną zainteresować na
wyjeździe. Szkoda naszego gadania. Pewnie nie spędzimy razem tego urlopu.

3) odegrać sytuację 2 przyjmując którąś z ról,
4) zabrać głos w dyskusji nad następującymi zagadnieniami:
–

Czy w tej scenie para dalej się atakuje i wraca do przeszłości?

–

Co uniemożliwia znalezienie rozsądnego kompromisu (który, godziłby ich ważne
potrzeby)?

Sytuacja 2

Żona: Tak się cieszę, że w tym roku pojedziemy wreszcie sami na urlop. Na pewno najlepiej
będzie nam nad morzem w moim ulubionym pensjonacie „Zacisze".
Mąż: Kochanie! Nie warto jechać nad morze, bo jest zatrute, a dziura ozonowa i tak nie
pozwoli ci się opalać.
Ż: Misiaczku! Ale w lesie może wybuchnąć pożar (ciągle mówią o tym w TV). A poza tym
wiesz, jak ja się boję komarów.

M: Nie martw się, kupię ci wspaniały preparat przeciwko komarom. W lesie, nad jeziorem
jest cisza i możesz tam wspaniale wypocząć.
Ż: Tak, ale nasz namiot przecieka. Pojedźmy nad morze - tam też przecież możesz łowić
wspaniałe ryby.

M: Zapewniam cię, że nad jeziorem będzie nam najlepiej. Nie ma tłumów ludzi i jest
kontakt z naturą.

Ż: Ja wolę jednak pobyt nad morzem. Tam zawsze coś się dzieje.

M: W takim razie zostańmy w domu lub pojedźmy na działkę, to nikt nie będzie
pokrzywdzony.

Jasne nazwanie potrzeb przez żonę jest fazą przełamania.

5) odczytać sytuację 3 przyjmując którąś z ról.

Sytuacja 3
Żona: Chcę odpocząć od garów i czuć, że się mną opiekujesz.
Mąż: Marzę, żeby być tylko z Tobą, oderwać się od ludzi, nabrać sił.
Tutaj jest dobrze używać parafraz, aby sprawdzić czy dobrze się zrozumiało interesy
partnera, np.:
Mąż: Czy dobrze zrozumiałem, że chcesz odpocząć od gotowania i zmywania oraz
pragniesz, żebym się Tobą zajął i zaopiekował?
Żona: Z tego co mówisz rozumiem, że zależy Ci, aby być głównie ze mną i odpocząć od
dużego towarzystwa oraz nabrać kondycji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Uwaga: Gdy zostaną nazwane prawdziwe potrzeby: bardzo często opozycja stanowisk –
morze czy jeziora przestaje być ważna. Wtedy następuje etap nazwania problemu do
wspólnego rozwiązania. W przypadku małżeństwa, problem mógłby brzmieć:
–

Co zrobić, abyś czuła, że się Tobą opiekuję i nie musiała mnie obsługiwać,
a jednocześnie żebym ja mógł odpocząć od ludzi i nabrał sił?
I teraz łatwiej sformułować pomysły na rozwiązanie problemu. W tej fazie dobrze jest

dostrzegać pozytywy (choćby najdrobniejsze, ale prawdziwe) i doceniać to, co im się udało
zrobić.

Żono, doceniam, że już nie wypominamy sobie przeszłości i nie robimy przykrych

wycieczek osobistych. Cieszę się, że udało nam się nazwać to, czego nie chcemy robić na
pewno podczas urlopu i udało nam się wreszcie określić problem, przed którym stoimy.

Podstawowe zasady negocjacji można ująć w następujący sposób:

1. Oddziel ludzi od problemów.
2. Koncentruj się na interesach, a nie na stanowiskach.
3. Formułuj pytania przed odpowiedziami.
4. Doceniaj pozytywy.

Wyposażenie stanowiska pracy:
–

teksty z treścią scenek,

–

karta ćwiczeń 9 – „Style negocjacji” (patrz ćwiczenie 1),

–

plansza z kartą ćwiczeń 11 - „Logika negocjacji nastawionych na współpracę”.

1) Ustal reguły!
–

wspólne umówienie się na jakiekolwiek reguły jest już początkiem współpracy i pokazuje,
że obie strony mogą się dogadywać.

2) Interesy:
–

w kontaktach często koncentrujemy się na stanowiskach czyli na odpowiedzi na pytanie:

Czego chcesz? Wyjściem z impasu jest pytanie o interesy: Dlaczego Ci na tym zależy?

a) ujawnij interesy własne: w moim interesie leży ...
b) odkryj interesy partnera: dlaczego Ci na tym zależy?
c) ustal interesy wspólne: im więcej nazwiemy wspólnych interesów, tym większa szansa na

współpracę i poczucie, że trud negocjacji jest opłacalny.

3) Problemy negocjacyjne
–

dobrze sformułowany problem negocjacyjny jest pytaniem, w którym zawarte są konkretne,
sprzeczne interesy obu stron. Powinno zaczynać się od słów: - Co zrobić?; Jak?; Co zrobić
jeśli?

4) Rozwiązania (propozycje):
–

pomysły

–

weryfikacja

–

decyzja
Spośród proponowanych rozwiązań wybieramy to które w największym stopniu zaspokajają

interesy wszystkich stron konfliktu.
5) Podkreślaj pozytywy na każdym etapie rozmowy:
–

cieszę się ...

–

doceniam ...

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.7.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) nazwać podstawowe zasady negocjacji?

2) ustalić reguły prowadzenia rozmowy negocjacyjnej?

3) zamienić stanowisko na interesy?

4) ujawnić interesy własne?

5) poznać interesy partnera?

6) ustalić interesy wspólne?

7) sformułować problem negocjacyjny?

8) podkreślać pozytywy na każdym etapie rozmowy?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań dotyczących problemów związanych z nawiązywaniem,

utrzymywaniem kontaktów społecznych oraz zasad prowadzenia negocjacji i mediacji.
Zadania: 1, 2, 3, 4, 5, 6,7, 8, 9, 15 i 16 są to zadania wielokrotnego wyboru i tylko jedna
odpowiedź jest prawidłowa; zadania: 10, 11, 12, 13, 14, 17, 18, 19, 20 to zadania otwarte
i należy udzielić krótkiej odpowiedzi.

5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi:

–

w zadaniach wielokrotnego wyboru zaznacz prawidłową odpowiedź znakiem X
(w przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową),

–

w zadaniach z krótką odpowiedzią wpisz odpowiedź w wyznaczone pole.

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego

rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. Trudności mogą przysporzyć
Ci zadania: 15 - 20, gdyż są one na poziomie trudniejszym niż pozostałe.

8. Na rozwiązanie testu masz 60 min.

Powodzenia !

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Komunikacja, to:

a) proces wzajemnego przekazywania informacji oraz sprawdzenia, jak nasz komunikat

rozumie odbiorca,

b) pisemny przekaz informacji,
c) telewizyjny przekaz informacji,
d) przekazywanie jednostronne lub dwustronne informacji.

2. Komunikacja niewerbalna to:

a) przekaz słowny,
b) notatka,
c) mowa ciała,
d) zapis magnetofonowy.

3. Do zachowań asertywnych należy:

a) przyznawanie racji tylko sobie,
b) realizacja własnych praw z jednoczesnym poszanowaniem praw innych,
c) unikanie konfliktów wszelkimi sposobami,
d) użycie sarkazmu, kiedy chcę coś uzyskać od innych.

4. Prawa asertywne pozwalają:

a) troszczyć się tylko o prawa dzieci,
b) zabezpieczają tylko prawa opiekuna,
c) zabezpieczają prawa nadawcy i odbiorcy relacji interpersonalnych,
d) zabezpieczają tylko interesy elit.

5. Technika asertywnego odmawiania polega na:

a) powtarzaniu komunikatu ,,nie” z podaniem przyczyny odmowy,
b) powtarzaniu komunikatu ,,nie”,
c) potwierdzaniu oczekiwań nadawcy,
d) parafrazowaniu oczekiwań nadawcy i powtarzaniu komunikatu ,,nie”.

6. Uległość, to:

a) lekceważenie norm społecznych,
b) żądanie ustępstw,
c) ścisłe przestrzeganie norm i wzorów narzuconych przez partnera,
d) radykalna poprawa sytuacji materialnej.

7. Empatia, to:

a) emocjonalne współbrzmienie i współodczuwanie przeżyć drugiego człowieka
b) umiejętność przewidywania zachowań innych ludzi,
c) publiczne okazywanie własnych odczuć,
d) cierpliwość w wysłuchiwaniu nadawcy.

8. Do zasad negocjacji nastawionych na współpracę należy:

a) nie godzenie się na kompromis,
b) ustępowanie, unikanie walki,
c) koncentrowanie się na interesach, a nie stanowisku,
d) elastyczna zmiana stanowiska.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9. Budowanie zaufania i szacunku do nadawcy komunikatu opiera się na:

a) empatycznym rozumieniu komunikatów nadawcy,
b) wyjaśnianiu i pouczaniu,
c) zawstydzaniu nadawcy,
d) obwinianiu i grożeniu.

10. Wymień pięć barier komunikacyjnych.

11. Wymień trzy powody uległego zachowania się.

12. Wymień najczęstsze przyczyny konfliktów między ludźmi.

13. Wymień cztery techniki asertywnego przeciwstawienia się manipulacjom.

14. Wymień podstawowe reguły negocjacyjne.

15. Komunikat typu ,,ja” jest:

a) żądaniem,
b) pouczeniem,
c) wykładem i prośbą o pomoc
d) sposobem pozytywnego komunikowania się w sytuacji, kiedy jakieś zachowanie

naszego rozmówcy jest dla nas nie do przyjęcia.

16. Parafraza, to technika mówienia i słuchania polegająca na:

a) utrzymywaniu tematu rozmowy przez zadawanie pytań ,
b) zachęcaniu do rozmowy,
c) informacji zwrotnej do nadawcy komunikatu potwierdzającej sposób rozumienia

treści,

d) okazywanie sympatii dla nadawcy komunikatu.

17. Uzupełnij listę skutków zachowań agresywnych:

a) społeczne: konflikty z innymi ludźmi, ...
b) osobiste: utrata szacunku dla samego siebie,...

18. Wymień kolejne etapy prowadzenia negocjacji.

19. Określ podstawowe różnice między miękkim a twardym stylem negocjacji.

20. Uzupełnij listę zachowań

a) skutecznego negocjatora: skupia uwagę na rozwiązaniach,...
b) przegrywającego negocjatora: skupia uwagę na tłumaczeniach,...

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ...........................................................................

Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów społecznych

Zakreśl lub wpisz poprawną odpowiedź

zadania

Odpowiedź

Punkty

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

a)

b)

18.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19.

20.

a)

b)

Razem:

Zsumowałeś punkty. Maksymalnie mogłeś uzyskać 20 punktów.

Jeżeli otrzymałeś nie mniej niż 80% punktów, możesz spokojnie pisać pracę kontrolną.
Gratuluję!
Jeżeli uzyskałeś liczbę punktów z przedziału (50%; 80%) też nie jest źle. Otrzymasz ocenę
dostateczną lub dobrą.
Jeżeli uzyskałeś mniej niż 50% punktów, możesz liczyć co najwyżej na ocenę dopuszczającą.
Powinieneś uzupełnić braki.
Powodzenia!

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

AUTOTEST

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Autotest służy wyłącznie do samooceny Twojej asertywności.
3. W odpowiednie kolumny po prawej stronie pytań wstaw punkty

0 – jeżeli Twoja odpowiedź brzmi ,,nigdy”
1 – czasami,
2 – często,
3 – bardzo często,
4 – zawsze
Kolumna A dotyczy zachowań pasywnych,
Kolumna B – agresywnych
Kolumna C – asertywnych,
Kolumna D – biernie-agresywnych

4. Po zakończeniu pracy z testem podsumuj punkty. Przeczytaj zapis pod testem. Wybierz

odpowiedź na pytania:

–

Czy jestem asertywny?

–

Czy muszę nad sobą popracować, by zmienić ten stan?

Powodzenia!

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Jak bardzo jestem asertywny?

Lp. Treść pytania

1. Ilekroć muszę zwrócić się do kogoś z prośbą, czuję się

niezręcznie.

2. Łatwo mnie wytrącić z równowagi lub onieśmielić

szyderstwem.

3. Wolę, żeby ludzie domyślali się czego chcę, niż żebym miał

im to powiedzieć.

4. Sympatia ludzka jest dla mnie tak ważna, że gotów jestem ją

,,kupować’’ od innych.

5. Nie lubię konfliktów i unikam ich wszelkimi sposobami.

6. Łatwo przychodzi mi wytknięcie lub wskazanie kogoś

palcem.

7. Łatwo tracę panowanie nad sobą.

8. O wiele ważniejsze jest dla mnie uzyskanie tego co chcę, niż

zyskanie sympatii innych.

9. Nie zawaham się przed podniesieniem głosu, twardym

spojrzeniem czy użyciem sarkazmu kiedy chcę coś uzyskać
od innych.

10. Cierpliwość do ludzi nie jest moją najmocniejszą stroną.

11. Spotykając się z sarkazmem, szyderstwem i niesprawiedliwą

krytyką zachowuję pewność siebie i spokój.

12. Napotykając problem, staram się go rozwiązać, nie szukając

ani nie próbując osądzać innych.

13. Bez problemu potrafię powiedzieć czego chcę lub jakie jest

moje zdanie.

14. Uważam, że utrzymuję kontakt wzrokowy z innymi ludźmi.

15. Wierzę w swoje umiejętności rozwiązywania sytuacji

konfliktowych.

16. Posłużę

się

sarkazmem

lub

,,dowcipami’’

celu

wzmocnienia swoich argumentów.

17. Nie lubię konfliktów, więc posługuję się innymi metodami

okazywania uczuć, takimi jak ,,ucinanie” uwag w pół zdania.

18. Może nie jestem zbyt bezpośredni w stosunkach z innymi, ale

patrząc na mnie, mogę łatwo zgadnąć co myślę.

19. Wszelką niecierpliwość, jaką mam wobec innych wyrażam

swoim zachowaniem i językiem ciała, a nie bezpośrednio
słowami.

20. Kiedy proszą mnie o zrobienie czegoś, czego nie chcę zrobić,

nie odmawiam, ale świadomie robię to byle jak.

21. Ilekroć muszę zwrócić się do kogoś z prośbą, czuję się

niezręcznie.

Im wyższy wynik, tym większe prawdopodobieństwo, że to jest zachowanie typowe dla
Ciebie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1. Chomczyńska – Miliszkiewicz M., Pankowska D.: Polubić szkołę. Ćwiczenia grupowe

do pracy wychowawczej. WSiP, Warszawa 1995

2. Cooper P. J.: Sprawne porozumiewanie się. CODN, Warszawa 2002
3. Faber A., Mazlish E.: Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały? Jak słuchać, żeby dzieci

do nas mówiły? Media Rodzina of Poznań, Poznań 1992

4. Fijewska - Król B.: Asertywność. Kaseta video – Synargia
5. Grondas M.: Rozwijanie umiejętności wychowawczych. STO, Kraków 2004
6. Gut J., Haman W.: Docenić konflikt. Od walki i manipulacji do współpracy. Kontrakt,

Warszawa 1995

7. Hammer H.: Rozwój przez wprowadzanie zmian. Centrum Edukacji Medycznej,

Warszawa 1998

8. Jachimowska M.: Scenariusze lekcji wychowawczych wg programu „Żyć skuteczniej”.

Oficyna Wydawnicza UNUS, Wrocław 1997

9. Jak żyć z ludźmi (Umiejętności interpersonalne). Program profilaktyczny dla młodzieży.

Ćwiczenia grupowe. MEN, Warszawa 1997

10. Mc Kay M., Davis M., Fanning P.: Sztuka skutecznego porozumiewania się. GWP,

Gdańsk 2001

11. Mika S.: Jak modyfikować własne zachowania, PWN, Warszawa 1987
12. Nęcki Z.: Negocjacje w biznesie. Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków 2004
13. Nowy Leksykon, PWN, Warszawa 1998
14. Ostrowska K.: W poszukiwaniu wartości. Cz. II - Z Biblią przez życie. GWP, Gdańsk 1998
15. Steward J. (red.): Mosty zamiast murów. O komunikowaniu się między ludźmi. PWN,

Warszawa 2002

16. Ury W.: Odchodząc od nie. Negocjowanie od konfrontacji do kooperacji. Polskie

Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1998

17. Zwoliński Z.: Słowo w relacjach społecznych. WAM, Warszawa 2003