1

KWESTIA O PRAWDZIE Z KOMENTARZA DO SENTENCJI ŚW. TOMASZA Z AKWINU

1. Wstęp

Kwestia o prawdzie, stanowiąca integralną część Komentarza do Sentencji św. Tomasza z

Akwinu, jest swego rodzaju monografią. W całości omawia zagadnienie prawdy, ukazując je w

wieloaspektowej perspektywie, wskazując teoretyczne problemy, które to zagadnienie rodziło w

okresie powstania dzieła, i dostarczając rozwiązań owych problemów. Chociaż Sentencje Piotra

Lombarda mają charakter bez wątpienia teologiczny, to Tomaszowy Komentarz do nich odsłania

przed mediewistą szereg rozważań typowo filozoficznych. Obecność filozofii w dziełach

teologicznych epoki rozkwitu scholastyki jest typowa dla tej formacji intelektualnej. Teologia

scholastyczna czerpała obficie metody i uzasadnienia z filozofii, traktując tę ostatnią jako

niezwykle użyteczne narzędzie w precyzyjnym ujęciu danych objawionych. Dziś zajmowanie się

dziełami teologicznymi średniowiecza w celu poszukiwania w nich treści filozoficznych nie

wzbudza już oporów u historyków filozofii, choć przed kilkudziesięciu laty sens takich badań był

przez niektórych kwestionowany. Mediewistyka rozwinęła się znacznie od początków XX wieku

i wiedza o filozofii średniowiecznej, w tym scholastycznej, jest bez porównania większa niż

przed kilkudziesięciu laty. Mimo to wiele ważnych z mediewistycznego punktu widzenia dzieł

średniowiecznych nie zostało jeszcze dogłębnie opracowanych w literaturze przedmiotu i nie

chodzi tu tylko o dzieła autorów mniej znanych. Mało znanym pozostaje m. in. Komentarz do

Sentencji (Scriptum super Sententiis) św. Tomasza z Akwinu, który nie doczekał się nawet

częściowego tłumaczenia polskiego. Pozostaje więc dla większości zainteresowanych poznaniem

filozofii i teologii Doktora Anielskiego dziełem niedostępnym. Jedynie dla wąskiej grupy

mediewistów, pracujących na tekstach łacińskich, jest on bardziej dostępny, choć i oni

napotykają problem w postaci braku jego edycji krytycznej, która pozostaje na etapie

przygotowywania przez komisję leonińską. Najlepszym dotychczasowym, choć niepełnym,

wydaniem Komentarza pozostaje edycja zapoczątkowana przez Pierre Mandonneta

1

. Ostatnim

pełnym wydaniem, opartym na najlepszych wcześniejszych edycjach, choć dalekim od

wymogów współczesnej nam krytyki tekstu, pozostaje wydanie Parmeńskie z lat 1856-1858

2

.

Podstawą obecnego przekładu Kwestii O prawdzie, zawierającej się w księdze I, dystynkcji 19

Scriptum super Sententiis, jest tekst tego właśnie wydania, opracowany w wersji elektronicznej

1

Sancti Thomae Aquinatis, Scriptum super Sententiis magistri Petri Lombardi, t. 1 i 2, ed. P. Mandonnet, Parisiis

1929; Sancti Thomae Aquinatis, Scriptum super Sententiis magistri Petri Lombardi, t. 3., ed. M. F. Moos, Parisiis
1956, 2 vol.; Sancti Thomae Aquinatis, Scriptum super Sententiis magistri Petri Lombardi, t. 4., ed. M. F. Moos,
Parisiis 1947.

2

Sancti Thomae Aquinatis, Opera omnia, t. 6-7: Commentum in quatuor libros Sententiarum magistri Petri

Lombardi, Typis Petri Fiaccadori, Parmae 1856-1858.

2

przez R. Busa, przejrzany ponownie przez E. Alarcón i zamieszczony na stronie

<<www.corpusthomisticum.org>>

3

.

Za potrzebą uprzystępnienia treści wymienionej kwestii szerszemu gronu osób

zainteresowanych myślą św. Tomasza przemawia to, iż jest to najwcześniejsza Tomaszowa

„monografia” zagadnienia prawdy. Poprzedza ona niewiele późniejszą i opublikowaną już w

wersji łacińsko-polskiej kwestię 1 O prawdzie ze zbioru Quaestiones Disputatae De veritate

4

, a

także napisaną kilkanaście lat później przez Akwinatę kwestię 16 O prawdzie zamieszczoną w I

części w Sumy Teologii. Również ten ostatni tekst doczekał się i to najwcześniej przekładu

polskiego

5

. Porównanie wymienionych tekstów ukazuje ewolucję i krystalizowanie się poglądów

Doktora Anielskiego na zagadnienie prawdy, który do niektórych pierwotnie podnoszonych

wątków nie powracał w dwu późniejszych dziełach lub wątki te rozwinął w szersze koncepcje

filozoficzne. Niektóre elementy nauczania, zawarte w najwcześniejszym wielkim dziele

teologicznym św. Tomasza, mają więc charakter unikatowy (np. stosunkowo obszerny zarys

teorii analogii w Super I Sent., d. 19, q. 5, ad 1). Ponadto, problemowy charakter kwestii zawartej

w Komentarzu do Sentencji stanowi naturalny punkt odniesienia dla studiów nad kwestią I z De

veritate, dla której wydaje się być pierwowzorem.

2. Okoliczności powstania Księgi I Komentarza do Sentencji

Kwestia 5, dystynkcji 19, części I Komentarza do Sentencji stanowi jeden z trzech traktatów

św. Tomasza poświęconych w całości problematyce prawdy. Jest ona najwcześniejszym

opracowaniem tej problematyki w całym Corpus thomisticum, gdyż wraz z księgą I Komentarza

powstała w pierwszym okresie nauczania św. Tomasza jako bakałarza w Paryżu, obejmującym

lata 1252/3-1256/7 (w latach 1265-1266 Akwinata podjął jeszcze innej redakcji tej księgi, o

czym dalej). Co do szczegółowego datowania okresów redakcji tak poszczególnych ksiąg, jak i

całości dzieła, panują niewielkie rozbieżności pomiędzy badaczami, spowodowane

opowiedzeniem się za którąś z wysuwanych hipotez. Zdecydowanego rozstrzygnięcia na korzyść

którejkolwiek z nich nie należy jednak, jak się wydaje, oczekiwać, gdyż brak dotychczas na nie

wystarczających potwierdzeń.

Według Jean-Pierre Torrella, składający się z czterech ksiąg, podzielonych na dystynkcje,

kwestie, artykuły i w niektórych miejscach jeszcze na dodatkowo na mniejsze jednostki

składowe, tzw. „quaestiunculae”, Komentarz do Sentencji powstawał w dwu etapach. Etap

pierwszy stanowiły Tomaszowe wykłady Sentencji Piotra Lombarda z lat 1252-1254, a etap

drugi wypełniła ostateczna redakcja dzieła związanego z treścią tych wykładów. Doktor Anielski

miał spisać swój Komentarz w ciągu dwu kolejnych lat akademickich 1254-1256

6

.

W trzecim wydaniu swego dzieła, na którym opiera się polski przekład, J.-P. Torrell

odwoływał się w kwestii datowania do ustaleń zawartych w rozprawie doktorskiej Adriano

Olivy, opublikowanej kilka lat później jako część wstępu do nowej, krytycznej edycji Prologu do

3

CORPUS THOMISTICUM Sancti Thomae de Aquino Scriptum super Sententiis liber I distinctio XIX Textum

Parmae 1856 editum ac automato translatum a Roberto Busa SJ in taenias magneticas denuo recognovit Enrique
Alarcón atque instruxit (data dost

ę

pu: 11.02.2010).

4

S. Thomae Aquinatis, Quaestiones Disputatae De veritate.

Ś

w. Tomasz z Akwinu, Dysputy problemowe O

prawdzie, tł. A. Białek, Lublin 1999, s. 15-110.

5

Ś

w. Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna, t. 2, O Bogu, cz. 2, (1, 13-26), tł. Pius Bełch, London 1977. Pod

koniec lat 90-tych XX wieku ukazało si

ę

tak

ż

e inne tłumaczenie:

Ś

w. Tomasz z Akwinu, Traktat o Bogu. Summa

teologii, kwestie 1-26, tł. G. Kurylewicz, Z. Nerczuk, M. Olszewski, Kraków 1999.

6

J.-P. Torrell, Tomasz z Akwinu – człowiek i dzieło, tł. A. Kury

ś

, K

ę

ty-Warszawa 2008, s. 67, 388-389.

3

Komentarza do Sentencji św. Tomasza

7

. Według A. Olivy Akwinata otrzymał licentia docendi

przed 3 marca 1256, natomiast katedrę teologii objął jako magister regens przed 17 czerwca

1256. Wynikałoby stąd, że ukończył Komentarz do Sentencji do połowy marca 1256, bądź, co

bardziej prawdopodobne, skończył wykłady w r. akad. 1254/1255, co potwierdzałoby przekaz

Ptolemeusza z Lukki. Istnieje też przypuszczenie, że wykłady Sentencji zakończył w r. akad.

1253/1254, co jest zgodne z przekazem Bernarda Gui. Nie oznacza to jednak, że skończył wtedy

redakcję Komentarza

8

. A. Oliva uważa też, że św. Tomasz przyjechał wykładać do Paryża z

Kolonii w latach 1251-1252, co potwierdza dokument z lutego 1252. Kapituła podjęła tę decyzję

w Metzu w czerwcu 1251 lub w Bolonii 1251

9

. Akwinata miałby najpierw wykładać przez jakiś

czas, nie dający się dokładnie określić, Biblię, potem dopiero zacząć wykładać Sentencje.

Skończył do 1256, kiedy to otrzymał tytuł magister regens

10

. Starając się jak najdokładniej

określić okresy, w których powstały poszczególne części Tomaszowego Komentarza, A. Oliwa

sformułował następujące wnioski: a) św. Tomasz zaczął wykładać Księgę Izajasza i Księgę

Jeremiasza po przybyciu na uniwersytet w Paryżu w 1251 lub 1252; b) zajmował się tym przez

rok, po czym przez dwa lata wykładał Sentencje, księga po księdze, od I do IV; c) na końcu

dokonał rewizji swojego Scriptum super Sententiis, zajmując się nią do 3 marca 1256, kiedy

otrzymał licentia docendi

11

. Zatem można przyjąć, że prawdopodobnie wykładał Sentencje

podczas dwu lat od jesieni 1252 do lata 1254 albo od jesieni 1253 do lata 1255, komentując je

wedle układu dzieła P. Lombarda

12

.

Nieco inny tryb powstawania dzieła przyjął René-Antoine Gauthier, który przypisał

poszczególne księgi na następujące po sobie lata nauczania św. Tomasza jako bakałarza

Sentencji. I tak, księga pierwsza Komentarza, obejmująca interesującą nas kwestię, miałaby

powstać w roku 1253-1254; księga druga w 1254-1255; księga trzecia w 1255-1256; księga

czwarta w 1256-1257

13

. Chociaż datowanie to nie jest zdaniem J.-P. Torrella dostatecznie

udokumentowane, trudno w jego dziele dopatrzeć się przekonywającej argumentacji,

świadczącej, że mylił się R.-A. Gauthier

14

. Jeśli nawet jest prawdą, że Akwinata, podobnie jak jego

dominikańscy poprzednicy na katedrze, zaczął swe nauczanie w Paryżu nie od komentarzy do

Biblii, lecz od wykładu Sentencji Piotra Lombarda, jak utrzymuje J.-P. Torrell

15

, to trudno

zrozumieć, dlaczego księgi pierwszej i drugiej nie miałby zredagować w ciągu lat 1253-1255,

następnych zaś dwu w latach 1255-1257.

O wiele spokojniejsze w tonie są wypowiedzi Marie-Dominique Chenu, który przyjmuje, iż św.

Tomasz nauczał Sentencji na katedrze dla cudzoziemców w kolegium św. Jakuba, w latach 1254-

1256, kiedy regensem był Eliasz Brunet. Wykłady z tego dzieła zakończył, gdy otrzymał stopień

magistra teologii. Bezpośrednio potem miał je opublikować. M.-D. Chenu wypowiada się

7

A. Oliva, Les débuts de l'enseignement de Thomas d'Aquin et sa conception de la «Sacra Doctrina». Édition du

prologue de son «Commentaire des Sentences» de Pierre Lombard, Bibliothèque Thomiste, 58, J. Vrin, Paris
2006.

8

A. Oliva, Les débuts de l'enseignement de Thomas d'Aquin, s. 197-198.

9

A. Oliva, Les débuts de l'enseignement de Thomas d'Aquin, s. 224.

10

A. Oliva, Les débuts de l'enseignement de Thomas d'Aquin, s. 225.

11

A. Oliva, Les débuts de l'enseignement de Thomas d'Aquin, s. 253.

12

A. Oliva, Les débuts de l'enseignement de Thomas d'Aquin, s. 344.

13

R.-A. Gauthier, w: Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita ..., t. 25/2: Quaestiones de quolibet. Quodlibet I, II,

III, VI, IV, V, XII. Indices, Commissio Leonina - Éditions du Cerf, Roma - Paris, 1996, s. 480-483.

14

Opini

ę

na temat datowania Tomaszowego Komentarza do Sentencji przez R.-A. Gauthier, przedstawia J.-P.

Torrell zaledwie na dwu stronach swej pracy: Tomasz z Akwinu – człowiek i dzieło, s. 388-389. Trudno wszelako
z ni

ą

si

ę

nie zgodzi

ć

. R.-A. Gauthier po prostu przyporz

ą

dkował daty do poszczególnych dzieł, opieraj

ą

c si

ę

prawdopodobnie na ustaleniach poprzedników.

15

J.-P. Torrell, Tomasz z Akwinu – człowiek i dzieło, s. 48.

4

dwuznacznie na temat czasu powstawania interesującego nas dzieła. W jednym miejscu bowiem

wspomina o napisaniu i opublikowaniu pracy przez św. Tomasza bezpośrednio po ukończeniu

przezeń wykładów, a w drugim, nieodległym zresztą miejscu, stwierdza, że Akwinata pełnił

funkcje nauczycielskie i pisał swój Komentarz do Sentencji w latach 1252-1256. Próbując

uzgodnić te wypowiedzi współczesnego mediewisty, można przyjąć, że według M.-D. Chenu, św.

Tomasz pisał wymienione dzieło w latach 1252-1256, wykładał je w latach 1254-1256, a więc w

ciągu zwyczajnego wówczas dla tego typu wykładu, okresu dwu lat akademickich. Ostatecznie

zaś ukończył je i opublikował w 1256. Lata wykładu byłyby w takiej sytuacji poprzedzone

przygotowaniem ich programu i zarazem wstępną redakcją treści przyszłego Komentarza, co

skądinąd wydaje się dość naturalne

16

. Podobnie jak M.-D. Chenu wypowiadał się wcześniej

Pierre Mandonnet w Przedmowie do swej edycji księgi I Komentarza do Sentencji. Przyjął, iż

dzieło to odtwarza nauczanie Doktora Anielskiego jako bakałarza sentencjariusza podczas dwu

lat akademickich 1254-1256

17

.

Wydaje się, że żadnej z przytoczonych propozycji datowania Tomaszowego Komentarza do

Sentencji nie można zdecydowanie odrzucić. Wszelako J.-P. Torrell przytacza w zasadzie tylko

jedno zdanie Wilhelma z Tocco, które jest niewątpliwym wskazaniem okresu powstawania tego

dzieła: „scripsit in baccellaria et in principio sui magisterii super quatuor libros Sententiarum”

(tzn. „napisał w okresie bycia bakałarzem i na początku okresu bycia magistrem Komentarz do

czterech ksiąg Sentencji”). Wskazanie to potwierdza w przybliżeniu wszystkie wymienione

powyżej propozycje datowania dzieła św. Tomasza, jakkolwiek nie pozwala przedkładać żadnej

z nich ponad inne

18

.

I właśnie, rzecz znamienna, dwaj inni uznani badacze chronologii dzieł św. Tomasza James. A.

Weisheipl oraz Ignatius Theodore Eschmann, w swoich katalogach nie wychodzą poza granice

wyznaczone wskazówką Wilhelma z Tocco i nie rozpisują okresów powstawania poszczególnych

ksiąg Tomaszowego Komentarza na konkretne lata, sytuując powstanie całego dzieła w okresie

1252-1256 i w początkach działalności Doktora Anielskiego jako magistra teologii

19

. Świadectwo

Wilhelma z Tocco wystarcza wszakże, aby umiejscowić czasowo powstanie księgi I Komentarza

do Sentencji, zawierającej kwestię 5 dystynkcji 19, nieco przed powstaniem kwestii 1 ze zbioru

Kwestii problemowych O prawdzie, a zdecydowanie wcześniej niż powstanie kwestii 16, części I

Sumy Teologii.

Z pierwszą księgą Tomaszowego Komentarza do Sentencji wiąże się co prawda jeszcze jedna

trudność, ale nie podważa ona powyższych ustaleń. Otóż Ptolemeusz z Lukki w swej Historia

Ecclesiastica zapisał mianowicie, że widział, ale tylko raz, pierwszą księgę Komentarza do

Sentencji, którą Akwinata spisał w czasie pobytu w Rzymie, a dokładniej – jak precyzuje J.-P.

Torrell w oparciu o współczesne badania – która została spisana ręką słuchacza wykładu św.

Tomasza w Rzymie w latach 1265-1266. Wbrew wcześniejszym przypuszczeniom niektórych

mediewistów, nie jest to świadectwo powstania wymienionej księgi dopiero w latach

sześćdziesiątych XIII stulecia, lecz jedynie poświadczenie, że podczas pobytu w Rzymie Doktor

16

Zob. M.-D. Chenu, Wst

ę

p do filozofii

ś

w. Tomasza z Akwinu, H. Rosnerowa, K

ę

ty 2001, s. 256-257

17

P. Mandonnet, Avertissement, w: Sancti Thomae Aquinatis, Scriptum super Sententiis magistri Petri Lombardi,

t. 1, ed. P. Mandonnet, Parisiis 1929, s. V-VIII.

18

J.-P. Torrell, Tomasz z Akwinu – człowiek i dzieło, s. 67.

19

J. A. Weisheipl, Tomasz z Akwinu.

ś

ycie, my

ś

l i dzieło, tł. Cz. Wesołowski, Pozna

ń

1985, s. 439; I. T.

Eschmann, A Catalogue of St. Thomas’s Works, w: É. Gilson, The Christian Philosophy of St. Thomas Aquinas,
New York 1956, s. 384-385.

5

Anielski podjął się ponownego wykładu treści owej księgi

20

. Mimo stanu najnowszych ustaleń w

tej kwestii zebranych w pracy J.-P. Torrella opublikowanej po raz pierwszy w 1993, której

trzecie wydanie ukazało się w 2006 (na nim opiera się przytaczane tu tłumaczenie polskie),

warto przywołać na koniec uwagę M.-D. Chenu, popartą badaniami, wypowiedzianą co prawda

w dziele opublikowanym jeszcze w 1954 (stanowiącym podstawę przytaczanego tu przekładu

polskiego), ale wciąż aktualną, i to tym bardziej, że wciąż nie dysponujemy edycją krytyczną

Super libros Sententiarum: „wydaje się, że niektóre elementy komentarza włączone dziś do jego

obiegowej wersji – podobnie jak w przypadku innych rękopisów – zostały wniesione przez

Tomasza w późniejszych latach jego życia pod wpływem toczących się sporów teoretycznych”

21

.

Księga I Tomaszowego Komentarza do Sentencji została więc, wedle dostępnych danych,

zredagowana pierwotnie w wersji pełnej w latach pierwszego okresu nauczania Akwinaty w

Paryżu, jakkolwiek później mogła zostać uzupełniona o jakieś elementy. Podobna sytuacja

dotyczyła wszelako rękopisów innych dzieł.

Jeżeli idzie o podejmujące problematykę prawdy kwestie ze zbioru Kwestii problemowych O

prawdzie oraz z części I Sumy Teologii, to datowanie ich przez badających to zagadnienie

mediewistów jest zasadniczo zgodne. Palémon Glorieux, M.-D. Chenu, I. T. Eschmann, J. A.

Weisheipl, R.-A. Gauthier i J.-P. Torrell umiejscawiają cykl wspomnianych dysput ze zbioru O

prawdzie w latach 1256-1259, kiedy to św. Tomasz był już mistrzem teologii i nauczał w Paryżu,

przy czym P. Glorieux uważał, iż kwestie 1-8 powstały w roku akad. 1256-1257, a J. A. Weisheipl,

że w tymże roku powstały tylko kwestie 1-7

22

. Pozwala to przypuszczalnie określić datę

powstania kwestii 1 ze zbioru O prawdzie na czas, w którym św. Tomasz kończył księgę IV

swojego Komentarza do Sentencji. Zarazem pozwala wnioskować, że między powstaniem Super I

Sententiarum, d. 19, q. 5 a Quaestiones Disputatae De veritate, q. 1, nie upłynął czas dłuższy niż

pięć lat, a być może końcowa redakcja kwestii poświęconej prawdzie z Komentarza i redakcja

poświęconej temu samemu zagadnieniu kwestii problemowej zbiegały się czasie. Są one

wszelako na tyle zbieżne, iż pierwsza wydaje się pierwowzorem drugiej.

Z kolei sprawą dat redakcji części I Sumy zajmowali się liczni badacze, precyzując nieznacznie

datę powstania kwestii 1-74 lub 1-79. I tak, I. T. Eschmann ustalił powstanie części I Sumy

Teologii między 1265 a styczniem/lutym 1269, kiedy to Akwinata rozpoczął w Paryżu tworzyć

część I-II. Uważa też, iż część I, kwestie 1-79, artykuł 4, zostały napisane do 22 XI 1267

23

.

Stanowisko to zasadniczo podtrzymał J. A. Weisheipl, który jednak przypuszcza, że choć zamiar

napisania Sumy powziął św. Tomasz już w 1265, to do jego pisania przystąpił dopiero w 1266,

po zarzuceniu prac nad nową redakcją księgi I Komentarza do Sentencji

24

. R.-A. Gauthier nieco

inaczej określa daty powstania części I, kwestii 1-74 Sumy na czas od października 1265 do

1267

25

. Stanowisko to przyjął również J.-P. Torrell, uznawszy, że wyniki najnowszych badań

skłaniają do przyjęcia, że część I Sumy Teologii powstała w Rzymie w latach 1265-1268, a

kwestie 1-74 w latach 1265-1267

26

.

20

J.-P. Torrell, Tomasz z Akwinu – człowiek i dzieło, s. 67-69.

21

M.-D. Chenu, Wst

ę

p do filozofii

ś

w. Tomasza z Akwinu, s. 258.

22

P. Glorieux, Les Quaestiones Disputatae de s. Thomas, „Recherches de théologie ancienne et médiévale” 4

(1932), s. 22; M.-D. Chenu, Wst

ę

p do filozofii

ś

w. Tomasza z Akwinu, s. 269-273; J. A. Weisheipl, Tomasz z

Akwinu, s. 443; R.-A. Gauthier, w: Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita ..., t. 25/2, s. 489; J.-P. Torrell,
Tomasz z Akwinu – człowiek i dzieło, s. 84-94 i 395-396.

23

I. T. Eschmann, A Catalogue of St. Thomas’s Works, s. 386-387.

24

J. A. Weisheipl, Tomasz z Akwinu, s. 276-277 i 441-442.

25

R.-A. Gauthier, w: Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita ..., t. 25/2, s. 489.

26

J.-P. Torrell, Tomasz z Akwinu – człowiek i dzieło, s. 179 i 392.

6

3. Specyfika struktury i warstwy doktrynalnej Kwestii O prawdzie z Komentarza do Sentencji

Komentarz do Sentencji i Suma Teologii są powszechnie zaliczane do grupy tzw. „syntez

teologicznych”. P. Mandonnet określał je jako „główne dzieło dla studiowania św. Tomasza” (une

oeuvre capitale pour l’étude de saint Thomas), zapewne chcąc podkreślić, że jest to jedno z dzieł

podstawowych, bez których poznania nie można w pełni zrozumieć poglądów Doktora

Anielskiego. Zwracał też uwagę, podobnie jak zresztą uważa się obecnie, że św. Tomasz podjął

się opracowania własnego podręcznika teologii, gdy doszedł do wniosku, iż ramy Komentarza do

dzieła Piotra Lombarda nie pozwalają mu na pełne rozwinięcie własnych ujęć

27

.

Nie negując takiej motywacji Doktora Anielskiego, należy wszelako dostrzec, iż jego

Komentarz do Sentencji omawia niektóre kwestie bardziej dogłębnie niż Suma Teologii, w której

podejmowane zagadnienia przedstawiane są dość krótko. Kwestie z Komentarza przypominają

bardziej dysputy problemowe, takie jak De veritate. Stąd również P. Mandonnet zaznaczał, iż

nazwa „Komentarz” jest tylko częściowo właściwa, gdyż dzieło św. Tomasza zawiera kwestie

teologiczne inspirowane i prowokowane przez tekst Piotra Lombarda, w których jednak

Akwinata wykłada z mistrzostwem własną naukę. Odpowiedniejszym określeniem dzieła byłby

według P. Mandonneta tytuł Quaestiones in libros Sententiarum

28

. Podobne uwagi na temat tego

dzieła jako zbioru kwestii problemowych później I. T. Eschmann i J. A. Weisheipl

29

.

Charakter dysputy problemowej odnosi się także do zawartej Komentarzu kwestii o

prawdzie. Podjęte tam rozważania przybierają postać analizy, w której nie wszystkie

wyszczególnione wątki zagadnienia znajdują pełne rozwiązanie i stanowią raczej inspirację do

dalszych poszukiwań, niż rozstrzygnięty problem. Niektórych z wątków Akwinata nie podjął już

w dwu kolejnych kwestiach o prawdzie ze zbioru Kwestii problemowych O prawdzie i w Sumie

Teologii, co wskazuje być może na ewolucję jego poglądów, choć mogło być też spowodowane

względami czysto redakcyjnymi, zwykłą dbałością o przejrzystość nauczania. Przykładem jest

teologiczna definicja prawdy, która wiąże prawdę z Osobą Syna Bożego – Przedwiecznego

Słowa, obecna tylko w Komentarzu do Sentencji, I, d. 19, q. 5, a. 1, c. Suma Teologii wydaje się

zawierać rozwiązania sprawdzone i przedstawia w formie skróconej w stosunku do Komentarza

do Sentencji lub licznych Tomaszowych dysput problemowych. Jej kwestie wydają się o wiele

łatwiejsze do przyswojenia przez adepta teologii, niż zawarte we wspomnianym Komentarzu. W

przeciwieństwie do niego Suma Teologii jest samodzielnym podręcznikiem, ale traci względem

niego na sproblematyzowaniu podejmowanych zagadnień.

Interesująca nas kwestia 5, dystynkcji 19, części I Komentarza do Sentencji przypomina swym

charakterem kwestię 1 ze zbioru Dysput problemowych O prawdzie. Nie jest tak rozbudowana jak

ostatnia, co więcej, jest krótsza niż odpowiadająca jej kwestia 16 z części I Sumy Teologii, gdyż

składa się zaledwie z trzech artykułów, ma ona jednak zdecydowanie charakter problemowy.

Wydaje się pierwowzorem dla swej bezpośredniej następczyni, zarazem jednak odsłania pewne

aspekty poglądów św. Tomasza na zagadnienie prawdy, które w Kwestii problemowej O prawdzie

nie są wprost dostrzegalne. Dotyczy to zwłaszcza uwikłania zagadnienia prawdy w teorię

partycypacji i analogii bytu. Dochodzi do tego wyraźna ewolucja poglądów Doktora Anielskiego.

Np. Kwestia problemowa O prawdzie nie ukazuje już, w przeciwieństwie do kwestii z

27

P. Mandonnet, Avertissement, s. V, VII. Por. J.-P. Torrell, Tomasz z Akwinu – człowiek i dzieło, s. 177-178.

28

P. Mandonnet, Avertissement, s. VIII.

29

I. T. Eschmann, A Catalogue of St. Thomas’s Works, s. 384-385; J. A. Weisheipl, Tomasz z Akwinu, s. 439.

7

Komentarza, a. 1, c., definicji Anzelmiańskiej: „prawda jest prawidłowością uchwytną jedynie

umysłem”, jako obejmującej w sobie wszelkie pozostałe określenia prawdy. W kwestii O

prawdzie z Komentarza znajdujemy wyraźne zinterpretowanie jednej z definicji prawdy

zawartej w Metafizyce Awicenny w duchu metafizyki egzystencjalnej, gdzie prawda jest

określona jako własność istnienia, podczas gdy w słynnym już artykule 1 Kwestii problemowej O

prawdzie znajdujemy już zarys teorii transcendentaliów. Kwestia O prawdzie z Komentarza do

Sentencji jest interesująca jeszcze i z tego powodu, że wskazuje na źródła, z których młody św.

Tomasz z Akwinu czerpał określenia prawdy. Są to zarówno źródła, z których czerpał on

przytaczane określenia prawdy: a) patrystyczne (Hilary z Poitier, św. Augustyn), b)

wczesnoscholastyczne (św. Anzelm z Canterbury), c) arabskie (Awicenna) i d) XIII-wieczne

(prawdopodobnie Wilhelm z Owernii i Filip Kanclerz); jak też źródła w postaci pewnych teorii i

nurtów filozoficznych związanych z teorią prawdy, wśród których można dostrzec: a)

wypracowaną w nurcie arystotelesowskim teorię przyczyn, b) platońsko-neoplatońską w

genezie teorię partycypacji, c) rozwijaną w filozofii arabskiej teorią analogii, d) filozoficzno-

teologiczne rozważania na temat czasu i wieczności rozwijane na podłożu augustynizmu.

Wydaje się, że właśnie pod wpływem tych ostatnich Akwinata wprowadził do powszechnego

użytku tzw. klasyczną definicję prawdy, która ma co prawda starożytne początki, ale w znanej

dziś formie: „prawda jest zgodnością intelektu i rzeczy” została upowszechniona wraz z

upowszechnieniem się dzieł Doktora Anielskiego. Jego też wkładem w rozwój klasycznej

koncepcji prawdy jest jej interpretacja w duchu metafizyki egzystencjalnej, przez co prawda

została związana z istnieniem rzeczy jako jego następstwo i własność.

4. Uwagi związane z przekładem niektórych wyrażeń łacińskich i o przekładach w ogóle

W przekładzie kwestii O prawdzie z Tomaszowego Komentarza do Sentencji największą

trudność sprawiły tłumaczowi łacińskie terminy: „ratio” i „rectitudo”. Termin „ratio” w zasadzie

nie ma adekwatnego polskiego odpowiednika. Słowa będące odpowiednikami dla niektórych

sposobów użycia terminu „ratio” w łacinie w niektórych kontekstach w języku polskim nabierają

znaczeń, których nie można już powiązać z „ratio”. Nawet zaakceptowane jako termin języka

polskiego słowo „racja” nie zawsze odpowiada swojemu łacińskiemu pierwowzorowi. Zazwyczaj

jest tak, że nazwy używane w jednym języku nie mają dokładnego odpowiednika znaczeniowego

w żadnym innym języku, może z wyjątkiem niektórych nazw konkretnych, jak np. polskie słowo

„pies”, łacińskie „canis”, angielskie „dog”, francuskie „chien” itd. Wszystkie przytoczone w tym

przykładzie nazwy oznaczają bowiem psa. Termin „ratio” wydaje się wszelako nazwą

szczególną, bo pociągającą całą wiązkę znaczeniową. Może ono odnosić się do rzeczy różnych od

siebie, takich jak argumentacja, uzasadnienie, rozumowanie, rozum, treść, naturę, istotę, zasadę,

powód, rachunek, sprawę, interes, porcję żywności, słuszność i wiele innych rzeczy. Nawet w

dziełach św. Tomasza jest używane w co najmniej kilkudziesięciu kontekstach, co pokazuje

doskonale Thomas-Lexikon Ludwiga Schütza

30

.

W dziełach Tomaszowych termin „ratio” wskazuje zasadniczo na rozum lub rozumowanie,

albo coś, co jest zrozumiałe dla intelektu, a zarazem co stanowi uzasadnienie bądź tego, czym coś

jest, bądź spełnia rolę przyczyny sprawczej lub celowej, uzasadniającej istnienie czegoś. W

tekstach o prawdzie często wskazuje na uzasadnienie tkwiące w rzeczy, w jej własności,

30

Ludwig Schütz, Thomas-lexikon, Stuttgart 1958.

8

przyczynie, a dla intelektu jedynie rozpoznawalne. Termin „ratio” występuje wielokrotnie w

połączeniu z „veritas” i w wyrażeniu „ratio veritatis” oznacza to, czym prawda jest, jej quidditas,

zespół czynników konstytuujących istotę prawdy. Charakterystyczne jest łacińskie zdanie

występujące w Super I Sent., d. 19, q. 5, a. 1, c.: „Similiter dico de veritate, quod habet

fundamentum in re, sed ratio ejus completur per actionem intellectus, quando scilicet

apprehenditur eo modo quo est”. Chcąc oddać w pełni jego znaczenie, należałoby je

przetłumaczyć bardziej opisowo, niż to uczyniono w omawianym przekładzie: „Podobnie mówię

o prawdzie, że ma podstawę w rzeczy, ale to, czym [prawda] jest, uzyskuje swoje dopełnienie

poprzez czynność intelektu, kiedy mianowicie ujmuje on [rzecz] w taki sposób, w jaki [ona]

bytuje”.

Termin „rectitudo”, jeśli jest odnoszony do prawdy, bywa zazwyczaj tłumaczony jako

„prawidłowość”, „poprawność” lub „prawość”

31

. Jego przekład w innych dziełach św. Tomasza

nie sprawia większego kłopotu. Tymczasem w Super I Sent., d. 19, q. 5, a. 1, arg. 4 Akwinata

wskazuje, że termin „rectitudo” odnosi się właściwie do rzeczy ciągłych, a więc zajmujących

miejsce w przestrzeni, takich, które dają się opisać geometrycznie, a w odpowiedzi na tę

trudność dodaje, że jedynie metaforycznie odnosi się go do prawdy, dobroci lub

sprawiedliwości. Tak wszakże rozumiany termin „rectitudo” należałoby tłumaczyć jako

„prostota”. W języku polskim termin „prostota” nie bywa odnoszony ani właściwie, ani

metaforycznie do prawdy, dobroci lub sprawiedliwości. Z kolei terminy „prawidłowość”,

„poprawność” i „prawość” posiadają znaczenia właściwe, nie metaforyczne. Chcąc więc

zaznaczyć zarówno metaforyczność, jak i właściwe znaczenie, które termin „rectitudo” przyjął w

języku filozoficznym św. Tomasza, w tłumaczeniu polskim przyjęto formę „prawidłowość

(prostota)”.

Innym terminem, którego przekład nie mógł być oddany zawsze tym samym polskim

odpowiednikiem, jest łacińskie słowo „verum”. Zasadniczo „verum” oznacza coś, co jest

prawdziwe, coś, co jest nośnikiem prawdy (veritas). „Verum” odnosi się często w dziełach

Doktora Anielskiego do bytu jako będącego w relacji do intelektu. Odnosi się też, choć w nieco

innym znaczeniu, do sądu o rzeczy (judicium de re), który zwykle jest przez Akwinatę

interpretowany jako akt intelektu. W jeszcze innym znaczeniu termin „verum” odnosi się do

sądu wypowiedzianego, który nierzadko nazywany jest „enuntiatio”. Z uwagi na odmienne, choć

analogiczne znaczenia „verum”, św. Tomasz tworzy z uwagi na każdy z tych nośników osobne

definicje prawdy. Przy czym prawda jako prawda jest wprost ujmowana jedynie w akcie

intelektu uzgadniającego się z rzeczą. Po polsku nie zawsze jednak można oddać prosto

konstrukcje gramatyczne łacińskie i zamiast tłumaczenia „to, co prawdziwe”, łatwiej niekiedy i

ładniej językowo jest zdecydować się na zwrot równoważny, w którym „verum” jest oddawane

np. przez „prawdziwość”.

Na koniec warto zauważyć, że każde tłumaczenie jest interpretacją. Nie ma też przekładu

uniwersalnego, który chwytałby wszystkie elementy oryginału. Jeżeli decydujemy się na

przekład, który będzie służył szerokiemu gronu czytelników do zapoznania się z problematyką

zawartą w oryginale, to dostarczamy jedynie przybliżenia treści tej problematyki. Co więcej,

znane od wieków dzieła klasyków, wielokrotnie niekiedy przekładane, odsłaniają wciąż nie

31

Por. S. Thomae Aquinatis, Quaestiones Disputatae De veritate.

Ś

w. Tomasz z Akwinu, Dysputy problemowe O

prawdzie, tł. A. Białek, Lublin 1999, s. 25;

Ś

w. Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna, t. 2, O Bogu, cz. 2, (1, 13-

26), tł. Pius Bełch, London 1977, s. 37; oraz dialog

ś

w. Anzelma O prawdzie w tł. J. Ruszczy

ń

skiego w: Wszystko

to ze zdziwienia. Antologia tekstów filozoficznych XII wieku, red. M. Frankowska-Terlecka, Warszawa 2006, s. 32.

9

odkryte wcześniej elementy. Chcąc wniknąć w sens źródeł, najlepiej czytać je w językach

oryginalnych, w których zostały napisane. Jeśli poprzestaje się zaś na tłumaczeniach, to trzeba

być świadomym, że jako interpretacje wprowadzają one niekiedy zupełnie nowe treści,

nieobecne w oryginale.

Tłumaczenia mają jednak też swoją wartość. Są chyba najbardziej podstawową formą

komentarza, choć zwykle, wyłączając popularne w niektórych wiekach parafrazy, nie jest to

efekt wprost zamierzony przez translatora. W warstwie komentatorskiej zawierają one niekiedy

cenne wskazania, co do znaczenia terminów używanych w tekście źródłowym. Może to być

pomocą w pracy z dziełem w języku oryginalnym. Stąd wynika wartość edycji dwujęzycznych

lub nawet trójjęzycznych, gdzie przekład lub przekłady można konfrontować z tekstem

źródłowym.

Tomasz Pawlikowski