VI-9. Miłość towarzyszy człowiekowi od zarania dziejów. Wywiera ogromne znaczenie w jego życiu. To ona pobudza go do działania, kształtuje jego postawę, skłania do poświęceń.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

O miłości można mówić nieskończenie. Jest to uczucie naturalne, przyrodzone człowiekowi. Stanowi ona jeden z atrybutów człowieczeństwa. Można mówić o miłości do Boga, ojczyzny, życia, do drugiego człowieka i innych.

Miłość nie jedno ma imię. Tak też dzieje się w literaturze, w której przedstawiane są różne jej aspekty. Sposoby mówienia o miłości są różne w zależności od epoki, obowiązujących konwencji literackich bądź od osobistej sytuacji autora.

Wędrując przez epoki literackie spotykamy w każdej z nich wiele utworów poruszających w swej treści temat miłości. Już w Biblii mowa jest o miłości Oblubieńca i Oblubienicy. Opis ich uczucia przedstawiony jest w sposób niezwykły a zarazem zgodny z konwencją nakazującą porównywanie uczuć dwojga ludzi do piękna bliskowschodnich ozdób, roślin, krajobrazów i zwierząt.

Henryk Sienkiewicz w powieści "Quo vadis", której akcja toczy się za panowania Nerona, opisuje dzieje pięknej miłości Winicjusza i cesarskiej zakładniczki Ligii, która jest już chrześcijanką i pod jej wpływem chrzest przyjmuje Winicjusz. W tym utworze z miłości do Boga giną pierwsi chrześcijanie prześladowani przez pogan.

Inny model miłości, miłości do brata przedstawiony jest w "Antygonie" Sofoklesa. Tytułowa bohaterka poświęcając własne życie, wbrew zakazowi króla Kreona, zgodnie z prawem boskim dokonuje obrzędu pogrzebania zwłok swojego umiłowanego brata Polinejka.

Ludzie starożytni kochali życie samo w sobie, pragnęli żyć jego pełnią i czerpać z niego wszelkie radości. Okres średniowiecza to czas wyciszenia, to epoka teocentryzmu i ascezy. Bóg zdominował życie średniowiecznych. Swoboda demokracji ateńskiej zostaje zastąpiona surowym w swych prawach feudalizmem. "Każdy wasal ma swojego wasala", "każdy komuś służy i musi być komuś posłuszny."

Jak wielka może być miłość do Boga, możemy przekonać się czytając "Legendę o św. Aleksym". Aleksy - bogaty, rzymski książę opuszcza żonę i dom , wyrzeka się majątku, staje się prawdziwym ascetą, bo ponad wszystko stawia miłość do Boga. Modląc się i umartwiając pragnie osiągnąć świętość.

Roland , średniowieczny rycerz, główny bohater "Pieśni o Rolandzie" reprezentuje model miłości do ojczyzny, do króla. Za Francję oddaje życie w walce z Saracenami. Lojalny wobec władcy nawet w beznadziejnej sytuacji walczy, by ratować swój honor, a umierając prosi Boga o przebaczenie za popełnione grzechy.

W literaturze średniowiecza czytamy również o pięknej, czystej miłości mężczyzny do kobiety (pieśni liryczne), ale spotykamy się również z namiętnością, która spala i zabija człowieka. Jest ona tematem legendy celtyckiej "Tristan i Izolda".

Uczucie to nie daje się zanalizować. Nie wynika ono z bliższego poznania, wzajemnego podziwu i szacunków bohaterów. Rodzi się po wypiciu przez pomyłkę cudownego napoju miłosnego w czasie podróży, kiedy to Tristan wiezie Izoldę, aby poślubiła jego władcę - króla Marka. Wzajemne pożądanie jest tak wielkie, że Tristan lojalny rycerz, łamie zasadę posłuszeństwa wobec pana i dochodzi do zbliżenia kochanków.

Miłość o wyjątkowej sile jest tematem dramatu Szekspira „Romeo i Julia”. Uczucie połączyło kochanków nierozerwalną siłą. Wywodzący się z dwóch skłóconych rodów Romeo i Julia potajemnie zawierają ślub. Jednakże wskutek nieszczęśliwego zbiegu okoliczności oboje umierają. Miłość zawiodła oboje do bram śmierci.

Miłość romantyczna to uczucie tragiczne. W wielu lekturach romantycznych oglądamy ją wciąż taką samą: zakochany, młody, wrażliwy romantyk wyznaje swój afekt wybrance. Ona jest mu przychylna. Poza uczuciem łączą ich podobne poglądy i zainteresowania, podobne spojrzenie na świat i poezję. Wszystko zatem byłoby dobrze, gdyby nie nieubłagana ręka opatrzności. Najczęściej konwenanse świata, wola rodziców, nikły stan majątkowy romantyka stają na przeszkodzie szczęściu. Rozstanie jest tragiczne w skutkach - obłęd i cierpienie odrzuconego kochanka prowadzi go do samobójstwa. Nie rozpatrujemy skutków tego czynu - tak czy inaczej bohater przestanie istnieć dla świata jako prywatna osoba, jest co najwyżej wyrazicielem sprawy społecznej.

Konrad Wallenrod i Aldona, córka Kiejstuta. Ich miłość była szczęśliwa i zaakceptowana przez otoczenie, dopóki nie nadeszło zagrożenie "z zewnątrz". Wallenrod musiał poświęcić żonę i życie rodzinne dla sprawy kraju - i w tym tkwił tragizm miłości obojga bohaterów.

Gustaw i Pasterka ("Dziady") - typowy schemat miłości romantycznej. Ona nie może wyjść za niego za mąż, gdyż On nie jest odpowiednią partią, zatem godzi się z wolą rodziny. On - Gustaw - cierpi do granic obłąkania i usiłuje popełnić samobójstwo.

Jacek Soplica i Ewa Horeszkówna - Stolnik odmówił Jackowi ręki Ewy i podał czarną polewkę, bo Soplica był zbyt niski stanem dla magnackiej córki. Ewa kochała Jacka, była słaba i płochliwa - zgodziła się z wolą ojca. W akcie zemsty Jacek zabił Stolnika i udał się na bolesną tułaczkę.

Kordian i Laura - po raz pierwszy ciężar odpowiedzialności za nieszczęście spada nieco na samą wybrankę - to Laura odepchnęła afekt młodszego od siebie Kordiana, który w konsekwencji popełnił samobójstwo.

Hrabia Henryk i Maria - Maria kocha Henryka tak jak on ją i pobierają się. Tragedia rozpoczyna się po ślubie. Miłość romantyczna przybiera tu postać Dziewicy z piekła rodem, a Maria pozostaje uosobieniem zwykłej ziemskiej żony. Tym razem ona, Maria, popada w obłęd i umiera. I dopiero wówczas hrabia Henryk rozumie, że to żona była jego prawdziwą miłością, straconą i nieszczęśliwą.

Kochankowie pozytywistyczni nie przeżywają tak tragicznie jak ich poprzednicy swoich uczuć miłosnych. Jednak romantyzm wycisnął ogromne piętno i na ich miłościach.

Stanisław Wokulski i Izabela Łęcka - Wokulski jest po części romantykiem, kocha swą wybrankę miłością bezgraniczną, wielką.

Robi wszystko, by ją zdobyć. Cierpi, gdy ona go nie chce. Nie hamuje swych uczuć rozumem. Los podsuwa mu wartościową Helenę Stawską, ale on jest na to obojętny. Wokulski przeżył zawód, jednakże otwarte zakończenie "Lalki" pozwala czytelnikowi na snucie przypuszczeń.

Jan Bohatyrowicz i Justyna Orzelska - szczęśliwa miłość, oparta na wspólnej pracy i zrozumieniu, szczęśliwa pomimo różnicy stanów.

Anzelm Bohatyrowicz i Marta Korczyńska - romantyczna miłość z konsekwencjami. Różnica stanów nie dopuściła do zawarcia małżeństwa, czego oboje bardzo żałowali.

Kmicic i Oleńka - szczęśliwa miłość, która trwała pomimo wielu przeszkód. Jest czymś w rodzaju kontrargumentu dla miłości romantycznej.

Ogólnie rzecz biorąc miłość pozytywistyczna jest lepsza od romantycznej, gdyż prawie zawsze kończy się szczęśliwie, lub można mieć na to nadzieję, co było nie do pomyślenia w romantyzmie.

Miłość potrafi też sprawiać cierpienie. Szczególnie miłość jednostronna. Kochający, a nie kochani noszą swój ból. Tak było z Wokulskim, który kochając jest skłonny oddać wszystko co posiada. Jednakże miłość, którą ofiarowuje nie jest odwzajemniona i skierowana ku niewłaściwej osobie unieszczęśliwia go, rozczarowuje, rani.

Równie wypalająca jest miłość opisana przez wybitnego twórcę baroku Jana Andrzeja Morsztyna w sonecie „Do trupa”. Podmiotem lirycznym jest tu człowiek zakochany do granic zniewolenia. Uczucie, które nim zawładnęło przysparza mu radosnych doznań ale i cierpień palących jego wnętrze. Męczarnie, których doświadcza są tak duże, że stan swojej egzystencji porównuje on do stanu śmierci.

Wiele późniejszy utwór napisany przez Marię Kuncewiczową porusza problem miłości. Tytułowa Cudzoziemka, Róża jest osoba o niezwykle silnej osobowości. Jest jednak wyobcowana, nie tylko ze względu na swoje pochodzenie. Zamknęła się w świecie wspomnień o dawnej, utraconej miłości. Idealizuje ją, uznaje za jedyna prawdę o swoim życiu.

Podobnie cierpi opuszczony ojciec z powieści Balzaka „Ojciec Goriot”. Kocha swe córki, poświęcił dla nich wiele. Jednakże żyje opuszczony i samotny mimo, że obie stać na udzielenie ojcu pomocy. Konwenanse, zahamowania i niezdrowe układy wystawiają tego człowieka na poniewierkę. Choćby nie wiadomo jak mocno kochał nie potrafi zburzyć muru który odgrodził go od szczęścia. Pozornie pokorny wobec samotności i wyobcowania dźwiga brzemię nieszczęścia.

Gorąca miłość matki jest nam znana z Biblii. Maria traci syna, Który zostaje ukrzyżowany. Zwyczajnie po ludzku cierpi, gdyż ból, którego doświadcza jest ogromny. Całe jej życie wiązało się z poświęceniem i oddaniem oraz oparte było na głębokiej, niezachwianej wierze w Opatrzność.

Nawet w obliczu okropności wojny miłość towarzyszyła człowiekowi. Jednym z przykładów jej istnienia są poezje z tego okresu. Krzysztof Kamil Baczyński stworzył kilka erotyków, które poświęcił swej ukochanej żonie Barbarze. Podobnie Gałczyński pisał o swej miłości do żony. W chwili wojny snuł marzenia o cichej, radosnej przyszłości z żoną.

Podobnie jak u Gałczyńskiego bohaterką utworów erotycznych Krzysztofa kamila Baczyńskiego była żona poety. Te przepiękne liryki miłosne zostały wydane w tomiku „Biała magia”. Jak sama nazwa wskazuje tomik zawiera utwory, które mówią o uczuciu magicznym i budującym. Jest nim miłość, która nie zanika ani nie ukrywa się także w czasach terroru.

Zupełnie odmienną formę miłości wykreował w swym utworze „Ferdydurke” Witold Gombrowicz. Było to tak zwane „przyprawianie gęby”, to jest ścieranie się przeciwstawnych żywiołów i osobowości. W tym konkretnie utworze Gombrowicza dostrzec możemy cztery wymiary miłości. Wyraźna jest walka płci. Przedstawia ją Gombrowicz zestawiając Józia z nowoczesną pensjonarką Ziutą. Mówi też o miłości erotyczne. Jest to miłość „łydką podszyta”. Spotykamy w „Ferdydurke” także miłość wyniszczającą. „... udręczony miłością idealistyczną, łaknąłem jak kania tej miłości idealnej. Lecz nie chciała mnie! Gębę mi robiła!”

Na rozmaitość odmian miłości zwracali również uwagę twórcy Młodej Polski. Jednakże przeważnie zwracali oni uwagę na miłość fizyczną. Sam Przybyszewski uważał ten rodzaj miłości za najważniejszy i twórczy. Stąd jego słynne zdanie: „Na początku była chuć”.

Uczucie miłości opisuje Żeromski w „Wiernej rzece” w sposób niezwykle piękny. Daje opis uczuć radości i rozczarowania, jakich doznaje główna bohaterka utworu.

W każdej epoce wykreowany jest specyficzny model uczuć, w tym i miłości. Nie oznacza to, ze ludzie inaczej kochali, ale świadczy o tym, że w różnych epokach panują różne konwencje literackie, którym autorzy muszą się podporządkować. Modele miłości przedstawione w literaturze na przestrzeni wieków są aktualne do dnia dzisiejszego. Uległy jedynie drobnym zmianom, związanym z otaczająca nas rzeczywistością. Dziś nikt już nie idealizuje miłości. Przedstawia się ją taką jaka jest. Każda miłość jest piękna i potrzebna człowiekowi. Ma wiele nazw, gdyż jawi się w różnych barwach. Zawsze jednak miłość zbudowana na szlachetnych pobudkach jest wartościowa i niesie z sobą wiele dobrego. Każda wymaga poświęceń i wyrzeczeń.

Miłość jest uczuciem trudnym. Spełnienie w miłości zwykle wiąże się z radością. Przynosi szczęście. Jednakże los bywa okrutny i bywa, że niesie z sobą ból i cierpienie. Zawsze jednak jest doświadczeniem twórczym bądź destrukcyjnym.

---