Trwałe wartości czy przemijająca maniera? - przedstaw
na dowolnie wybranej epoce literackiej.
Myślę, że powyższy temat najzręczniej będzie mi omówić
na epoce baroku, ponieważ właśnie te czasy hołdowały swoistej
manierze, jaką na przykład był marinizm.
Barocco po włosku znaczyło: dziwaczny, niezgodny z dobrym
smakiem. Styl barokowy w sztuce i literaturze cechowała widowi-
skowość, przepych, bogactwo formy przytłaczające treść i dyna-
mizm obrazów. Sztuka stawiała sobie za cel zadziwić, poruszyć
odbiorcę. Były to bowiem czasy wielkiego kryzysu ideałów rene-
sansowych i tryumfu kontrreformacji, kiedy ludzie poszukiwali
trwałych wartości w okrutnym świecie ustawicznych wojen, który
podlegał procesowi przemijania.
W epoce baroku można wyróżnić trzy okresy:
1 - do lat dwudziestych XVII w., kiedy obok renesansowych pojawi-
ły się nowe nurty w literaturze,
2 - lata 1620-80, kiedy nastąpił rozkwit literatury barokowej, zwła-
szcza poezji i pamiętnikarstwa,
3 - schyłkowy, po 1730 r., który przyniósł upadek piśmiennictwa.
Dwa wzory kultury barokowej: dworski, czerpiący z europejs-
kiej mody i stylu, i ziemiański, rodzinny, uprawiający kult ojczystych
pamiątek i realiów, nadawały charakter tej epoce.
Myślę, że oprócz utworów mało wartościowych, nacechowa-
nych tylko manieryzmem, wniósł barok wiele trwałych elementów
do literatury polskiej.
Mimo że literatura baroku nie zawsze była najwyższych lotów,
jednak cechował ją demokratyzm i pewna masowość produkcji li-
terackiej. Wiązało to się z ogólną dostępnością wykształcenia i za-
nikiem analfabetyzmu wśród szlachty, przy jednoczesnym obniże-
niu poziomu nauczania. Szlachta była więc odbiorcą wszystkiego,
co ukazywało się na rynku. Patriotyzm mas szlacheckich, a także
wypadki historyczne, wielkie zwycięstwa, np. pod Chocimiem czy
Wiedniem, spowodowały powstanie wielu pamiętników, często
na użytek domowy, czasem nigdy nie publikowanych. Najlepszymi
z nich okazały się Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska, które zre-
sztą ukazały się drukiem dopiero w XIX wieku. Rozwija się również
epika historyczna. Najlepszym utworem z tego gatunku była Wojna
chocimska Wacława Potockiego, która przypominała współczes-
nym Polakom sławne zwycięstwo chocimskie.
Trwałą wartością tej epoki, oprócz wymienionych wyżej, była
również wrażliwość pisarzy na przejawy życia dworu szlacheckie-
go i miasta. Opisy życia obozowego, oświadczyn, polowań, odwie-
dzin sąsiedzkich, przygód i awantur z sąsiadami, a także prac
w gospodarstwie - wszystko to odnajdujemy nie tylko w Pamiętni-
kach Paska, ale i w wierszowanych opowiadaniach W. Potockiego
- W ogrodzie fraszek czy Moraliach. Są te utwory rodzajem ency-
klopedii życia domowego, niewyczerpanym źródłem informacji dla
badacza dawnego obyczaju.
Dorobkiem tej epoki jest z pewnością zainteresowanie się fol-
klorem i pojawienie się w utworach tej epoki motywów fantasty-
cznych. Najbardziej znana była wierszowana powieść Hieronima
Morsztyna Historia mieszana o zacnej królewnie Banialuce, fantas-
tyczna baśń o poszukiwaniu utraconej żony.
Trwałą wartością epoki barokowej, a nie przemijającą manie-
rą, nazwałabym również wzbogacenie stylu i języka, które było
bardzo charakterystyczne właśnie dla tej epoki. Poeci i pisarze
wprowadzają do swoich utworów przysłowia i wyrażenia potoczne.
Szczególnie J. Ch. Pasek używa w Pamiętnikach rodzimej mowy
potocznej. Język, którym posługuje się on sam i jego bohaterowie,
jest barwny, jędrny i dosadny. Inny przedstawiciel tej epoki, Jan And-
rzej Morsztyn, potrafił wydobyć z polszczyzny niezwykłe wartości
uczuciowe i obrazowe. W utworach pojawiają się malownicze opi-
sy przyrody, jak również opisy budowli czy liczne sceny batalisty-
czne. Na skutek ciągłych wojen z Turcją w życiu szlacheckim poja-
wiły się silne wpływy orientalne, pojawiają się w utworach takie
wyrazy, jak bukłak, horda, burka.
Napływ do Polski środkowej masy uchodźców szlacheckich
po wojnach kozackich był przyczyną z kolei wzbogacenia się lite-
ratury polskiej i języka o pierwiastki ukraińskie. Dwory magnackie
i królewski w Warszawie hołdowały przede wszystkim modzie wło-
skiej i francuskiej, stąd pojawienie się w języku polskim wyrazów
takich, jak karoca, forteca, kawaleria, kuranty.
Zasługą baroku jest również i to, że nastąpił w nim rozwój
dróg ekspresji poetyckiej. Myślę, że nawet maniera literacka, jaką
był w twórczości J.A. Morsztyna marinizm, choć była przemijająca,
pozostawiła po sobie trwałe wartości. Przerost kunsztownej formy
nad błahą treścią wymagał od twórcy niezwykłej sprawności poe-
tyckiej, wręcz kunsztu artystycznego. Dlatego poeta uprawiający
poezję tego typu musiał wciąż poszukiwać wyszukanych koncep-
tów, kontrastów, szokujących paradoksów i zaskakującej pointy.
Ta przesadna ozdobność stylu wymagała znajomości wielu orygi-
nalnych środków stylistycznych, jak i niewątpliwie talentu.
Myślę więc, że choć niecały dorobek literacki epoki baroku
zasługuje na pamięć potomnych, jednak ogromnej ilości utworów
tego okresu należy się wysoka ocena. Wszystkie one złożyły się
na to, że epoka ta wniosła do literatury polskiej trwałe wartości.