WARUNKI DOPUSZCZALNOŚCI POSTĘPOWANIA KARNEGO
Przez warunki dopuszczalności postępowania karnego rozumie się przesłanki procesowe. Są to określone stany (sytuacje), z którymi prawo karne procesowe łączy dopuszczalność albo niedopuszczalność postępowania karnego.
W art. 17 KPK wymienione są przesłanki procesowe. Ma on następującą treść:
„§1 Nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, gdy:
czynu nie popełniono albo brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia
czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego albo ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa
społeczna szkodliwość czynu jest znikoma
ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze
oskarżony zmarł
nastąpiło przedawnienie karalności
postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone albo wcześniej wszczęte toczy się
sprawca nie podlega orzecznictwu polskich sądów karnych
brak skargi uprawnionego oskarżyciela
brak wymaganego zezwolenia na ściganie lub wniosku o ściganie pochodzącego od osoby uprawnionej, chyba że ustawa stanowi inaczej
zachodzi inna okoliczność wyłączająca ściganie
§2 Do chwili otrzymania wniosku lub zezwolenia władzy, od których ustawa uzależnia ściganie, organy procesowe dokonują tylko czynności nie cierpiących zwłoki w celu zabezpieczenia śladów i dowodów, a także czynności zmierzających do wyjaśnienia, czy wniosek będzie złożony lub zezwolenie będzie wydane.
§3 Niemożność przypisania winy sprawcy czynu nie wyłącza postępowania dotyczącego zastosowania środków zabezpieczających.”
Poszczególne przesłanki procesowe powodują bądź dopuszczalność procesu, a więc spełniają funkcję pozytywną, bądź też powodują niedopuszczalność procesu, spełniając funkcję negatywną.
W związku z tym wszystkie przesłanki procesowe dzielimy na pozytywne (dodatnie) oraz przesłanki negatywne (ujemne).
Aby konkretne postępowanie było dopuszczalne, konieczne jest istnienie wszystkich przesłanek procesowych pozytywnych, wymaganych dla danego rodzaju sprawy i dla danego etapu postępowania. Jednocześnie nie może występować żadna przesłanka o charakterze negatywnym.
Przesłanki negatywne nazywa się również przeszkodami procesowymi. Przeszkodą jest również brak wymaganej przesłanki pozytywnej.
Jeżeli występuje określony stan i proces z tego punktu widzenia jest dopuszczalny, to mamy do czynienia z przesłanką pozytywną. Jeżeli zaś występowanie określonego stanu powoduje, że postępowanie jest niedopuszczalne, to mamy do czynienia z przesłanką negatywną.
Inny charakter ma podział przesłanek na ogólne i szczególne.
Przesłanki ogólne to stany warunkujące dopuszczalność postępowania zwyczajnego.
Przesłanki szczególne to stany warunkujące dopuszczalność postępowania szczególnego.
Przesłanki szczególne występują zazwyczaj obok przesłanek ogólnych, niejako dodatkowo. Oznacz to wówczas, że dla dopuszczalności postępowania szczególnego niezbędne jest istnienie wszystkich wymaganych przesłanek warunkujących dopuszczalność postępowania zwyczajnego, a ponadto przesłanki szczególne, przewidziane dla danego trybu szczególnego.
Niekiedy ustawodawstwo zastępuje jakąś przesłankę ogólną - specyficzną dla pewnego trybu przesłanką szczególną, albo w ogóle rezygnuje z określonej przesłanki ogólnej.
Przesłanki procesowe warunkują dopuszczalność wszystkich stadiów szeroko rozumianego postępowania karnego bądź tylko niektórych. W konsekwencji rozróżnia się przesłanki:
odnoszące się do postępowania przygotowawczego, jurysdykcyjnego i wykonawczego
odnoszące się tylko do postępowania przygotowawczego i jurysdykcyjnego
odnoszące się tylko do postępowania jurysdykcyjnego
odnoszące się tylko do postępowania wykonawczego
Nie ma przesłanek odnoszących się wyłącznie do postępowania przygotowawczego.
Istotny jest podział na przesłanki bezwzględne (absolutne) i względne (relatywne).
Charakter przesłanek bezwzględnych wyraża się w tym, że warunkują one dopuszczalność postępowania o określony czyn, przeciwko określonej osobie - w każdym układzie procesowym. Występowanie tego rodzaju przesłanki negatywnej lub brak przesłanki pozytywnej powoduje, że wyłączona jest w ogóle możliwość prowadzenia postępowania przy tych samych podstawowych elementach: czyn - osoba pociągana do odpowiedzialności.
Przesłanki względne warunkują dopuszczalność postępowania o określony czyn, przeciwko określonej osobie - tylko w danym układzie procesowym.
Szerokie ujęcie przesłanek procesowych, oznacza, że obejmuje się nimi stany o różnym charakterze, wynikającym przede wszystkim z ich różnego stosunku do prawa karnego materialnego. Przesłanki procesowe dzieli się na:
przesłanki o charakterze materialnym
przesłanki o charakterze mieszanym
przesłanki o charakterze czysto formalnym (ściśle procesowym)
Niekiedy przesłanki dzieli się tylko na formalne i materialne, a wówczas przesłanki nazwane mieszanymi obejmuje się grupą przesłanek materialnych.
POSZCZEGÓLNE PRZESŁANKI PROCESOWE
Przesłanki o charakterze materialnym są przede wszystkim ustanowionymi przez prawo karne materialne warunkami odpowiedzialności karnej. Równocześnie prawo karne procesowe czyni je warunkami dopuszczalności postępowania karnego. Przesłanki te stanowią przykład tzw. podwójnego wartościowania prawnego.
Do przesłanek o charakterze materialnym zalicza się :
brak dostatecznych podstaw faktycznych do ścigania karnego
nieprzestępność czynu - z powodu braku ustawowych znamion czynu zabronionego lub gdy ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa
znikomość społecznej szkodliwości czynu
niekaralność czynu (nie spowodowaną przedawnieniem)
Brak dostatecznych podstaw faktycznych do ścigania karnego
Przesłanka ta ma najistotniejsze znaczenie jako przyczyna odmowy wszczęcia postępowania karnego i umorzenia postępowania przygotowawczego. W razie braku danych wskazujących, że zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa, organ powołany do prowadzenia postępowania przygotowawczego wydaje postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia.
Aby wszczęcie postępowania było prawnie dopuszczalne, powinien istnieć co najmniej taki zespół danych, który obiektywnie uprawdopodabnia fakt popełnienia przestępstwa, subiektywnie zaś wywołuje co do tego faktu u organu ścigania wysoki stopień podejrzenia.
Jeżeli przeszkoda stwierdzona zostanie po wszczęciu postępowania przygotowawczego to postępowanie przygotowawcze umarza się. W postępowaniu jurysdykcyjnym sąd w analogicznej sytuacji umarza postanowieniem postępowanie, ale tylko z powodu oczywistego braku faktycznych podstaw oskarżenia. Zmiana rodzaju decyzji sądu w razie stwierdzenia tej przeszkody występuje dopiero na rozprawie w fazie przewodu sądowego, a więc po odczytaniu aktu oskarżenia.
Nieprzestępność czynu z powodu braku ustawowych znamion czynu zabronionego lub z powodu okoliczności wyłączających przestępność (nieprzestępność czynu)
W fazie przedjurysdykcyjnej w razie stwierdzenia takiej przeszkody procesowej odmawia się wszczęcia postępowania lub umarza się postępowanie. W razie stwierdzenia tej przeszkody procesowej po rozpoczęciu przewodu sądowego nakazuje się wydać wyrok uniewinniający.
Znikoma społeczna szkodliwość czynu
Powoduje zawsze umorzenie postępowania, nawet gdy zostanie stwierdzona po otwarciu przewodu sądowego, mimo że oznacza nieprzestępność czynu.
Umorzenie postępowania na omawianej podstawie uzasadnione jest tylko wówczas, gdy w konkretnej sprawie jest niewątpliwe, że oskarżony popełnił czyn zabroniony i że czyn ten jest rzeczywiście znikomo społecznie szkodliwy. Nie jest ono zatem dopuszczalne w wypadku, gdy zebrane dowody nie mają jednoznacznej wymowy, gdy więc dokonanie trafnych ustaleń faktycznych co do istotnych okoliczności czynu, wymaga gruntownego zbadania, wielostronnej analizy oraz wnikliwej i krytycznej oceny materiały dowodowego.
Niekaralność czynu
Rodzi obowiązek odmowy wszczęcia postępowania lub jego umorzenia, także na rozprawie po odczytaniu aktu oskarżenia.
Przesłanki formalne wywodzą się z prawa karnego procesowego i warunkują sam proces karny, wyczerpują się na gruncie postępowania karnego.
Przesłanki mieszane wywodzą się z prawa karnego materialnego, pod względem swego działania są podobne do przesłanek procesowych.
Jeżeli przeszkoda wywodząca się z grupy formalnych lub mieszanych wystąpi przed wszczęciem postępowania - wydaje się postanowienie o odmowie jego wszczęcia. Gdy postępowanie zostało już wszczęte i okaże się, że wobec tego rodzaju przeszkody jest ono niedopuszczalne należy umorzyć, niezależnie od tego w jakim stadium sprawa się znajduje.
Śmierć oskarżonego
Jeżeli nastąpiła przed wszczęciem postępowania - odmawia się wszczęcia postępowania. Jeżeli zmarł w toku wszczętego postępowania podlega ono natychmiastowemu umorzeniu.
Od tej zasady dopuszczalne są odstępstwa. Wolno przeprowadzić postępowanie kasacyjne na korzyść oskarżonego, mimo jego śmierci, można także wznowić postępowanie na korzyść nieżyjącego oskarżonego. Są to postępowania o aspektach rehabilitacyjnych.
Przedawnienie karalności
Nie wszczyna się postępowania karnego, a wszczęte umarza, gdy nastąpiło przedawnienie karalności. Uchyla ono karalność czynu przestępnego, nie odbierając jednak czynowi charakteru przestępstwa.
Karność przestępstwa ustaje, jeżeli od czasu jego popełnienia upłynęło lat: 30 - gdy czyn stanowi zbrodnię zabójstwa, 20 - gdy czyn stanowi inną zbrodnię, 10 - gdy czyn stanowi występek zagrożony karą pozbawienia wolności przekraczającą 3 lata, 5 - gdy czyn jest karą pozbawienia wolności nie przekraczającą 3 lat, 3 - gdy czyn jest zagrożony karą ograniczenia wolności lub grzywną.
Karalność przestępstwa ściganego z oskarżenia prywatnego ustaje z upływem roku od czasu, gdy pokrzywdzony dowiedział się o osobie sprawcy przestępstwa, nie później jednak niż z upływem 3 lat od czasu jego popełnienia.
Postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone albo wcześniej wszczęte toczy się
Zakaz prowadzenia nowego postępowania, jeżeli wcześniejsze postępowanie co do tego samego czynu tej samej osoby już zostało prawomocnie zakończone albo nadal toczy się. Jeżeli postępowanie zostało prawomocnie zakończone, nie wolno go również kontynuować - chyba, że ustawa na to wyraźnie pozwala.
Prawomocność ma aspekt formalny i materialny. Aspekt formalny prawomocności polega na tym, że decyzja nie podlega już zaskarżeniu za pomocą zwykłych środków zaskarżenia. Kończy ona formalnie proces, tworząc stan rzeczy osądzonej. Rodzi on domniemanie prawdziwości ustaleń dokonanych w decyzji oraz jej zgodności z przepisami prawa. Jednakże, pod pewnymi warunkami, możliwe jest wzruszenie tej decyzji, mimo jej prawomocności i obalenie takiego domniemania. Prawomocność formalna decyzji występuje w szczególności, gdy:
zaskarżenie decyzji wydanej w I instancji jest niedopuszczalne
nie zaskarżono decyzji wydanej przez organ I instancji lub wniesiony środek cofnięto
wyczerpany został tok instancji
Prawomocność materialna wyraża się w sytuacji, w której nie jest dopuszczalne wszczęcie i prowadzenie od nowa postępowania już z punktu widzenia prawomocności formalnej zakończonego. Niedopuszczalne jest zatem ponowne postępowanie przeciwko tej samej osobie o tę samą kwestię odpowiedzialności prawnej. Przesłanki dzieli się na bezwzględne i względne (usuwalne). Umorzenie postępowania z powodu przeszkody usuwalnej nie staje na przeszkodzie ponownemu prowadzeniu postępowania, gdy przeszkoda ta została usunięta.
Bez uchylenia prawomocności orzeczenia dopuszczalne są natomiast orzeczenia uzupełniające, gdy prawo je przewiduje.
Nie wszczyna się też postępowania, a wszczęte umarza, gdy wcześniej wszczęte postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby toczy się. Jest to tzw. zawisłość sprawy, czy zawisłość prawna sporu.
Zawisłość sprawy rozpoczyna się z chwilą wszczęcia postępowania karnego i trwa do chwili uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie.
Zawisłości sprawy nie uchyla zawieszenie postępowania, która mimo zawieszenia istnieje nadal.
Orzeczenie nieważne z mocy prawa nie wywołuje skutków prawnych od chwili samego wydania go i oczywiście nie może się uprawomocnić.
Sprawca nie podlega orzecznictwu polskich sądów karnych
Nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza. Niezbędne jest ustalenie w sprawie podsądności określonemu rodzajowi sądów (powszechne, wojskowe). Ogólne stwierdzenie istnienia podsądności polskim sądom karnym nie wystarcza. Podsądność sądom powszechnym stanowi regułę, sądy wojskowe zaś orzekają na zasadzie wyjątku od reguły. Jeżeli sąd wojskowy przekaże sprawę sądowi powszechnemu lub nie przyjmie sprawy przekazanej mu przez sąd powszechny, sprawę rozpoznaje sąd powszechny. Niemożliwy jest tzw. negatywny spór sądowy.
Brak skargi upoważnionego oskarżyciela
Brak takiej skargi powoduje niedopuszczalność postępowania. Przesłanka ta nawiązuje do zasady skargowości. Najważniejszą i najczęściej występującą skargą (zasadniczą) jest akt oskarżenia. Jeżeli nie odpowiada on warunkom formalnym, prezes sądu zwraca go oskarżycielowi w celu usunięcia braków w terminie 7 dni.
Skarga musi pochodzić od uprawnionego oskarżyciela. Musi on mieć tzw. legitymację procesową i posiadać zdolność do czynności procesowych.
Skargą zasadniczą jest także pozew cywilny, skargami etapowymi - np. apelacja, kasacja. Brak tych skarg nie powoduje jednak umorzenia postępowania w ogóle, a jedynie: w przypadku pozwu - niedopuszczalność nurtu dochodzenia roszczeń majątkowych, w wypadku braku skutecznej skargi etapowej zaś - niedopuszczalność prowadzenia postępowania właśnie na danym etapie.
Brak wymaganego zezwolenia na ściganie lub wniosku o ściganie pochodzącego od osoby uprawnionej - chyba, że ustawa stanowi inaczej
Jeżeli mimo braku zezwolenia lub wniosku o ściganie postępowanie (niedopuszczalne) zostało wszczęte i jest prowadzone, należy je w momencie stwierdzenia tej przeszkody umorzyć. Przyjmuje się jednak, że jeżeli przed umorzeniem brak ten zostanie uzupełniony, następuje konwalidacja wadliwego postępowania i może ono toczyć się dalej.
Zagadnienie zezwolenia na ściganie wiąże się z problematyką immunitetów, których zadaniem jest ochrona określonych osób przed prowadzeniem przeciwko nim postępowania karnego. Immunitety dzielą się na materialne, polegające na uchyleniu karalności przestępstwa, oraz procesowe, czyli formalne, ograniczające się do sfery procesowej i czyniące postępowanie niedopuszczalnym. Immunitety dzielą się też na bezwzględne, a więc takie, które przez żaden organ nie mogą być uchylone, oraz względne, czyli takie, które mogą być uchylone przez organ określony w ustawie i w trybie przez nią przewidzianym. Dzielą się też immunitety na nietrwałe, chroniące daną osobę tylko w okresie pełnienia przez nią funkcji, z którą immunitet jest związany, oraz immunitety trwałe, chroniące osobę także później, gdy już takiej funkcji nie pełni. Immunitety materialne są zawsze bezwzględne i trwałe, a procesowe są w różny sposób unormowane.
Obok podstawowego trybu ścigania z urzędu oraz ścigania z oskarżenia prywatnego, występuje tryb ścigania z urzędu, lecz na wniosek. W jakim trybie przestępstwo jest ścigane - określa prawo karne materialne. Wniosek powinien być złożony przed wszczęciem postępowania karnego, skoro stanowi on warunek dopuszczalności wszczęcia postępowania. Istnieją odstępstwa od tej reguły. Do chwili otrzymania wniosku lub zezwolenia władzy, od których ustawa uzależnia ściganie, organy procesowe mogą dokonywać czynności nie cierpiących zwłoki w celu zabezpieczenia śladów i dowodów. Mogą także dokonywać czynności zmierzających do wyjaśnienia, czy wniosek lub zezwolenie nastąpi.
Wniosek może być cofnięty w postępowaniu przygotowawczym za zgodą prokuratora, a w postępowaniu sądowym za zgodą sądu - do rozpoczęcia przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej. W razie prawidłowego cofnięcia wniosku postępowanie należy natychmiast umorzyć. Wyjątkowo dopuszczalne jest wszczęcie postępowania i jego prowadzenie bez wniosku.