RUCH EGZEKUCYJNY

ruch - przejście od możności do aktywności

egzekucja - wykonanie

Na przełomie XV i XVI w. znika pojęcie stanu w znaczeniu średniowiecznym i na określenie przyjmuje się CONDITO ( położenie ),

Pełnię praw politycznych i ekonomicznych posiadała szlachta. Ona tworzyła naród obywatelski. Instytucjami władzy szlachty były sejmiki, sądy ziemskie, zaś szlachtę w skali całego państwa reprezentowała izba poselska sejmu. Drugą poważną grupą narodu politycznego była magnateria. Miała ona te same uprawnienia co stan szlachecki, ale górowała nad szlachtą pozycją ekonomiczną. Przedstawiciele tej grupy otrzymywali większość ważnych urzędów w państwie . Reprezentantem tej grupy była izba senatorska. Trzecim tzw. sejmującym stanem był monarcha. Do jego uprawnień należało:

-dowództwo nad armią

-obsadzanie urzędów dożywotnie

- prowadzenie polityki zagranicznej

-zwoływanie sejmów

-miał inicjatywę ustawodawczą.

Również pod wpływem starożytnych wykształca się pojęcie narodu jako wspólnoty obywatelskiej (wspólnoty praw ). Do mentalności stanu szlacheckiego bardzo pasowało pojęcie, że naród jest wolny wtedy, gdy sam stanowi swoje prawa i wybiera swoich urzędników. Jeden z teoretyków myśli szlacheckiej z początków XVI w. pisał, że król jest panem swojego królestwa, ale nie jest panem życia i mienia swoich poddanych. W czasie panowania Zygmunta Starego ( 1506 - 1548 ) istniał pewien konflikt między opinią stanu szlacheckiego a monarchą. Król był posiadaczem dużej liczby majątków, tzw. dóbr królewskich. Teoretycznie dochody z tych majątków winny iść na potrzeby dworu, armii i uposażenie urzędników, tzn. dochody z określonych dóbr królewskich były związane z piastowaniem określonego urzędu. Dochody z dóbr przypisanych urzędowi starościńskiemu szły na utrzymanie starosty i odpowiedniego aparatu władzy. Szlachta uważała, że dobra koronne będące w posiadaniu magnatów winny wrócić do korony, ale nie zgadzał się z tym król Zygmunt Stary. (Szlachta uważała, że prawa RZ.P. są dobre. Zło polega na tym , że nie są one egzekwowane. Chodziło gł. o to, że monarcha rozdawał królewszczyzny magnatom, żeby uzyskać ich poparcie finansowe bądź polityczne, że nie przestrzegano zasady nie łączenia dwóch godności w jednym ręku. W trakcie rozwoju reformacji dochodzą również do tego spory o egzekwowanie przez starostów wyroków sądów biskupich.) . W roku 1537 szlachta zebrana na pospolite ruszenie przeciw Mołdawi zawiązała sejm rokoszowy, domagając się od króla realizacji programu egzekucji praw i dóbr. Chodzilo min. o niełączenie kilku dygnitarstw w jednym ręku, zwrotu posiadanych nieprawnie przez magnatów królewszczyzn, ściślejszej unii z Litwą , wprowadzenia kościoła narodowego.Autorytet Zygmunta Starego był tak duży, że szlachta nic nie uzyskała. W czsach Zygmunta Starego szlachta dość pokornie uchwalała podatki wymagane przez monarchę, natomiast nasilenie rządań i pewne osłabienie powagi władzy monarszej pojawiło się w czasach jego następcy - Zygmunta Augusta ( 1548 - 1572 ). Chodziło tu o konflikt króla ze szlachtą wokól malżeństwa z Barbarą Radziwiłówną, ale do przesilenia doszło w latach 1562 - 1563. Król potrzebował pieniędzy na wojnę z carem Iwanem Groźnym o Inflanty, a mógł je uzyskać tylko przez odpowiednie uchwały sejmowe. Żeby jednak te pieniądze otrzymać musiał pójść na ugodę ze szlachtą. (ceną była realizacja postulatów ruchu egzekucyjnego W latach 1562 - 1563 sejm piotrkowski uchwalił egzekucję dóbr. I tak wszystkie dobra królewskie zastawione po roku 1504 mają być przez dotychczasowych posiadaczy zwrócone państwu. Sejm zakazuje starostom egzekwować wyroki sądów biskupich. Na następnym sejmie w 1563 r. nakazano lustrację dóbr królewskich, oszacowanie ich dochodów, z tego 1/4 miała być przeznaczona na utrzymanie stałej armii , tzw. wojsko kwarciane. Dla skarbu tego wyznaczono miejscowość Rawa Mazowiecka. W ten sposób doszło do oddzielenia skarbu królewskiego od państwowego. Inne reformy sejmów z lat 1563 - 1569 : wprowadzenie kontroli skarbowej sejmu nad dobrami królewskimi, nałożenie na kościół obowiązku płacenia podatków nadzwyczajnych, ujednolicenie systemu miar i wag, ujednolicenie państwa przez zniesienie odrębności prawno - ustrojowych: Mazowsza i Prus Królewskich. Osobnym tematem jest unia Polski z Litwą.

( przyczyny unii :

1. przewidywanie bezpotomnej śmierci ostatniego z Jagiellonów,

2. postulaty egzekucyjne- unia się w nich zawierała,

3. obawa Litwinów przed zagrożeniem moskiewskim)

Rzecz polegała na tym, że szlachta polska uważała, że wszystkie ziemie winny w jednakowym stopniu uczestniczyć w kosztach utrzymania państwa, a szczególnie Prusy Królewskie oraz Wielkie Księstwo Litewskie. Chodziło o to, aby z jednej strony dygnitarze i szlachta tamtych ziem posiadali te same prawa, wchodzili w skład tych samych instytucji i ponosili te same koszta. W 1569 r. nastąpiło ściślejsze połączenie Prus Królewskich z Koroną Królestwa Polskiego, a więc wojewodowie i kasztelanowie pruscy weszli do senatu, natomiast posłowie ziemscy weszli w skład Izby Poselskiej Sejmu Polskiego. Gorzej przedstawiała się sprawa z Litwą albowiem przeciw ściślejszemu łączeniu z Koroną oponowała magnateria litewska, natomiast jasnym było , że monarcha zejdzie bezpotomnie, a więc zniknie wspólnota dynastii jako czynnik łączący. Aby temu zapobiec Zygmunt przelał dziedziczne prawa do tronu litewskiego na koronę Królestwa Polskiego. Magnateria litewska próbowała się temu przeciwstawić, a nawet opuściła salę obrad sejmu Lubelskiego. W odpowiedzi na to król wydał akt inkorporacji ( wcielania) do korony województwa podlaskiego, wołyńskiego i bracławskiego. Wobec takiego nacisku magnateria litewska powróciła na salę obrad i 28.VI.1569 r. uchwalono tzw. AKT UNII LUBELSKIEJ, mocą którego Korona i Wielkie Księstwo Litewskie stanowią jedno niepodzielne państwo : RZECZPOSPOLITĄ OBOJGA NARODÓW ( unia personalna zmieniła się w unię realną, złączoną wspólnotą instytucji ) Oba kraje mają jednego króla wybieranego wspólnie i koronowanego w Krakowie, wspólne sejmy, monetę , politykę zagraniczną, wolność osiedlania się Polaków i Litwinów w obu krajach, osobne ale jednakowe urzędy, skarb i wojsko. Wokół ruchu egzekucyjnego utworzyła się grupa zdolnych parlamentarzystów z Siennickim na czela. Ruch egzekucyjny miał też swoje aspekty religijne, społeczne i światopoglądowe. Wtedy szlachta wyodrębniła się jako klasa w pełni obywatelska. Ruch wymierzony był przeciw magnaterii, a także był artykulacją różnic wyznaniowych. W tym czasie reformacja poczyniła w Polsce znaczne postępy. W miastach gł. Prus Królewskich szerzyła się doktryna luterańska, co zresztą uniemożliwiało integrację tych miast z resztą społeczeństwa polskiego. Natomiast wśród szlachty popularna była doktryna kalwińska, ze względu na jej demokratyczny charakter (wierni sami sobie wybierali kapłanów, pastorów ). W 1570 r . bracia czescy, Kalwini i Luteranie zawarli tzw. zgodę Sandomierską, tworząc tzw. wyznanie polskie. Od zgody byli wyłączeni Arianie. W 1572 r. zmarł ostatni z Jagielonów Zygmunt August i przed społ. stanęło zadanie :

- utrzymania porządku w państwie

- określenia procedury wyboru następnego władcy.

Wtedy jeszcze konstrukcja prawno - ustrojowa państwa nie była w pełni ukończona. Jednak szlachta pozytywnie zdała egzamin. We wszystkich województwach powołano konfederację do utrzymania prawa i porządku publicznego oraz ustanowiono tzw. SĄDY KAPTUROWE, które miały za zadanie ścigać i karać wszelkiego rodzaju przestępstwa. Było to bardzo ważne, gdyż wszystkie wyroki wydawano w imieniu króla, a więc teoretycznie rzecz biorąc brak króla uniemożliwiłby funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości i mógłby się stać powodem anarchii. Jednocześnie odbywały się zjazdy szlacheckie, celem opracowania procedury wyboru króla i formy utrzymania porządku w okresie bezkrólewia. Jednolity dotąd obóz szlachecki rozbił się na dwa odłamy, wg. kryteriów wyznaniowych: na szlachtę katolicką i szlachtę innowierczą.

Następnie na zjeździe generalnym szlachty powzięto decyzję o zwołaniu SEJMU KONWOKACYJNEGO. Odbył się on w Warszawie w 1573 r.Brakowało w nim pierwszego stanu sejmującego - króla. Doszło tam do podziału, wg. różnic wyznaniowych. Osobno katolicy osobno innowiercy. Wielkim zwycięstwem katolików była uchwała, że interrexsem tzn. naczelnikiem państwa w czasie bezkrólewia będzie prymas. Do obowiązków interrexsa należało zwoływanie sejmu w czasie bezkrólewia, przewodniczenie senatowi oraz nominacja nowo wybranego króla. Miejscem elekcji miała być Warszawa, a właściwie wieś Kamień pod Warszawą. Postanowiono też na wniosek jednego z przywódców szlacheckich - Jana Zamoyskiego, odbywać elekcję " viritim" (mąż w męża ) tzn, że każdy szlachcic ma prawo do osobistego wybierania króla na powszechnym zjeździe szlacheckim. Miejscowość Kamień nie została wybrana przypadkowo gdyż na Mazowszu było najwięcej ubogiej mało wykształconej ale za to gorliwie katolickiej szalchty. W ostatnim dniu tego sejmu innowiercy zawiązali konfederację , tzw. KONFEDERACJĘ WARSZAWSKĄ ( styczeń 1573 r.) celem zagwarantowania pokoju religijnego. Opracowano wtedy zasady konfederacji warszawskiej oraz wyłoniono delegację, która miała opracować warunki na jakich przyszły władca mógł objąć panowanie w Polsce. Konfederacja warszawska mieściła się w ogólnej ideii konfederacji zawiązywanych w czasie średniowiecza. Chodziło o zachowanie pokoju i bezpieczeństwa publicznego. Konfederacja dopełniała jedynie, że nie wolno naruszyć pokoju i bezpieczeństwa społecznego z powodów wyznaniowych. Konfederacja ta została uznana przez episkopat katolicki za nieważną, gdyż nie było przy niej króla. Tak więc jedynym gwarantem konfederacji była wola stanu szlacheckiego.

Do tronu Rz. P. rywalizowało wielu kandydatów zagranicznych. Przybyły poselstwa od cesarza rzymsko - niemieckiego, papieża i króla Francji. Katoliccy senatorowie popierali syna cesarza, arcyksięcia Ernesta Habsburga. Wrogiem polit. tej dynastii był przywódca szlachty- Jan Zamoyski. Natomiast szlachta innowiercza ( gł. litewska) gotowa była poprzeć kandydaturę cara moskiewskiego Iwana IV Groźnego. Kompromisowym rozwiązaniem tej sytuacji stała się elekcja Henryka Walezego, przedstawiciela franc. dynastii Walezjuszy. Zanim to nastąpiło szlachta polska i litewska, aby uniknąć dążenia króla do władzy absolutnej, wypracowała nową umowę z władcą, która znacznie ograniczała zakres jego praw w systemie ustrojowym Rz.P. W 1573 r. sejm elekcyjny przedstawił obranemu na tron polski Henrykowi Walezemu dwa pakiety warunków do przyjęcia. Jeden z nich to tzw. ARTUKUŁY HENRYKOWSKIE. Były to obowiązki prawno - publiczne, które każdy monarcha elekcyjny musiał zaprzysiądz przed wstąpieniem na tron:

-gwarantowały szlachcie zachowanie nadanych dotychczas przywilejów

-określały zasady ustroju obu państw Rz.P.

-określały miejsce i uprawnienia władcy w kraju ( król miał przestrzegać wolnej elekcji, zwoływać co dwa lata sejm, politykę wew. i zagraniczną poddać kontroli sejmu oraz bez rady senatorów stale rezydujących na dworze nie podejmować żadnych istotnych decyzji politycznych)

-szlachta miała możność wypowiedzenia posłuszeństwa królowi, gdy łamał on przywileje szlachty.

Druga grupa warunków to tzw. PACTA CONVENTA. Nie miała ona charakteru ustrojowego, lecz określała doraźne zobowiązania monarchy. Henryk Walezy zobowiązany był do:

-kształcenia młodzieży szlacheckiej w Paryżu

-spłacenia długów Z. Augusta

-sfinansowania budowy floty

Koronacja H. Walezego odbyła się w Krakowie w 1574 r. Nowy król zaprzysiągł artykuły henrykowskie oraz pacta conventa. Jednak już w kilka miesięcy po koronacji na wieść o śmierci brata, króla Karola IX uciekł z Polski, aby objąć tron Francji jako Henryk III. W wyniku tego Polacy musieli dokonać ponownej elekcji. Podzielono się na dwie grupy:

-magnacko- senatorską, która w 1575 r. dokonała elekcji cesarza Maksymiliana II.

-średnioszlachecką, która pod wodzą Jana Zamoyskiego obwołała władczynią Annę Jagiellonkę-siostrę Z. Augusta. Na jej męża wybrano księcia Siedmiogrodu - Stefana Batorego, który szybciej od swego rywala zjawił się w Polsce. Koronacja Batorego nastąpiła w Krakowie w 1576 r. Król umarł bezpotomnie w 1586 r. i społeczeństwo polskie znów stanęło wobec konieczności nowej elekcji. W 1587 r. poraz kolejny doszło do podwójnej elekcji: zwolennicy tradycji Jagiellońskiej obrali królewicza szwedzkiego Zygmunta III Wazę, a partia katolicko - senatorska Maksymiliana Habsburga. Spór roztrzygnięto drogą zbrojną. Wojsko pod dowództwem J. Zamoyskiego pokonało wycofującego się na Śląsku Maksymiliana, a więc władcą został Z. Waza. Końcowe ćwierćwiecze XVI w. przyniosło utrwalenie systemu ustrojowego ukształtowanego w dobie sejmów egzekucyjnych i bezkrólewia. Ostatnią ważną reformą była też przebudowa sądownictwa. Najwyższymi instancjami sądowymi stały się: Trybunał Koronny i Trybunał Litewski powołane przez Batorego. Zasiadali w nich przedstawiciele szlachty wybieranej na sejmach oraz duchowieństwa katolickiego. Reforma ta ograniczała sądowniczą władzę króla, usprawniała jednak system sprawiedliwości. Głównymi siłami politycznymi pozostali król , szlachta i magnateria

---