RUCH EGZEKUCYJNY
OKREŚLENIE I PODSTAWY PRAWNE
Ruch szlachecki dążący do poprawy systemu funkcjonowania państwa przez powrót do dawnych praw.
Niezbędne dla powstania i działalności ruchu egzekucyjnego były nabyte wcześniej prawa stanowiące, że żaden szlachcic nie może być aresztowany bez wyroku sądowego, a także działalność sejmowa zapewniona w 1505 roku konstytucja nihil novi.
Za początek ruchu egzekucyjnego można uznać postanowienia sejmu piotrkowskiego z 1504 roku o niełączeniu godności- incompatibiliach. Nie wolno było łączyć urzędu kanclerza z urzędem wojewody czy kasztelana oraz biskupagnieżnieńskiego, krakowskiego, kujawskiego, poznańskiego i płockiego.
Sejm ten unormował też kompetencje i organizację wyższych urzędów: kanclerza, podkanclerzego(polityka wewn. i zewn., jeden świecki jeden duchowny.) marszałka koronnego i nadwornego, podskarbiego koronnego i nadwornego.
Ustawa z 1504 zakazująca zastawiania, sprzedaży i darowania dóbr domeny królewskiej, oraz statuty łaskiego z 1506 roku uzupełniały zakres podstaw prawnych ruchu egzekucyjnego.
POSTULATY RUCHU EGZEKUCYJNEGO dotyczyły:
Działania administracji i sądownictwa dla szlachty [ zarzuty zaniedbywania obowiązków przez starostów oraz wojewodów, niedotrzymywanie zasady osiadłości obejmującej urzędy ziemskie i grodzkie]
Sposobu funkcjonowania państwa ( głównie obrony) [przekonanie o konieczności finansowania wojska z domeny królewskiej]
Integracji ustrojowej terytoriów pod panowaniem ostatnich Jagiellonów [Zygmunt I był przeciwny integracji gdyz odmienność ustrojowo prawna jego państw pozwalała mu na prowadzenie własnej polityki postulaty te wysuwane są od lat 40-tych
Miejsca kościoła katolickiego w państwie [aby sołtysi dóbr kościelnych byli obowiązani do służby wojskowej, by dobra kościelne płaciły podatki na obronę, by opodatkować dziesięciny kościelne, poza tym przegląd darowizn na rzecz kościoła od ludwika węgierskiego, by annaty płacone rzymowi były przeznaczane na obronę przed tatarami, by znieść sądy koscielne w sprawach wyznaniowych]
Problemów ekonomicznych[całkowitej wolnosci celnej, zwolnienia od podatków wewnetrznych, przestrzegania zakazu posiadania ziemi przez nieszlachtę, likwidacji cechów, podporządkowania żydów z dóbr szlacheckich sądownictwu patrymonialnemu oraz wolności handlowych dla nich, przestrzegania ograniczeń dla nieszlachty w stanowiskach kościelnych.]
W latach pięćdziesiątych XVI wieku pojawił się postulat egzekucji dóbr bezprawnie zagarniętych bezprawnie w wyniku zastawiania ich itp.
STOSUNEK WŁADCÓW
Zygmunt I Stary- opierał się na magnaterii i senacie, spowodował zaniechanie reform skarbowo wojskowych(1512- 1514), odejście kanclerza Jana Łaskiego, sprzeciw szlachty wobec reform Bony(reformy skarbu koronnego, próba stworzenia majątku dynastii, elekcja vivente rege)- rokosz pod Lwowem( wojna kokosza) objaw sprzeciwu.
Zygmunt August-początkowo opierał się na senacie(1548- 1559) i odrzucał szlacheckie postulaty, potem postanowił oprzeć się na średniej szlachcie i w latach 1562- 1569 współpracował z izbą poselską i prowadził sejmy egzekucyjne.
PRZEBIEG
Sejm 1534/1535 odrzucił korekturę praw domagając się egzekucji starych.
Sejm krakowski z końca 1536 miał przyjąć przysięgę na wierność Zygmuntowa Augusta,szlachta przedstawiła królowi tzw. konkordaty krakowskie wybuchła także walka o urzędy kanclerskie(Bona chciała je dla Piotra Gamrata , a senat dla Jana Chojeńskiego bądź Jana Tarnowskiego.) w końcu sejm rozszedł się bez ustalenia konstytucji a Z.A. złożył przysięgę senatowi.
Liczne uszczuplenia domeny królewskiej z początku panowania Zygmunta Augusta na skutek mianowania na urzędy ludzi nowych bez majątku i uposażania ich, nadawania królewszczyzn w lenno, czy jako darowizne, brania pożyczek pod zastaw dóbr koronnych itp. Budziło powszechny sprzeciw szlachty i spotykało się z postulatami egzekucji tychże dóbr.
W roku 1553 powtarzające się już od jakiegos czasu żądania egzekucji spowodowały konflikt z senatem.
W 1555 posłowie przedsawili królowi rejestr bezprawnie wydanych przywilejów
W 1558/1559 posłowie zaczęli oddawać królowi otrzymane przywileje dot. Dzierżawy dóbr, podobnie zrobili niektórzy senatorzy. Król odłożył tę sprawę do następnego sejmu.
W 1561 roku Zygmunt August postanowił zmienić swoje stanowisko w polityce wewn. i oprzec się na sredniej szlachcie zwołał wiec sejm o wydał uniwersał by przedstawić na nim wszystkie przywilejeszlachty i miast.
W latach 1562- 1569 król wprowadził w życie wiele z propozycji ruchu egzekucyjnego którego przywódcę był Mikołaj Sienicki.
Sejm 1562/63 zaczął realizować program egzekucyjny, przeciw egzekucji dóbr byli przedstawiciele Gdańska i senatorowie pruscy, oraz posiadacze nadań na kresach południowo wschodnich . senatorowie i posłowie składali przed królem przywileje lecz czasem zatrzymywali najbardziej dochodowe. Sejm uchwalił egzekucję dóbr i postanowił dokonac lustracji dóbr koronnych. Król przeznaczył też ¼ dochodów na utrzymanie wojska. Nie doszło jednak jeszcze wtedy do rewizji nadań na skutek upadku Połocka.
Sejm warszawski 1563/64 tu doszło do rewizji nadań i rozpoczął się proces porządkowania domeny królewskiej trwający do połowy XVIIw.
SUKCESY RUCHU EGZEKUCYJNEGO
Wprowadzenie w życie egzekucji dóbr nadanych po 1504 roku
Wprowadzenie lustracji dóbr koronnych
Przeznaczenie ¼ dochodu z dóbr królewskich na utrzymanie stałego wojska kwarcianego
Ujednolicenie miar i wag
Wprowadzenie jednolitej monety.
Zniesienie wykonywania wyroków kościelnych przez starostę(1563)
Kontrola działalności podskarbiego
Nałożenie na duchowieństwo w nadzwyczajnych przypadkach podatków
Wprowadzenie zasady tolerancji religijnej w konfederacji warszawskiej 1573. zakaz łączenia urzędów
Powołanie sądów :Trybunału Koronnego i Litewskiego
Unia realna z litwą 1569
Wcielenie ksiestwa oświęcimskiego i zatorskiego do woj. Krakowskiego
Zespolenie Prus Królewskich z koronąpodporządkowanie mazowsza prawu koronnemu z wyjątkami(ekscerptami)