Nauka:
HISTORIA
Od początków do 1795. Początki nauki w Polsce sięgają XIII w. i wiążą się z powstaniem środowiska uczonych (gł. lekarzy i prawników) wykształconych w krajowych szkołach katedralnych i obcych uniwersytetach; jej uprawianie polegało na pisaniu dzieł własnych, nauczaniu oraz doradzaniu panującym, zwł. w kwestiach prawnych; miała ona aspekt prakt. i wymiar międzynarodowy. W 2 poł. XIII w. byli znani w kraju i za granicą: Mikołaj Polak, Franko Polak oraz pochodzący ze Śląska Witelon. Rozwojowi nauki sprzyjało szerzenie się kultury umysłowej, zwiększanie liczby szkół i ludzi wykształconych; duże znaczenie miało założenie przez króla Kazimierza III Wielkiego uniw. w Krakowie (1364, Uniwersytet Jagielloński) powstała instytucja skupiająca ludzi nauki i kształcąca studentów, wydająca autorytatywne opinie prawne w międzynar. sporach. Rozwój uczelni postępował powoli, ale stale; w 1 poł. XV w. działali tu teologowie i prawnicy cieszący się sławą międzynar.: Stanisław ze Skarbimierza i Paweł Włodkowic; w 2 poł. XV w. uniw. stał się międzynar. ośr. studiów astr. (Marcin Król z Żurawicy, Jan z Głogowa, Marcin Bylica z Olkusza, Wojciech z Brudzewa); duży postęp osiągnęły studia geogr. (Jan ze Stobnicy); pod wpływem płynących z Włoch prądów renes., budziło się zainteresowanie teorią wymowy (retoryką), epistolografią i historiografią; w kręgu inspiracji uniwersyteckich powstało wybitne dzieło hist. Roczniki Królestwa Polskiego J. Długosza. Kontakty z nauką eur. rozwinięte w XV w. trwały w XVI w; nauka pol. wydała w tym czasie wiele wybitnych dzieł z różnych dziedzin: epokowe dzieło M. Kopernika De revolutionibus orbium coelestium, geogr. dzieła Macieja z Miechowa i Bernarda Wapowskiego, dzieło hist. Marcina Kromera, traktat społ.-polit. A. Frycza Modrzewskiego, traktaty polit. i pedag. W. Goślickiego i S. Maryckiego (Marycjusza), prace filol. A. Nideckiego, traktaty teol. S. Hozjusza, przekład Biblii na język pol. J. Wujka. W dziedzinie nauk med. i przyr. trzeba wymienić oparte na badaniach doświadczalnych dzieła lekarzy J. Strusia i W. Oczko, traktaty alchemiczne M. Sędziwoja oraz b. ważne dla poznania rodzimej flory zielniki. W 1579 powstała Akad. Wil. ( Uniwersytet Wileński). Dla XVI w. charakterystyczne były kontakty z nauką eur., polegające na zagr. studiach uczonych pol., korespondencji w sprawach nauk., wymianie książek i źródeł historycznych. W XVII w., w dobie intensywnego rozwoju nauki w Europie, kontakty zagr. nauki pol. uległy osłabieniu ze względu na konserwatyzm uniw. w Krakowie i w Wilnie, zmniejszającą się liczbę uczonych, narastający kryzys polit. i gosp. kraju. Na pocz. XVII w. tradycje nauki renes. kontynuowali J. Brożek i S. Petrycy w zakresie matematyki i fizyki. W latach późniejszych wpływ na życie nauk. kraju wywierał mecenat król. i magnacki; na dworze króla Władysława IV Wazy przebywali uczeni wł. W. Magni i T.L. Burattini, w kręgu mecenatu Jana III Sobieskiego działał astronom gdań. J. Heweliusz i matematyk A. Kochański; wybitnych uczonych skupiały niekiedy szkoły innowiercze w Gdańsku ( Gdańskie Gimnazjum Akademickie) i Lesznie (J.A. Komeński, J. Jonston, G. Lengnich); 1661 powstała Akad. Lwow. ( Uniwersytet Lwowski), 1743 Tow. Przyr. w Gdańsku. Około poł. XVIII w. gł. rolę w życiu nauk. kraju zaczęła odgrywać Warszawa stolica i siedziba król. dworu; tutaj też najsilniej oddziaływały oświeceniowe tendencje naukowe. W 1747 udostępniono publiczności bogaty księgozbiór nauk. Biblioteki Załuskich, tworzyło się nauk. piśmiennictwo. Za panowania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego nastąpiło znaczne ożywienie życia nauk.; król otaczał opieką ludzi zajmujących się nauką i zainteresowanych oświeceniem. Duży wpływ na stan nauki w kraju miała reforma szkolnictwa, przeprowadzona przez Komisję Edukacji Narodowej. Staranne kształcenie nauczycieli, zwł. szkół wyższych, w kraju i za granicą, doprowadziło do powstania środowiska ludzi prowadzących nauczanie, a jednocześnie czynnie uczestniczących w życiu nauk., publikujących prace własne i autorów obcych w pol. przekładzie. Czołowymi postaciami nauki w tym okresie byli: H. Kołłątaj i astronom M. Poczobut-Odlanicki reformatorzy uniw. w Krakowie i Wilnie, Jan Śniadecki astronom, matematyk, filozof, organizator życia nauk., A. Naruszewicz autor hist. syntezy dziejów Polski. Zainteresowaniem badaczy cieszyła się fizyka (J. Rogaliński, M.J. Hube, J.H. Osiński), chemia (Jędrzej Śniadecki, J. Jaśkiewicz), medycyna (J. Bandurski, J.R. Czerwiakowski), przyrodoznawstwo (K. Kluk, P. Czenpiński). Rozwijała się mineralogia inspirowana badaniami F. Carosiego. Cechą charakterystyczną tego okresu było ścisłe powiązanie nauki z praktyką. W 1765 95 w dużej mierze zostało nadrobione zapóźnienie nauki pol., nawiązano nowe kontakty z zagranicą; powstało środowisko nauk. uznające idee oświeceniowe i unowocześniono formy organizacji kształcenia; znaczenie tej epoki polega na stworzeniu nauce ważnego miejsca w społeczeństwie i przygotowaniu kadr badaczy. Pod zaborami. Po utracie niepodległości Polski życie nauk. nie ustało, wykazując w każdym zaborze pewne odmienności. W zaborze ros. ośr. nauki były duże miasta: Warszawa i Wilno. W Warszawie już 1800 powstało Towarzystwo Przyjaciół Nauk, skupiające uczonych różnych dziedzin; 1816 18 powołano Uniwersytet Warszawski; najwyższy poziom osiągnęła humanistyka (m.in. S. Staszic mający również wybitne osiągnięcia w naukach przyr., zwł. w geologii i mineralogii, T. Czacki, W. Surowiecki, F. Skarbek, S.B. Linde). Na Uniw. Wil. wytworzył się ośr. nauk przyr., w którym wyróżnili się bracia Jan i Jędrzej Śniadeccy, S.B. Jundziłł, L.H. Bojanus, J. Wolfgang, M. Oczapowski, J. Frank. Humanistykę reprezentowali: J. Lelewel i G.E. Groddeck. W zaborze austr. życie nauk. skupiało się wokół UJ oraz Krakowskiego Towarzystwa Naukowego (zał. 1816); w humanistyce wyróżniali się J.S. Bandtkie i M. Wiszniewski, w medycynie L. Bierkowski, w przyrodoznawstwie L. Zejszner. We Lwowie ośr. nauki pol. była zał. 1817 fundacja Ossolińskich ( Zakład Narodowy im. Ossolińskich). W zaborze prus., pozbawionym wyższej uczelni, życie nauk. zaczęło rozwijać się po założeniu Biblioteki Raczyńskich (1829) i Biblioteki Działyńskich (1828, biblioteki fundacyjne polskie), które stały się ośr. badań żródłowych i prac wydawniczych z historii i literatury pol.; 1857 utworzono Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, które aż do odzyskania niepodległości było ważną społ. formą organizacji i finansowania nauki. W Poznaniu w 1 poł. XIX w. działali wybitni pedagodzy i filozofowie: E. Estkowski, B. Trentowski, A. Cieszkowski, K. Libelt. Powstanie listopadowe 1830 31 i wydarzenia Wiosny Ludów 1848 spowodowały duże represje w pol. życiu nauk.; zamknięto uniw. w Warszawie i Wilnie, rozwiązano Tow. Przyjaciół Nauk w Warszawie, poddano kolejnej germanizacji uniw. w Krakowie, ograniczono działalność Zakładu Nar. im. Ossolińskich we Lwowie; wielu uczonych emigrowałó (m.in. historyk J. Lelewel, filozof i matematyk J. Hoene-Wroński, chemik F.N. Walter oraz geolodzy: P.E. Strzelecki, który badał bogactwa naturalne Australii i I. Domeyko Chile, inżynier E. Malinowski wprowadzał nowocz. myśl techn. w Peru). Ważnym dla życia nauk. w kraju 1830 60 było czasopiśmiennictwo; dużą rolę odgrywał wychodzący od 1841 miesięcznik nauk.-lit. Biblioteka Warszawska. Wzrosło zainteresowanie dziejami literatury, wychowania, prawa, rozwinęła się etnografia (O. Kolberg). W wyniku pewnej liberalizacji stosunków w Królestwie Pol., 1862 otwarto w Warszawie Szkołę Główną (1869 zamienioną w uniw. ros.), w której wykładało wielu wybitnych przyrodników (m.in. W. Taczanowski, B. Dybowski, A. Wrześniowski, J. Natanson) i lekarzy (J. Mianowski, W. Szokalski, T. Chałubiński). Po upadku powstania styczniowego 1863 64 i wobec związanych z tym represji polit., oparcie dla nauki stanowiły czasopisma oraz różne społ. formy organizacji nauki; 1875 powstało w Warszawie Muzeum Przemysłu i Rolnictwa, mające charakter instytucji badawczej z zakresu nauk przyr., roln. i techn.; 1881 założono Kasę im. J. Mianowskiego, instytucję społ. o statusie zbliżonym do fundacji ważne ogniwo życia nauk. w zaborze rosyjskim. Wśród Polaków zesłanych po powstaniu styczniowym na Syberię znależli się uczeni, którzy w nowych warunkach prowadzili owocne badania nauk. (m.in. B. Dybowski badacz fauny okolic Bajkału, A.P. Czekanowski badacz fizjografii i geologii Syberii oraz J. Czerski, geolog i paleontolog, badacz łańcuchów górskich w Zabajkalu). Niezależnie od zesłańców, z własnej woli pracowało w Rosji wielu pol. uczonych, którzy w miejscowych uczelniach i placówkach nauk. znajdowali dogodne warunki prowadzenia badań (m.in. w Petersburgu: psychiatrzy J. Baliński i J. Mierzejewski oraz lekarz, chemik i fizjolog M. Nencki, filolog klas. T. Zieliński, teoretyk prawa i socjolog L. Petrażycki, w Kazaniu: językoznawca J.N. Baudouin de Courtenay, w Charkowie: L. Cienkowski). Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, niektórzy spośród działających w Rosji uczonych wrócili do kraju i pracowali na pol. uniwersytetach. Po uzyskaniu autonomii (1873) Galicja zaczęła odgrywać główną rolę w życiu umysłowym kraju; możliwość nauczania w języku pol. uzyskały uniw. w Krakowie i Lwowie oraz Politechnika Lwowska; 1873 zaczęła działalność w Krakowie Akademia Umiejętności o ogólnokrajowym zasięgu, która umożliwiała druk prac nauk. oraz uzyskanie stypendiów uczonym z 3 zaborów. W 2 poł. XIX w. częste stały się studia Polaków za granicą na uniw. i uczelniach techn., zwł. w Austrii, Niemczech, Francji i Szwajcarii, a także wyjazdy nauk., których celem była specjalizacja i współpraca badawcza; Polacy w tym okresie często zajmowali katedry w obcych uczelniach i przyczyniali się do rozwoju nauki w tych krajach, gł. w dziedzinie medycyny, fizyki, chemii, biologii i prawa. Światowe znaczenie miał udział Polaków w badaniach w zakresie fizyki i chemii; M. Skłodowska-Curie wraz z mężem P. Curie stworzyli w Paryżu międzynar. ośr. badań nad promieniotwórczością, J. Wierusz-Kowalski zaś we Fryburgu w Szwajcarii ośr. badań nad luminescencją. Ważne były prace M. Smoluchowskiego nad teorią kinetyczno-molekularną i ruchami Browna; Z. Wróblewski i K. Olszewski dokonali skroplenia powietrza (1883); znaczące wyniki w dziedzinie fizyki osiągnęli A. Witkowski i W. Natanson; chemicy (L.P. Marchlewski, S. Kostanecki, B. Radziszewski, J. Natanson) dokonali wielu syntez związków org., m.in. barwników. Dynamikę badań i osiągnięć w wielu dziedzinach nauki obrazują dziesiątki nazwisk uczonych pol., pracujących w 2 poł. XIX w. i na pocz. XX w. w kraju i za granicą; w dziedzinie nauk techn. wyróżnili się m.in.: I. Mościcki, R. Zuber, S. Kierbedź, w dziedzinie medycyny J. Dietl, T. Chałubiński, L. Rydygier, J. Mikulicz-Radecki; w biologii H. Hoyer (st.), J. Nusbaum-Hilarowicz, A. Prażmowski, N. Cybulski, E. Godlewski (st.), L. Cienkowski, E.A. Strasburger, J. Rostafiński, pionier ruchu obrony przyrody M. Raciborski, J. Paczoski. U schyłku XIX w. działało kilku wybitnych przedstawicieli nauk społ.: socjolog i prawnik L. Gumplowicz, socjolog i ekonomista L. Krzywicki, pedagog i pionier psychologii eksperymentalnej J.W. Dawid, filozof, twórca filoz. szkoły lwowsko-warszawskiej K. Twardowski, wybitny teoretyk prawa L. Petrażycki; w dziedzinie językoznawstwa ważną rolę odegrał twórca tzw. kazańskiej szkoły lingwistyki J.N. Baudouin de Courtenay, oraz J. Rozwadowski i zasłużony dla pol. gramatyki A. Kryński; badania nad gwarami pol. rozwinęli L. Malinowski i J.A. Karłowicz; w filologii klas. uczonymi o eur. rozgłosie byli T. Zieliński i K. Morawski. Szczególnie intensywny był rozwój nauk hist.; wytworzyły się gł. na podłożu oceny Polski przedrozbiorowej i ustalenia przyczyn rozbiorów, 3 szkoły hist.: konserwatywna krak. (J. Szujski, W. Kalinka, M. Dobrzyński), liberalna warsz. (A. Pawiński, T. Korzon, W. Smoleński) i umiarkowana lwow. (T. Wojciechowski, K. Liske, W. Kętrzyński, O.M. Balzer, Sz. Askenazy); przedmiotem zainteresowania historyków stały się zagadnienia dziejów oświaty od doby średniowiecza (A. Karbowiak, J. Danysz), zagadnienia kultury humanizmu renes. (W. Zakrzewski, K. Morawski, S. Windakiewicz), historii miast i dziejów społ.-gosp. (J. Ptaśnik, F. Bujak), historii nauki (L.A. Birkenmajer, S. Dickstein); bogate zbiory Biblioteki Jagiellońskiej i innych księgozbiorów pol. stały się podstawą opracowania pierwszej w Polsce wielotomowej Bibliografii polskiej K. Estreichera; z nauk hist. wyodrębniła się historia sztuki (W. Duszczkiewicz, M. Sokołowski), historia literatury pol. (P. Chmielowski, S. Tarnowski, I. Chrzanowski), historia kultury (A. Bruckner). Przed wybuchem I wojny świat. nauka pol. dysponowała znacznym dorobkiem i możliwościami organizacyjnymi oraz liczną kadrą uczonych i instytucjami naukowymi. Druga Rzeczpospolita. Odzyskanie niepodległości dawało państwu pol. możliwość prowadzenia określonej polityki nauk., a przed samą nauką stawiało zadanie integracji życia nauk., rozwoju organiz., a także zachowania tradycyjnych wartości z wolnością nauki i etosem uczonego na czele. Wyrazem wolności nauki miało być istnienie autonomicznych instytucji nauki zetatyzowanych uczelni oraz towarzystw nauk. utworzonych przez środowiska nauk. i mających pozapaństw. charakter. W tym okresie brakowało konsekwentnej polityki nauk. państwa, chociaż istniały próby koordynacji pracy nauk. w skali ogólnopol., podejmowane przez ludzi nauki (S. Michalski). Nastapił znaczny rozwój towarzystw nauk. ogólnych i specjalistycznych 1938 było ich łącznie 349; formułowały społ. politykę nauk., utrzymywały szerokie kontakty nauk. z zagranicą i popierały badania w wybranej dyscyplinie. Największy autorytet nauk. miała Polska Akademia Umiejętności, związana z UJ, ważną rolę nauk. odgrywało zał. 1907 Towarzystwo Naukowe Warszawskie (TNW); działał Uniw. Jana Kazimierza we Lwowie ( Uniwersytet Lwowski), restytuowano Uniw. Warsz. i Uniw. Stefana Batorego w Wilnie ( Uniwersytet Wileński); powołano kilka nowych uczelni: Uniw. Pozn. ( Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu), Akad. Górn. w Krakowie ( Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica), Katolicki Uniwersytet Lubelski, Wyższą Szkołę Handlową (ob. Szkoła Główna Handlowa), Szkołę Główną Gospodarstwa Wiejskiego, Wolną Wszechnicę Polską; rozwinęła się istniejąca już od 1915 Politechnika Warszawska; ogółem 1938 istniały 32 uczelnie akademickie i wyższe szkoły zawodowe. Nastąpił rozwój warsz. ośrodka nauk., który skupiał połowę placówek i instytucji nauk. kraju; systematycznie wzrastała liczba ludzi nauki (ok. 6 tys. w 1938), pogłębiał się też stopień profesjonalizacji, na etatach było ok. 5 tys. pracowników. Oprócz uczelni i towarzystw nauk. istniała sieć pozauczelnianych placówek nauk. zajmujących się różnymi dziedzinami (łącznie 128, w tym 13 państw. instytutów nauk.). W wielu dziedzinach osiągnięto wysoki, liczący się w świecie poziom; uznanie za granicą zdobyły prace matematyków warsz. (W. Sierpiński, K. Kuratowski) i lwow. (S. Banach, H. Steinhaus, S. Mazur) oraz osiągnięcia lwow.-warsz. szkoły logiki (J. Łukasiewicz, S. Leśniewski, A. Tarski); w fizyce silny ośr. w Warszawie stworzył S. Pieńkowski, poza nim największe osiągnięcia zanotowali S. Białobrzeski i M. Wolfke, a także: M. Jeżewski, K. Zakrzewski, M. Mięsowicz, S. Weyssenhoff i in. (Kraków), W. Rubinowicz i J.J. Blaton (Lwów), W. Dziewulski i H. Niewodniczański (Wilno); w astronomii największe osiągnięcia mieli: T. Banachiewicz (Kraków) i M. Kamieński (Warszawa); duże osiągnięcia nauk. (często połączone z zastosowaniem w przemyśle i gospodarce) osiągnięto w chemii (W. Świętosławski, K. Dziewoński, J. Zawadzki), naukach techn. (S. Bryła, M.T. Huber, W. Budryk), geografii (E. Romer, S. Lencewicz, S. Pawłowski), geologii (W. Goetel, J. Samsonowicz), biologii (W. Szafer, K. Janicki, R. Kozłowski), naukach roln. (J. Mikułowski-Pomorski, R. Prawocheński, S. Miklaszewski) i w medycynie (L. Hirszfeld, R. Weigl); wspomnieć też trzeba o dokonaniach w dziedzinie archeologii słow. (J. Kostrzewski, W. Antoniewicz), antropologii (J. Czekanowski), ekonomii (A. Krzyżanowski, E. Taylor), socjologii (L. Krzywicki, S. Czarnowski, F. Znaniecki), filozofii (K. Twardowski, T. Kotarbiński, K. Ajdukiewicz, W. Tatarkiewicz), teorii i historii państwa i prawa (L. Petrażycki, R. Taubenschlag, O.M. Balzer, S. Kutrzeba), prawa międzynar. (L. Ehrlich), historii Polski i powszechnej (m.in. Sz. Askenazy, K. Tymieniecki, W. Konopczyński, M. Handelsman), historii sztuki (M. Gębarowicz, Z. Batowski, M. Morelowski), psychologii (S. Baley, W. Witwicki, S. Szuman), językoznawstwa (J. Kuryłowicz, S. Szober, M. Dłuska, T. Benni), teorii i historii literatury (R. Ingarden, M. Kridl, J. Kleiner, S. Pigoń, J. Krzyżanowski), filologii klas. (T. Zieliński, G. Przychocki, T. Sinko, K.F. Kumaniecki), orientalistyki (A. Gawroński), neofilologii (S. Wędkiewicz, E. Porębowicz, Z. Łempicki); nastąpiło ożywienie badań w dziedzinie teologii i nauk kośc. (J. Archutowski, A. Klawek, J. Salamucha). Badania nauk. prowadziły też środowiska mniejszości nar.; na uwagę zasługuje działalność Inst. Nauk Judaistycznych w Warszawie (zał. 1926, m.in. historycy M. Bałaban i E. Ringelblum oraz semitysta i asyrolog M. Schorr), Żydowskiego Instytutu Naukowego w Wilnie (JIWO, zał. 1925, od 1940 w Nowym Jorku), Towarzystwa Naukowego im. Tarasa Szewczenki we Lwowie (zał. 1879), Ukr. Instytutu Nauk. w Warszawie (zał. 1930, z którym współpracował m.in. literaturoznawca B. Łepki), należy również wspomnieć o działalności filologa białorus. B. Taraszkiewicza. Druga wojna światowa. Wybuch II wojny świat. przerwał rozwój nauki pol. i poczynił wielkie straty osobowe i materialne, których przyczyną były nie tylko działania wojenne, ale przede wszystkim niszczycielska działalność okupantów; na całym obszarze Polski zamknięto wszystkie szkoły wyższe i instytucje nauk., a ich wyposażenie i zbiory zostały rozgrabione i zdewastowane; uczeni, pozbawieni warunków i możliwości pracy oraz poddawani represjom, sporadycznie tylko uprawiali twórczość nauk.; życie nauk. w pewnej mierze znajdowało swój wyraz w tajnym nauczaniu na poziomie uniwersyteckim (w Warszawie, Krakowie, Wilnie i Lwowie). Okupacyjne straty osobowe wyniosły ok. 850 sób, straty materialne były ogromne, największe w Warszawie. W czasie wojny istniały pewne formy życia nauk. na emigracji; krótko działał Uniw. Polski za Granicą w Paryżu; najkorzystniejsze warunki były w W. Brytanii, gdzie działał Pol. Wydział Lekarski na uniw. w Edynburgu i Pol. Szkoła Architektury w Liverpoolu; w Londynie i Edynburgu działały pol. towarzystwa nauk. ogólne i specjalistyczne; 1941 powstał Polski Instytut Naukowy w Ameryce.
OKRES 1944 89 I LATA 90.
Polityka naukowa. Powojenny stan nauki pol. był uzależniony od zmian w polityce nauk., te zaś odzwierciedlały przekształcenia ideologiczne i ustrojowe w państwie. Dzieje polityki nauk. mona podzielić na okresy analogiczne do zmian polit.-ustrojowych (wyjątek stanowi tylko okres pierwszy: 1944 48 odbudowa nauki); 1949 55 etatyzacja i ideologizacja nauki; 1956 59 próba pragmatyzacji polityki nauk. (czyli dostosowanie jej do potrzeb władzy); 1960 67 industrializacja nauki (wprowadzenie do nauki wzorów z życia gosp. i uwzględnianie przede wszystkim potrzeb gospodarki); 1968 70 reideologizacja nauki; 1971 80 jej reindustrializacja; 1981 89 represje stanu wojennego a następnie ponowna pragmatyzacja polityki naukowej. Okres po 1989 charakteryzuje odejście od formuł ideologicznych i poszukiwanie wzorów uniwersalnych oraz sposobu adaptacji dziedzictwa polityki naukowej. Koncepcja odbudowy nauki ze zniszczeń II wojny świat. powstała już w ramach Pol. Państwa Podziemnego w konspiracyjnym Departamencie Oświaty i Kultury (Cz. Wycech, S. Pieńkowski, J. Zawadzki); zamierzano przeprowadzić odbudowę człowieka, udoskonalić pracę uczelni, ustabilizować etatowo docentów i asystentów (przed wojną najczęściej nie byli pracownikami etatowymi uczelni), powołać Radę Szkół Wyższych oraz rządowy Kom. Badań Nauk., dysponujący środkami wydzielonymi z budżetu państwa w formie Funduszu Badań Nauk.; miały być zachowane ideowe fundamenty nauki akademickiej: wolność badań i nauczania, swoboda publikacji, samorząd uczelni oraz wpływ środowiska na rządową politykę nauk. za pośrednictwem tow. nauk., zwł. PAU i TNW oraz Kasy im. J. Mianowskiego. Władze komunist. początkowo zrezygnowały z przekształcania nauki na wzór sowiecki, jakiego dokonano 1940 w ośrodku lwow. (m.in. J. Borejsza po wojnie autor programu łagodnej rewolucji w kulturze i nauce) miały wystarczyć zmiany ustrojowe w zmienionych po II wojnie granicach państwa. Odbudowano dawne instytucje nauki, ale większość stanowiły nowe placówki; już X 1944 powołano alternatywny wobec Katol Uniw. Lubel. (KUL) Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej (UMCS), zorganizowany przez H. Raabego zgodnie z nowymi tendencjami (brak wydziału teol., laickie programy nauczania, początki planowania badań, powołanie Związku Zaw. Pracowników Szkół Wyższych i Instytutów Nauk.). W Łodzi utworzono nawiązujący do tradycji Wolnej Wszechnicy Pol. Uniwersytet Łódzki (T. Kotarbiński, J. Chałasiński); w Toruniu ( Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu) ulokowano część pracowników wil. Uniw. Stefana Batorego (L. Kolankowski), a we Wrocławiu powołano uniw. i politechn. ( Politechnika Wrocławska, Uniwersytet Wrocławski) odwołujące się do tradycji lwow. (S. Kulczyński); powołano Politechnikę Gdańską i Politechnikę Śląską w Gliwicach. W nowych uczelniach rektorzy pochodzili z nominacji. Program PPS sformułowany przez Raabego uzupełniono po roku koncepcją powołania na szczeblu centr. periodycznych Kongresów Nauki Pol. i Centrum Organizacji Badań Nauk.; władze PPR zezwoliły jedynie na powołanie Komisji do Spraw Odbudowy Nauki Pol. przy Centralnym Urzędzie Planowania (VII 1946). Minist. Oświaty (S. Skrzeszewski, przejściowo Cz. Wycech, E. Krassowska, S. Arnold), któremu podlegała rządowa polityka nauk., lansowało program demokratyzacji, pojmowany jako unifikacja szkół wszystkich typów, osłabienie pozycji wybitnych uczonych, zmiana składu socjalnego studentów, reorientacja utylitarna programów nauczania; ograniczono wpływy społ. instytucji nauki pozbawionych źródeł finansowania pozabudżetowego, zwł. PAU i Kasy im. J. Mianowskiego; PPR (J. Berman, A. Schaff, S. Żółkiewski) szczególnie zwalczała autonomię uczelni (ograniczoną na mocy dekretu z 28 X 1947, zniesioną ustawą z 15 XII 1951); rozbudowano cenzurę, inwigilowano środowisko, usuwano wybitnych humanistów (jednym z pierwszych był W. Konopczyński). Po wyborach do Sejmu Ustawodawczego i powołaniu rządu bez przedstawicieli opozycji (II 1947) zlikwidowano resortową Radę Nauk. (Wycech) oraz półlegalną Radę Rektorów (S. Pieńkowski), zostawiając wolne pole rządowej Radzie Szkół Wyższych (od IX 1946, W. Sokorski), przekształconej następnie (dekret z 28 X 1947) w ministerialną Radę Gł. do Spraw Nauki i Szkolnictwa Wyższego (S. Skrzeszewski), która przeprowadziła reformę programów nauczania i firmowała decyzje organiz. i personalne ministerstwa. Po uruchomieniu: ofensywy ideologicznej (Berman i F. Fiedler, ogłoszona w Nowych Drogach 1947, nr 3), rewolucji kulturalnej (przemówienie B. Bieruta z okazji uruchomienia Radiostacji Wrocł. 16 XI 1947) oraz walki z odchyleniem prawicowo-nacjonalistycznym (plenum KC PPR VIII IX 1948), nowo powstała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (PZPR) proklamowała Akcję N (nauka) (wystąpienie Schaffa na plenum KC PZPR IV 1949); akcją na froncie nauki dowodził Wydział Nauki i Szkolnictwa Wyższego KC PZPR (kier. K. Petrusewicz); rozbudowywano administrację wszystkich szczebli, co zbiurokratyzowało instytucje nauki: VI 1949 powołano w Minist. Oświaty wydzielony Podsekretariat Stanu do Spraw Nauki i Szkolnictwa Wyższego (kierowała nim Krassowska,) a IV 1950 utworzono odrębne Minist. Szkół Wyższych i Nauki (A. Rapacki). W X 1950 inaugurowano Inst. Kształcenia Kadr Nauk. (IKKN) przy KC PZPR (którego organizatorem i dyr. był Schaff) odpowiednik sowieckiego Inst. Czerwonej Profesury; IKKN miał przygotować kadrę partyjnych wykładowców, którzy wymieniliby starą profesurę, uprawiał też tzw. nową (partyjną) naukę: forsowano tezę o partyjności nauki, o odrębności nauki burżuazyjnej i socjalistycznej; za ideologizację i politykę kadrową w poszczególnych dyscyplinach nauki odpowiadali tzw. kierownicy frontu nauki; dążono do likwidacji na uczelniach tych dyscyplin nauk., które w całości uznano za burżuazyjne (socjologia, psychologia, teoria organizacji i zarządzania), rozwinięto akcję usuwania wybitnych uczonych, zwł. humanistów (T. Kotarbiński, M. i S. Ossowscy, R. Ingarden, J. Bystroń, S. Pigoń i in.). Oddzielono od uniw. wydziały rolne i med. tworząc z nich wyższe szkoły zaw., z UJ i Uniw. Warsz. usunięto wydziały teol. (powstały z nich następnie Akademia Teologii Katolickiej i Chrześcijańska Akademia Teologiczna), zreformowano szkoły ekon.; jako odrębne piony nauki powołano liczne placówki podległe resortom gosp., kierowane przez główne instytuty (od dekretu z 25 X 1948) oraz placówki Polskiej Akademii Nauk (PAN), utworzonej ustawą z 30 X 1951 (prezes J. Dembowski) wg wzoru Akad. Nauk ZSRR; we wszystkich pionach wprowadzano zasady planowania i zespołowości badań (reforma instytutowa w uczelniach od 1949). Powołując PAN, zlikwidowano TNW i Kasę im. J. Mianowskiego oraz postawiono w stan likwidacji PAU; formalnie skasowano nieczynną z winy Minist. Oświaty Akademię Nauk Technicznych; wyodrębniono w korporacji PAN członków tytularnych, nie mających żadnych uprawnień decyzyjnych (wielu wybitnych uczonych nie powołano do składu PAN), dokonując tym samym zniszczenia dotychczasowej hierarchii w nauce; scentralizowano pracę towarzystw nauk. poddając je kierownictwu PAN. W toku prac przygotowawczych do sesji I Kongresu Nauki Pol. (1949 51) zniszczono więzi środowiska akademickiego; instrumentem działań były komórki PZPR w instytucjach nauki; pojawiły się wśród ludzi nauki postawy konformistyczne bądź wewnętrzna emigracja, czemu sprzyjała ogólna pauperyzacja inteligencji. Karierę w nauce ułatwiały liczne formalne stopnie, tytuły i stanowiska w opinii władz ministerialnych i partyjnych od dokonań merytorycznych liczyły się bardziej dokonania organiz. i członkostwo w PZPR; nową hierarchię wyznaczała scentralizowana polityka kadrowa, a także państw. nagrody nauk. (od 1949). Koordynowała te działania zależna od władz Centr. Komisja Kwalifikacyjna dla Pracowników Nauki (1952 59, miała kontynuację pod innymi nazwami); obowiązywała sowiecka nomenklatura stopni (kandydat i doktor nauk), wprowadzono też aspiranturę oraz kontrolowany partyjnie dopływ kadr asystenckich. Do minimum ograniczono instytucjonalne kontakty z zagranicą (indywidualne ograniczono już wcześniej). Zarysował się konflikt między administracją resortową wspieraną przez Państw. Komisję Planowania Gosp. a PAN, związany z walką o środki finansowe; były preferowane placówki resortowe jako dojrzałe ideologicznie, czyli związane bezpośrednio z potrzebami państwa i gospodarki. Rozwój nauki charakteryzowano w planach i sprawozdaniach w kategoriach ilościowych. Władze przejęły całkowitą kontrolę nad wydawnictwami nauk., które upaństwowiono (np. Ossolineum), podobnie jak drukarnie nauk.; powołano Państw. Wydawnictwo Nauk. i wiele innych wyspecjalizowanych wydawnictw, podległych naciskom polit.; wielkie nakłady uzyskiwała literatura społ.-polit. o niskim poziomie merytorycznym; plany wydawnicze i cenzura, także wewnątrzredakcyjna, wypaczały realny stan nauki; szczególnie atakowano publikacje uznane za obce ideologicznie, zwł. dzieła teol. i humanistyczne. Spośród instytucji nauki obiektem szczególnych ataków był KUL. Kryzys wywołany inwazją partyjnych ideologów skupionych wokół czasopisma Nowe Drogi (F. Fiedler, Ż. Kormanowa oraz późniejsi rewizjoniści W. Brus, L. Kołakowski) ujawniła już pierwsza Konferencja Metodologiczna Historyków Pol. w Otwocku (XII 1951 I 1952). Zmiany, łącznie z ideologizacją, okazały się powierzchowne merytorycznie większość dyscyplin (poza naukami społ.) rozwijała się i utrzymała międzynar. pozycję, m.in. z jednej strony dzięki oparciu się na dziedzictwie nauki pol., z drugiej zaś dzięki nabytej przez środowisko nauk. umiejętności poruszania się w istniejących układach polit.-organiz. oraz formułowania zagadnień merytorycznych w obowiązującej ideologicznej retoryce. Elementem pozytywnym tego okresu było zaspokojenie potrzeb lokalnych (dzięki rozbudowie sieci szkół wyższych) oraz potrzeb społ. (dzięki licznym, choć nie zawsze na odpowiednim poziomie, szkołom zaocznym i wieczorowym). Po śmierci Stalina pojawiła się w PZPR grupa nazywana później rewizjonistami lub dysydentami, gł. w naukach społ.; władze PZPR usiłowały temu przeciwdziałać, przekształcając IKKN w kolejne instytucje nauk. (ostatnią była Akad. Nauk Społ.). Zmiany, które nastąpiły po październikowym przesileniu politycznym 1956 były b. powierzchowne i krótkotrwałe (m.in. wystąpiła próba odtworzenia PAU), w kręgach władz umacniały się postawy antyinteligenckie, których apogeum przypada na represje po marcu 1968. Z odchodzącym pokoleniem przedwojennych uczonych znikał również tradycyjny etos ludzi nauki; rozwijała się sfera działań pozornych i wygodna zasada pracy na wielu etatach. Od 1960 nastąpiła względna stabilizacja struktur instytucjonalnych nauki; obowiązywało planowanie badań nauk.; prowadzono rozbudowaną działalność wydawniczą. W porównaniu z okresem wcześniejszym nastapiła znaczna intensyfikacja kontaktów nauk. z zagranicą, gł. jednak zinstytucjonalizowanych. Humanistyka rozwijała się nierównomiernie; dominująca doktryna marksist. narzucała schematy ideologiczne i metodol. w doborze i interpretacji materiału faktograficznego; w związku z zapotrzebowaniem polit.-ideol. pierwszoplanowe były badania zbiorowości, preferowano więc nauki społ., uważając je jednocześnie, za zapóźnione ideologicznie, co powodowało szczególną czujność władz, zwł. partyjnych, wobec doboru tematyki badań oraz zespołu naukowców. Rozwój ilościowy nauki pol. osiągnął swe granice; 1947 działały 54 szkoły wyższe z 86,5 tys. studentów i 7519 nauczycielami akademickimi; po 30. latach wskaźniki uległy podwojeniu 1977 działało 1437 placówek badawczych, w 66 placówkach PAN zatrudniano przeszło 10 tys. osób. Ilość nie wiązała się z jakością, tym częściowo można tłumaczyć konieczność zmniejszenia liczby placówek w latach 1980 91 o 10%. Złożone przyczyny miały kolejne (poczynając od 1968) fale emigracji pracowników nauki; znamienne w kraju po 1980 było przejście do pracy poza naukę ok. 25% zatrudnionych; proces ten wymusiły ograniczenia finansowe, a nie naturalne mechanizmy selekcji nakłady na naukę zmalały z 1,5% do 1%, a w dalszych latach do 0,5% produktu krajowego brutto. Brak procesów samoregulacji był wywołany przede wszystkim nadmiernym upaństwowieniem nauki: towarzystwa nauk. nie mogły odtworzyć dawnych form działalności, a tym samym krytyki nauk. i działalności opiniotwórczej; uwidaczniały się też ujemne skutki podziału nauki na tzw. piony organiz. oraz odwrócenie hierarchii (gospodarka technika a na końcu nauka); był to efekt swoistej industrializacji nauki przez resorty gosp. oraz rządowy Kom. Nauki i Techniki (KNiT, 1963 72, organizator i przewodn. E. Szyr). Odgórne tłoczenie wyników badań i innowacji technol. (tzw. wdrożenia) było zgodne z wymogami scentralizowanej gospodarki, ale sprzeczne z jej naturą. Stanu nauki nie zmieniła reforma 1971 72, w wyniku której powołano w miejsce KNiT zunifikowane Min. Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki (min. J. Kaczmarek). PAN nie umiała i nie mogła przejąć inicjatywy. W 1985 ponownie wyodrębniono rządowy Kom. do Spraw Nauki i Postępu Techn. (przewodn. Z. Szałajda), wspomagany przez Urząd Postępu Nauk.-Techn. i Wdrożeń (min. K. Tott). Większością uczelni kierowało Minist. Oświaty i Wychowania, przekształcone 1987 w Minist. Edukacji Nar. (MEN). Przywrócono instytucjonalny rozdział badań i dydaktyki, wprowadzony już w okresie tworzenia tzw. pionów nauki; podział ten nie miał uzasadnienia merytorycznego, świadczył o swoistej dyskryminacji uczelni i opacznym pojmowaniu hasła efektywności nauki. Trwałym rezultatem socjalist. etatyzmu był marazm środowiskowy; utrzymywano koncepcję odgórnego sterowania społ. ruchem nauk., w pełni zależnym od środków z budżetu państwa; sposobem na pobudzenie inicjatywy środowiska miały być rozległe i kosztowne prace Kongresów Nauki Pol. (1973 II KNP, 1986 III KNP); kolejne plena KC PZPR oceniały stan nauki i polityki nauk., w której dominował resortowy partykularyzm i biurokratyzm, umocniony po 1989 w wyniku upadku nauki partyjnej (w tym Akad. Nauk Społ. przy KC PZPR, nowe partie nie tworzą agend zajmujących się polityką nauk.). Próbą przełamania resortowych partykularyzmów była reforma polityki nauk. zainicjowana przez Tow. Popierania i Krzewienia Nauk (W. Karczewski) oraz Krajową Sekcję Nauki NSZZ Solidarność (R. Głębocki) sfinalizowana w wyniku zmian ustrojowych po 1989. Zasadniczym instrumentem w polityce nauk. stało się finansowanie, a nie ustawodawstwo. Już po II Kongresie Nauki Pol. wprowadzono podział programów badawczych na rządowe, węzłowe, resortowe i branżowe, omijając partykularne piony i związane z nimi struktury instytucjonalne. Kolejną formą było powołanie wydzielonego Centr. Funduszu Rozwoju Nauki i Techniki (CFRNiT), którego zasoby tworzono z odpisów w ramach kosztów działalności przedsiębiorstw (już po 1970 funkcjonował na mniejszą skalę Fundusz Prac Badawczych); innym źródłem finansowania CFRNiT były dotacje budżetowe; likwidując fundusz z końcem 1990 przekazano pozostałą po nim kwotę na rachunek Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej. Tworząc w miejsce Kom. do Spraw Nauki i Postępu Techn. oraz Urzędu Postępu Nauk.-Techn. i Wdrożeń kolejny rządowy Komitet Badań Naukowych (KBN, ustawa z 12 I 1991, przewodn. W. Karczewski) powrócono do bezpośredniego finansowania nauki z budżetu państwa, w którym szkolnictwo wyższe figuruje w odrębnym dziale zarządzanym przez MEN. Finansowanie badań nauk. jest scentralizowane w KBN, co częściowo tłumaczy się wymogami reformy polityki nauk. polegające na: wprowadzeniu przedmiotowej, z zasady, formy finansowania (finansuje się projekty, a nie instytucje); zastąpieniu dotychczasowego, sformalizowanego systemu planowania nauki zasadą konkursowego przydzielania środków na indywidualne projekty badawcze, tzw. granty ( grantów system); przydzielanie środków na statutową działalność zgodnie z jakościową klasyfikacją państw. instytucji nauki. Inne podmioty działające na rzecz nauki mogą ubiegać się o finansowanie przedmiotowe, co nie ułatwia aktywizacji społ. form działania. Znikomymi środkami dysponują fundacje działające na rzecz nauki. W nowym systemie słabnie wpływ na politykę nauk. resortów gosp. oraz PAN. Brak jeszcze realnych możliwości oddziaływania ciał samorządowych, takich jak: Rada Gł. Szkolnictwa Wyższego, Rada Gł. Jednostek Badawczo-Rozwojowych, Rada Tow. Naukowych. Dążą do odbudowy pozycji w nauce restytuowane instytucje społ. polityki nauk.: TNW (od 1981), PAU (od 1989) i Kasa im. J. Mianowskiego (od 1991). Tworzy się liczne szkoły wyższe prywatne typu zaw. (dydaktyka bez badań), nie ma natomiast prawnych i ekon. możliwości otwierania prywatnych placówek naukowych. Nadal odległa od akademickiej samorządności jest ustawa o szkolnictwie wyższym z 12 IX 1990, a od realiów gospodarki kolejne nowelizacje ustawy o jednostkach badawczo-rozwojowych; poszukują one pozabudżetowych źródeł finansowania, gł. z gospodarki. Brak nowej ustawy o PAN, której zmiany są bezskutecznie projektowane od 1960 r. Polityka normatywna daleka jest od spójności, co rzutuje ujemnie na obraz reformy podjętej przez KBN (bezskuteczne projekty ustaw przygotowywane przez W. Findeisena). Istotną rolę w popieraniu nauki pol. odgrywa rządowa Fundacja na Rzecz Nauki Pol. (FNP) powołana i zarejestrowania 1991; jej podstawowymi zadaniami są: finansowanie badań i przedsięwzięć nauk. i techn. bezzwrotne (subwencje) lub zwrotne (pożyczki); przyznawanie stypendiów młodym naukowcom (ok. 100 stypendiów rocznie). W 1992 ustanowiono nagrody FNP za wybitne osiągnięcia nauk. uczonych pol.; przyznaje się je corocznie w 4 dziedzinach: nauk humanist. i społ., nauk przyr. i med., nauk ścisłych, nauk technicznych. Stan nauki. Pomimo strat spowodowanych polityką eksterminacyjną okupantów oraz wbrew niekorzystnym procesom związanym z wprowadzaniem nowego ustroju, uczeni pol. kontynuowali i rozwijali badania zapoczątkowane w okresie międzywojennym, a także uzyskali nowe osiągnięcia badawcze. W dziedzinie nauk historycznych po II wojnie świat. prowadzono badania nad początkami państwa pol., średniowieczem i czasami nowoż., okresem rozbiorów i dziejami Słowiańszczyzny; obowiązująca w Polsce metodologia marksist. oraz poparcie przez władze polit. określonych kierunków badań spowodowały znaczne ograniczenie prac nad dziejami polit., świadomością i postawami społ., kulturą, ideami i problemami wyznaniowymi; szczególny rozwój (jednak kontrolowany ideologicznie i politycznie) przeżywały natomiast badania historii gosp. i kultury materialnej, dziejów chłopów, robotników, ruchu robotn.; po 1956 stopniowo coraz więcej miejsca zajmowały prace dotyczące historii Polski i powszechnej (zwł. krajów Europy, ale także Ameryki, Afryki, Azji), pol. powstań nar., okresu II RP, dziejów II wojny świat. (zwł. okupacji niem. w Polsce), także okresu PRL; podjęto szerokie badania nad dziejami ustroju, Kościoła katol., kultury i myśli, wierzeń i mitów; pojawiły się liczne publikacje z zakresu biografistyki (szczególnie ważne stało się wznowienie prac nad Polskim słownikiem biograficznym); równocześnie kontynuowano prace nad historią gosp. i społ.; powstały syntetyczne opracowania historii Polski, Śląska, Pomorza, Wielkopolski, instytucji publ. i sfer aktywności (m.in. sejmu, dyplomacji, nauki pol.), także liczne monografie dziejów miast. Wobec ograniczeń cenzury, od końca lat 70. wielu historyków wyniki swoich badań publikowało poza jej zasięgiem, w drugim obiegu wydawniczym. Wielkie znaczenie dla badań nad historią Polski po 1918 miały prace prowadzone przez pol. historyków na emigracji. Po upadku systemu komunist. i zniesieniu 1990 cenzury pojawiły się liczne publikacje dotyczące problemów, których dotąd nie opracowywano ze względów polit. oraz z braku dostępu do archiwaliów, zwł. losów Polaków w ZSRR, prześladowań w Polsce 1945 56 i funkcjonowania aparatu władzy w PRL; nastapił znaczny spadek zainteresowania historią gospodarczą. Zob. też historiografia (Historiografia polska). Sukcesy i świat. pozycję osiągnęła pol. archeologia śródziemnomorska dzięki podjętym 1956 pracom wykopaliskowym na Krymie, a wkrótce po tym w Egipcie i na Bliskim Wsch.; sukcesami może się również poszczycić archeologia w kraju. Filozofia pol. znalazła się po 1945 w złożonej sytuacji: rozszerzył się znacznie zakres jej nauczania na wyższych uczelniach (została natomiast wyeliminowana niemal całkowicie ze szkół średnich), zwiększyła się liczba osób zawodowo zajmujących się filozofią oraz instytucji organizujących badania; znacznie wzrosły środki przeznaczone na badania filoz. i wydawnictwa; zarazem jednak uprawianie i nauczanie filozofii zostało podporządkowane celom ideologicznym i polit., zaś działalność organiz., badawczą i wydawniczą poddano daleko idącej ingerencji państwa. W 1948 54 dokonano adm. wprowadzenia urzędowej, sprymitywizowanej wersji marksizmu (opartej na wzorcach sowieckich) na wszystkie katedry filozofii w Polsce. Po 1956 liczna kadra specjalistów dysponująca pokaźnymi środkami prowadziła względnie autonomiczną wobec nacisków władzy działalność dydaktyczną, badawczą, popularyzatorską, wydawniczą. Ważne były dokonania tzw. rewizjonistów, z których kręgu wywodzą się znani na świecie filozofowie i historycy idei, pracujący od 1968 poza Polską. Znaczny rozwój i unowocześnienie badań nastąpiły w dziedzinie historii filozofii (w tym także pol.), zwł. średniow. i nowoż.; kontynuowano badania w zakresie logiki i metodologii nawiązujące do tradycji szkoły lwow.-warsz., ukształtowała się także prakseologia; powstał ośr. fenomenologiczny w Krakowie; działały także niezależne ośr. filozofii chrześc. (KUL, ATK, Papieska Akad. Teol., Chrześc. Akad. Teol.), a zwł. tomizmu; ożywione dyskusje toczyły się wokół personalizmu ( Znak, Więź). Wśród ośr. emigracyjnych szczególną rolę odegrał Instytut Literacki w Paryżu i czasopismo Kultura, stanowiące także forum dla niezależnej myśli filoz. w kraju oraz ośr. wydawniczy publikujący przekłady i dzieła oryginalne, które nie mogły ukazać się w PRL. Wśród wydawnictw krajowych serie wydawnicze Biblioteka Klasyków Filozofii (od 1952) i Myśli i Ludzie (od 1960) oraz edycja 700 lat myśli polskiej (przegląd tekstów żródłowych do dziejów filozofii w Polsce); ukształtowały się liczne instytucje nauk. (Inst. Filozofii i Socjologii PAN, Instytuty Filozofii na wielu uczelniach), kontynuowało działalność Polskie Towarzystwo Filozoficzne, odbyły się trzy kolejne kongresy filoz. (1977, 1990, 1995). Zob. też filozofia. Socjologia, której ośr. podjęły działalność bezpośrednio po wojnie we wszystkich prawie uniw., w okresie stalinowskim, uznana za naukę burżuazyjną, przestała istnieć jako odrębna dyscyplina akademicka; socjologowie skoncentrowali się wówczas na pracach dotyczących historii socjologii i myśli społ., etnografii i antropologii kulturowej; jej odbudowa nastąpiła po 1956, reaktywowano studia socjol., nastąpił rozwój badań teoret. i metodol.; ukształtował się z jednej strony silny nurt socjologii marksist., a z drugiej rozpoczęła się recepcja współcz. socjologii świat., zwł. amer.; w badaniach empirycznych dominowała problematyka związana z przemianami w strukturze społ.; od lat 80. prowadzi się prace nad syntezą oraz badania dotyczące wszystkich ważnych społ. zagadnień. Ośrodki badań socjol. istnieją w Warszawie (największy), Łodzi, Krakowie, Poznaniu i Katowicach; wychodzi wiele publikacji socjol. czasopism i książek, ważną rolę odgrywa seria wydawnicza Biblioteka socjologiczna (od 1968). Zob. też socjologia (Socjologia w Polsce). Głównym obszarem studiów etnologii w latach 50. była kultura materialna, w latach 60. problemy życia wsi, uzupełniane studiami nad sztuką lud.; od lat 70. prowadzi się badania nad kulturą symboliczną; współcześnie dominują badania nad tradycyjną kulturą lud., współcz. formami kultury popularnej i życia codziennego oraz studia poświęcone mniejszościom, problemom pograniczy i skupiskom polonijnym; rozwijają się także studia nad kulturami innych krajów i kontynentów. Uprawia się ją na uniwersytetach i w placówkach PAN; powstała sieć muzeów etnogr. i muzeów budownictwa lud.; działa Pol. Tow. Ludoznawcze (zał. 1895), od 1961 wydaje się źródłową serię dzieł wszystkich O. Kolberga, Polski Atlas Etnograficzny oraz liczne monografie i czasopisma. Zob. też etnologia (Etnologia w Polsce). Badania z dziedziny politologii uprawia się w ramach uniwersyteckich inst. nauk polit., zakładów nauki o polityce innych szkół wyższych oraz w Inst. Studiów Polit. PAN; od 1959 działa Pol. Tow. Nauk Polit., od 1992 Pol. Tow. Studiów Polit., wydaje się czasopisma specjalistyczne. Zob. też politologia (Politologia w Polsce). Straty środowiska ekonomicznego w czasie II wojny świat. spowodowały, że do 1949 z trudem odbudowywano szkoły ekon. nawiązujące w warstwie metodol. do dorobku świat.; badano gł. problemy odbudowy kraju. Po 1949 wyeliminowano z pol. ekonomii inne kierunki niż marksist.; gł. tematem badań stało się funkcjonowanie gospodarki nar. oraz wzrost gospodarczy; intensywnie rozwijano metody ilościowe ze względu na ich przydatność do centr. zarządzania; oprócz funkcji poznawczych, ekonomia pełniła również funkcje ideologiczne; służyła do krytyki teorii i gospodarki kapitalist. oraz była narzędziem indoktrynacji stosowanym na wszystkich uczelniach; kontakt z niemarksist. teorią ekonomii podtrzymywały badania nad historią myśli ekonomicznej. Szersze próby modyfikowania zdogmatyzowanej ekonomii marksist. zbiegły się w czasie z próbami zreformowania gospodarki (w latach 1955/56, 1966/67 oraz po 1980). Nawiązywały one do koncepcji socjalizmu rynkowego (powstałej w krótkim okresie odwilży 1956) i zalecały przejście od bezpośredniego, nakazowego zarządzania gospodarką do zarządzania pośredniego, parametrycznego. Po przełomie polit. 1989 zaznaczyło się odejście od marksizmu i odideologizowanie ekonomii; trwa proces tworzenia różnych kierunków nawiązujących do dorobku świat. Zob. też ekonomia (Ekonomia w Polsce). W zakresie nauk prawnych ważne osiągnięcia nauk. miały: prawo międzynar., nauki hist.-prawne, prawo cywilne; na uczelniach teol. rozwija się prawo kanoniczne. Zob. też prawo międzynarodowe publiczne; prawo cywilne. W zakresie nauk psychologicznych rozwinęły się badania dotyczące psychologii osobowości, emocji i motywacji, pamięci procesów decyzyjnych i myślenia, psychologii klinicznej, psychologii rozwojowej i wychowawczej, psychologii społ.; zapoczątkowano badania w dziedzinie neuropsychologii i psycholingwistyki; na pocz. lat 60 została sformułowana teoria czynności, która wpisuje się w nurt gł. tendencji teoret. psychologii 2 poł. XX w. W dziedzinie nauk pedagogicznych na czoło wysunęła się pedagogika ogólna, dydaktyka oraz pedagogika społeczna. Cenne rezultaty osiągnięto w zakresie pedagogiki specjalnej, rozwinęły się nowe dziedziny badań pedag., jak teoria systemów oświat. i pedagogika porównawcza. Zob. też psychologia (Psychologia w Polsce), pedagogika. Duży dorobek mają nauki o języku i literaturze. Dynamicznie rozwinęło się językoznawstwo polonistyczne, slawistyczne, teoret.; pojawiły się nowe dziedziny: kultura języka, socjolingwistyka, glottodydaktyka; opracowano wielkie słowniki i atlasy słownikowe, m.in.: Słownik języka polskiego, Mały atlas gwar polskich, Słownik języka Adama Mickiewicza. W nauce o literaturze uzyskano m.in. wybitne osiągnięcia w badaniach nad historią i teorią literatury, metodologią badań lit., folklorystyką. Ukazały się liczne studia, monografie i antologie, nowatorskie syntezy poszczególnych epok w dziejach literatury pol., m.in. pierwsze tomy akademickiego podręcznika historii literatury pol. oraz bibliografia literatury pol. Nowy Korbut. Rozwinęły się badania nad historią literatury i kultury gr. i rzym. oraz neolatynistyka. W większości uniw. zaczęła rozwijać się neofilologia. Zob. też historia literatury, teoria literatury. Znacznym dorobkiem może się poszczycić orientalistyka; dzięki nauk. tłumaczeniom, kulturze pol. przyswojono m.in. takie podstawowe dzieła cywilizacji pozaeur. jak: jedna z podstawowych prac filozofii taoistycznej Nan-hua-czeng-cing, czyli Prawdziwa księga południowego kwiatu Zhuangzi (1953); etiopska Kebra Nagast, czyli Chwała królów Abisynii (fragmenty, 1957); Tajna historia Mongołów (1970); jap. dzieło Kojiki czyli Księga dawnych wydarzeń (1970); wybór z pers. Szahname Ferdousiego (pol. przekład pt. Księga królewska, 1981); hind. Manusmryti, czyli Traktat o Zacności i Kamasutra, czyli Traktat o Miłowaniu (1985); Koran (1986). Wspólnym dziełem arabistów Uniw. Warsz. i UJ jest pełne tłumaczenie z oryginału arab. Księgi tysiąca i jednej nocy (t. 1 9 1973). Głównym ośr. teologii katol. był początkowo KUL, który zachował względną niezależność w prowadzeniu badań nauk. i pracy dydaktycznej (m.in. po marcu 1968 przyjmowano tu studentów usuniętych z uczelni państw.); teologia rozwijała się także w ATK, a następnie w Papieskiej Akad. Teol. (PAT) w Krakowie i na Papieskich Wydziałach Teol. we Wrocławiu i w Poznaniu. Szczególne znaczenie mają działające przy KUL: Inst. Nauk Bibl., Inst. Ekumeniczny, Inst. Geografii Hist. Kościoła w Polsce, Międzywydziałowy Zakład Badań nad Antykiem Chrześc., Ośr. Archiwów, Bibliotek i Muzeów Kośc., Międzywydziałowy Zakład Leksykograficzny opracowujący wyd. od 1973 Encyklopedię katolicką, Inst. Jana Pawła II. W ATK powstał 1994 pierwszy w środk.-wsch. Europie Inst. Dialogu Chrześc.-Judaistycznego, wydaje się tu serię Żydzi i chrześcijanie w dialogu. Ważnym osiągnięciem pol. biblistów katol. było dokonanie (z inicjatywy benedyktynów tynieckich) przekładu Biblii z jęz. oryginalnych (tzw. Biblia tysiąclecia, 1965); wydano też przekłady poszczególnych ksiąg w serii tzw. Komentarzy do Pisma Świętego (oprac. w znacznej mierze przez biblistów z KUL). Do ważnych dokonań należą też: publikacje tekstów wczesnochrześc., Księga 1000-lecia katolicyzmu w Polsce (1969), Dzieje teologii katolickiej w Polsce (1974 76), Kościół w Drugiej Rzeczypospolitej (1980 81). Teologia chrześc. Kościołów niekatol. (protest., prawosł. i starokatol.) rozwija się współcześnie gł. w Chrześc. Akad. Teologicznej. Bezpośrednio po II wojnie świat. nastąpiła odbudowa Wydziału Teologii Ewang. oraz Studium Teologii Prawosł. Uniw. Warsz.; wykluczenie ich z uniw. i organizowanie Chrześc. Akad. Teol. zdestabilizowało na wiele lat pracę badawczą, gł. wysiłek skierowano na dydaktykę. Praca nauk. i popularyzatorska teologów ewang. skoncentrowała się na: opracowaniu podręczników akademickich, opracowaniu nowego przekładu Biblii (1966 75) z języka hebr. i gr., pracach nad hist. podsumowaniem dziejów i dorobku protestantyzmu w Polsce, m.in. seria Z dziejów reformacji w Polsce; ważne miejsce zajmuje refleksja nad ekumenizmem; od lat 80. preferuje się badania dotyczące biblistyki, teologii systematycznej i prakt.; w latach 90. ważną pozycję zyskuje pedagogika religii. Poza badaniami dotyczącymi Kościołów i nurtów ukształtowanych do schyłku XVIII w., prowadzi się również badania nad młodszymi kierunkami protest., tak od strony doktrynalnej jak i hist.; publikacje na ten temat ukazują się zwł. w wydawnictwach poszczególnych Kościołów. Zob. też teologia (Teologia w Polsce). W okresie powojennym, m.in. wskutek procesu laicyzacji i programu ateizacji społeczeństwa, status nauki akademickiej uzyskało religioznawstwo; badania religiozn. prowadzi się w Inst. Filozofii i Socjologii PAN, na uniw. i w uczelniach teologicznych. Zob. też religioznawstwo (Religioznawstwo w Polsce). Badania nad sztuką są prowadzone gł. w Inst. Sztuki PAN oraz na uniw. i uczelniach artyst.; refleksję teoret. nad sztuką uprawia się zwł. w ramach filozofii (estetyka). Głównymi ośr. badań w dziedzinie historii sztuki są uniw.: UJ, Uniw. Warsz., UAM w Poznaniu, Uniw. Wrocł., UMK w Toruniu, KUL oraz ATK. Centralną instytucją badawczą jest Inst. Sztuki PAN, gdzie prowadzi się fundamentalne prace dokumentacyjne (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, Słownik Artystów polskich, Polska Bibliografia Sztuki) oraz wydaje się czasopisma (m.in. Biuletyn Historii Sztuki) i różne serie wydawnicze. Przedmiotem badań pozostaje przede wszystkim historia sztuki polskiej. W zakresie muzealnictwa najważniejsze są badania prowadzone w Muzeum Nar. w Warszawie, Państw. Zbiorach Sztuki na Wawelu, Muzeum Sztuki w Łodzi, Zamku Królewskim w Warszawie). Szczególne znaczenie miała w Polsce teoria i praktyka konserwatorska, zwł. w czasie odbudowy po zniszczeniach wojennych. Organizacją skupiającą środowisko jest Stow. Historyków Sztuki, organizujące ogólnopol. sesje nauk. i prowadzące działalność wydawniczą. Ośrodki muzykologiczne powstały po wojnie na: Uniw. Warsz., UJ, UAM w Poznaniu, KUL; ponadto w Warszawie działają: Zakład Historii i Teorii Muzyki przy Inst. Sztuki PAN oraz katedra muzykologii w ATK; przejściowo (do 1952) działał zakład muzykologii na Uniw. Wrocł.; zbliżoną działalność prowadzą katedry teorii muzyki w akad. muz. w Warszawie, Gdańsku, Katowicach, Krakowie, Poznaniu i Wrocławiu. Ważnym dokonaniem było przeprowadzenie w latach powojennych inwentaryzacji ocalałych zabytków dawnej muzyki pol., także akcji zbierania pol. muzyki ludowej. Polskie środowisko muzykologiczne, reprezentowane przez utworzoną 1947 przy Związku Kompozytorów Pol. Sekcję Muzykologów (1964 sekcja weszła do Międzynar. Tow. Muzykologicznego), organizuje (poza dorocznymi konferencjami krajowymi) m.in. międzynar. kongresy muzykologiczne (1960 poświęcony F. Chopinowi; od 1966 Musica Antiqua Europae Orientalis w Bydgoszczy, także sesje pol.-wł.), inicjuje prace wydawnicze, np. serie źródeł dawnej muzyki pol., serie biograficzne, monografie, wydawnictwa encyklopedyczne Słownik muzyków polskich (1964), Mała encyklopedia muzyki PWN (1968), Encyklopedia muzyczna PWM (od 1979), prowadzi działalność dydaktyczną. Zob. też muzykologia. Badania teatrologiczne prowadzi się gł. w Warszawie (Zakład Teatru Inst. Sztuki PAN, Wydział Wiedzy o Teatrze przy PWST) oraz w Krakowie i Łodzi; ważnym dokonaniem pol. środowiska teatrologicznego są wydawnictwa: Słownik biograficzny teatru polskiego (1973 1994) oraz Dzieje teatru polskiego (od 1977); od 1951 wychodzi specjalist. czasopismo Pamiętnik Teatralny, od 1991 działa Pol. Towarzystwo Historyków Teatru. Filmologia jako dyscyplina akademicka wyłoniła się w latach 60.; gł. ośr. filmologii znajduje się w Krakowie na UJ oraz w Inst. Sztuki PAN w Warszawie; do najważniejszych osiągnięć pol. z dziedziny badań nad filmem należą wielotomowe wydawnictwa dotyczące historii filmu świat. (Historia sztuki filmowej 1955 90) i pol. (Historia filmu polskiego 1966 94). Nauki ścisłe i techniczne. W matematyce do czołowych osiągnięć należy dorobek w zakresie: teorii mnogości i topologii, analizy funkcjonalnej, zastosowań matematyki i teorii prawdopodobieństwa, teorii równań różniczkowych, teorii funkcji i teorii dystrybucji, dzięki czemu matematyka pol. uzyskała b. wysoką pozycję w świecie ( polska szkoła matematyki). Rozwinął się też, po raz pierwszy w Polsce, dział zastosowań matematyki, uzyskując liczne, ważne w praktyce rezultaty. Drugą dziedziną nauki pol., w której rozwijają się szkoły nauk., jest fizyka. Kontynuowano osiągnięcia pol. szkoły teoret. i doświadczalnej okresu międzywojennego; powstały silne ośr. fizyki jądr. w Krakowie i Warszawie; znany ośr. badań opt. powstał w Toruniu. Do gł. osągnięć w dziedzinie fizyki należą: odkrycie materii hiperjądr.; znalezienie nowych rozwiązań równań A. Einsteina i opisanie właściwości fal grawitacyjnych; prace badawcze w zakresie transportu elektronów w półprzewodnikach, odkrycie praw rządzących zachowaniem się elektronów w nowych materiałach połprzewodnikowych z tzw. wąską przerwą energ. oraz badania półprzewodników półmagnetycznych. Duże znaczenie mają także, prowadzone w Krakowie, Warszawie, Łodzi i Lublinie, prace dotyczące reakcji jądr., spektroskopii jądr., oddziaływań cząstek przy wysokich energiach, teorii cząstek elementarnych oraz właściwości jąder superciężkich i zdeformowanych. W dziedzinie fizyki ciała stałego, oprócz wyników uzyskanych w Inst. Fizyki PAN i Uniw. Warsz. w badaniach półprzewodników, na wyróżnienie zasługuje rozwiązanie w Inst. Fizyki Jądr. w Krakowie i na UJ wielu zagadnień z dynamiki ciał krystal. i cieczy, wykrycie nowych, nieliniowych zjawisk opt. w dielektrykach oraz rozwinięcie badań teoret. i doświadczalnych nad magnetykami. W dziedzinie astronomii powstały nowe ośr.: w Warszawie działa silny ośr. astrofizyki, w Toruniu uzyskano cenne wyniki w zakresie obserwacji zakryć radioźródeł przez koronę słoneczną, w Krakowie prowadzono doniosłe badania nad libracją Księżyca oraz prace systematyczne nad katalogiem gwiazd; we Wrocławiu cenne rezultaty osiągnięto w dziedzinie heliofizyki. W naukach chemicznych poważne rezultaty osiągnięto w chemii molekularnej i strukturalnej; prace z tego zakresu prowadzone w 2 szkołach wrocł. szkole fizykochemii ciała stałego i szkole chemii koordynacyjnej, pozwoliły m.in. na uzyskanie nowych materiałów ferro- i antyferromagnet., ustalenie struktury wielu stopów metali ziem rzadkich, zbadanie związków koordynacyjnych pierwiastków przejściowych, zwiazków metali z wodorem. W Warszawie działa ośr. chemii kwantowej; wielki wkład w rozwój tej dziedziny miał także ośr. krak., którego badania oprócz zagadnień z chemii kwantowej dotyczyły także termodynamiki procesów nieodwracalnych. Z zakresu chemii koloidów znaczących postępów dokonał ośr. toruński. W badaniach dynamiki i statyki chem. najlepsze wyniki osiągnięto w pracach dotyczących przemian azeotropowych teoret. podstawy azeotropii są pol. wkładem w rozwój nauki świat.; rozwinięto badania w dziedzinie katalizy zjawisk powierzchniowych, korozji i procesów elektrodowych. Wkład w dziedzinę chemii i techniki jądr. wniosły ośr. w Warszawie i Krakowie. Prowadzone w ośr. warsz. prace zaowocowały nowymi metodami analit. chromatografią i metodą wiszącej kropli; prowadzone są badania w dziedzinie analizy śladowej i metod radiometrycznych, metod chromatograficznych i elektrochem. (ośrodek lubel.). Badania nad związkami naturalnymi, zwł. alkaloidami i terpenami, rozwinął ośr. warsz., barwnikami roślinnymi m.in. ośr. łódzki, substancjami biologicznie czynnymi szkoła poznańska. W zakresie syntezy chem. najintensywniej rozwijano badania dotyczące: związków nitrowych i materiałów wybuchowych, związków heterocyklicznych (m.in. leków), polimerów syntet., związków fosforo-, siarko- i selenoorganicznych. Największe osiągnięcia w technologii chem. dotyczą metod produkcji glinu oraz chemii i technologii węgla. W zakresie geologii za gł. osiągnięcia nauk. uznano badania nad strukturą geol. kraju oraz odkrycie cennych złóż miedzi, siarki, cynku i ołowiu oraz węgla i soli potasowej (zespoły: Inst. Geologicznego AGH i Uniw. Warsz.). Osiągnięcia nauk. w tej dziedzinie miały znaczny wpływ na unowocześnienie górnictwa: rozwinęła się zwł. automatyzacja i mechanizacja górnictwa, mechanika górotworu, projektowanie i budowa kopalń, kompleksowe zagospodarowanie okręgów górniczych W zakresie geografii międzynar. uznanie zyskały (prowadzone w Inst. Geografii PAN i Uniw. Warsz. oraz Kom. Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN) badania przestrzennej struktury gospodarki nar., które doprowadziły do realizacji koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju. Poważne rezultaty osiągnięto w badaniach peryglacjalnych, współcz. procesów geomorfologicznych, w badaniach czwartorzędu. Opracowano metody sporządzania map geomorfologicznej, hydrograf. i użytkowania ziemi. Opracowano typologię rolnictwa świata oraz regionalizację rolnictwa. Prowadzi się badania w dziedzinie nauk technicznych, a wśród nich w mechanice, zwł. w teorii sprężystości i termosprężystości ciał stałych, plastyczności ciał stałych. Istotne wyniki osiągnięto w dziedzinie sprzężeń pól fiz. w ciałach stałych, modulowania i oddziaływania promieniowania laserowego na materię oraz stabilizacji pracy laserów, w teorii drgań nieliniowych oraz w dziedzinie wdrożeń techniki laserowej do nowych działów gospodarki nar. i medycyny. Postęp uzyskano w akustyce, gł. w dziedzinie zastosowania ultradźwięków. Rozwinęły się badania w zakresie automatyki i informatyki; uzyskano m.in. ważne wyniki teoret. w podstawach automatyki, teorii wielkich systemów i ich optymalizacji, rozwinięto także badania nad strukturą języków formalnych i programowaniem, prace w zakresie mikrotechniki, mikroprocesorów oraz światłowodów i komputerowych sieci telekomunikacyjnych. W elektroenergetyce do cennych osiągnięć należą m.in. wyniki uzyskane w teorii maszyn elektr., transformatorów elektr. i jej zastosowań przem., optymalizacji systemów energ. oraz jej zastosowań prakt., opracowania koncepcji rozwoju pol. energetyki. W naukach związanych z inżynierią lądową i wodną osiągnięcia dotyczą przede wszystkim mechaniki budowli. Istotne wyniki uzyskano w dziedzinie podstaw budowy maszyn i urządzeń oraz w dziedzinie metalurgii i metaloznawstwa. Ściśle związane z zagadnieniami konstrukcji i technologii były osiągnięcia w dziedzinie architektury i urbanistyki (architektura przem., użyteczności publ. i in.); w dziedzinie urbanistyki prace dotyczące planowania i programowania, analizy rozwiązań optymalnych i teorii układów osadniczych. W naukach biologicznych, rolniczych i medycznych międzynar. uznanie zyskała zrodzona w Polsce dyscyplina nauka o ochronie przyrody i jej zasobów oraz przyr. podstawach kształtowania środowiska. Kontynuowano badania w dziedzinie: paleobotaniki, paleozoologii, etologii i zoopsychologii ewolucjonizmu; wartościowe wyniki badań wniosła do nauki świat. pol. szkoła antropologiczna. W zakresie biochemii największe postępy osiągnięto w biochemii enzymów, białek i kwasów nukleinowych, lipidów oraz biochemii krwi; w genetyce ogólnej badania nad strukturą genu. Osiagnięciem na skalę świat. są wyniki badań czynności ośrodkowego układu nerwowego, a zwł. integrującej czynności mózgu. W naukach medycznych do największych osiągnięć należą m.in.: prace wrocł. szkoły immunologii, prace w zakresie hematologii, fizjologii układu nerwowego i z medycyny doświadczalnej. W mikrobiologii lekarskiej zapoczątkowano badania immunochemiczne. Wraz z oryginalnymi metodami diagnostycznymi i leczn. szczególnie rozwinęła się nefrologia i hematologia kliniczna, chirurgia klatki piersiowej i chirurgia miękka. Opracowano nowe metody operacyjnego leczenia oka (kriochirurgia), w ortopedii, nowe metody rehabilitacji zdrowotnej, zaw. i społ., ważne wyniki uzyskano m.in. w zakresie kardiochirurgii i transplantologii. W naukach rolniczych i leśnych cenne wyniki uzyskano w gleboznawstwie, hydrologii gleby oraz chemii rolnej, co umożliwiło stworzenie podstaw nauk. kształtowania środowiska glebowego, jego ochrony i rekultywacji; wybitne rezultaty uzyskano także w mikrobiologii gleby, podstawach agrotechniki, chemii rolnej i ekonomii rolnej. Dużym osiągnięciem badawczym jest wyhodowanie nowych odmian roślin uprawnych: pastewnych, zbożowych, przem., opracowanie technologii produkcji bezerukowego rzepaku; cenne rezultaty uzyskano w dziedzinie sadownictwa, warzywnictwa. W badaniach nad biol. podstawami produkcji zwierzęcej osiągnięcia uzyskano w dziedzinach: genetyki i hodowli zwierząt. Rozwinęła się ochrona roślin uprawnych, entomologia leśna a z nowych dziedzin m.in. mechanizacja rolnictwa i technologia żywności.