" Artykuł przedstawia niektóre problemy, na jakie natrafia biegły sądowy w ocenie ważności
testamentu. Opiniowanie dotyczy testatora, który nie może być bezpośrednio badany oraz
okoliczności wyrażania woli.. Opiniowanie wymaga wykorzystania wszelkich materiałów
zawartych w aktach sprawy, dokumentacji lekarskiej, niekiedy uczestnictwa biegłego
podczas całego przewody sądowego.
Celem artykułu jest zasygnalizowanie niektórych problemów, na które natrafia biegły sądowy w
opiniowaniu w sprawach dotyczących ważności woli testatora. Sporządzenie testamentu jest jedną z
ważnych czynności prawnych. Istotnym, charakterystycznymi cechami tej czynności prawnej są jej
jednostronność oraz odwołalność. Inną cechą tej czynności jest to, że skutkuje dopiero po śmierci
testatora.
Testament można sporządzić w różnej formie w zależności od okoliczności, w jakiej znajduje się
testator. Kodeks cywilny wyraz
nie określa te okoliczności i rodzaj testamentu. Jedną z ważnych
przesłanek kodeksowych jest to, że sporządzić lub odwołać może osoba, która posiada pełną
zdolność do czynności prawnych. Z mocy prawa nieważny jest testament, gdy sporządzony jest w
stanie wyłączającym świadomość albo swoboda powzięcia decyzji i wyrażenie woli oraz wówczas,
kiedy testator działa pod wpływem błędu oraz na skutek groz
by.
Na ogół sąd powołuje biegłego do oceny psychicznej zdolności testatora. Biegły może orzekać stan
wyłączonej świadomości dla swobodnego powzięcia decyzji i wyrażenia woli o ile u testatora
(opiniowanego) stwierdzi chorobę psychiczną, upośledzenie umysłowe lub przemijające zaburzenia
czynności psychicznych. Szczególnym utrudnieniem dla biegłego jest fakt, że do wydania opinii
dochodzi najczęściej po śmierci testatora. Biegły w takich okolicznościach pozbawiony jest
możliwości badania testatora, a cała ekspertyza (opinia) może być oparta jedynie na materiale
dowodowym, sylwetce psychicznej spadkodawcy w okresie poprzedzającym, a przede wszystkim w
chwili sporządzania testamentu. Do trudnych zadań należy poznanie procesów decyzyjnych
testatora.
Materiał dowodowy trafia do biegłego po zakończeniu przewodu sądowego. Nie oznacza to jednak,
że biegły nie może wnioskować o uzupełnienie akt sprawy o istotne dla wydania opinii dowody.
Jeśli zachodzi taka konieczność, świadkowie mogą być przesłuchiwani w obecności biegłego.
Dopiero po uznaniu przez biegłego, że materiał dowodowy jest wystarczający, może przystąpić do
czynności.
Ocenie biegłego poddaje się: sam testament, okoliczności jego sporządzenia, zeznanie wszystkich
świadków, którzy wnoszą informacje dotyczące testatora, okoliczności spisania testamentu oraz
materiał medyczny.
Na szczególne utrudnienia natrafia biegły w przypadku testamentu sporządzonego bez udziału
notariusza, kiedy istnieje kilka równoległych dokumentów, różniących się treścią, częstotliwością
zmiany testamentu oraz gdy wyznaczono na spadkobiercę osobę nieznaną rodzinie. Jeśli
spadkobiercą jest osoba spoza rodziny, należy zbadać okoliczności takiej decyzji oraz to, czym
testator się kierował w podejmowaniu decyzji (uwarunkowania decyzyjne i emocjonalne). Niekiedy
w treści testamentu można znalez
ć przesłanki takiej decyzji. Ważnym momentem jest dokonanie
oceny faktycznego stanu majątkowego testatora, uwzględnienie wcześniejszych obietnic i
zobowiązań.
Kiedy testament sporządzony jest własnoręcznie przez testatora, wówczas biegły ocenia treść
testamentu pod kątem językowym, zwracając uwagę na poziom wykształcenia, zasób słownictwa,
charakter pisma, pomyłki, skreślenia i dopiski. Analizy dokonuje się pod kątem ewentualnych
zmian chorobowych. W przypadku testamentu ustnego istotne są tu wszystkie elementy i
okoliczności. Biegły analizuje nie tylko stan zdrowia testatora, sposób wyrażania swojej woli, ale
także uczestnictwo innych osób poza ustawowymi świadkami, chociażby rodziny. Na szczególna
uwagę zasługują okoliczności poważnych zmian chorobowych, uniemożliwiających prawidłowe
komunikowanie się z otoczeniem.
Innym dowodem podlegającym ocenie przez biegłego są zeznania świadków. Mamy tu do
czynienia ze świadkami z kręgu rodziny oraz spoza niej. Członkom rodziny znacznie trudniej
dostrzegać postępujące zmiany w stanie zdrowia i zachowania testatora, ze względu na stałe z nim
przebywanie. Dalsza rodzina, osoby obce - mogą takie zmiany zauważać. Ocenie podlegają dane
dotyczące stanu psychicznego a także motywacja. Biegły pod żadnym pozorem nie wypowiada się
w kwestii wiarygodności zeznań, co należy do kompetencji sądu. Biegły ocenia testatora pod kątem
psychopatologii.
Dokumentacja medyczna dla biegłego lekarza stanowi bardzo istotny materiał dowodowy.
Wszystko to, co zawiera historia choroby, dynamika zmian w stanie zdrowia, może mieć wpływ na
treść opinii. Biegły wykorzystuje wszystko to, czego dowiedział się z dokumentów. Do tych
dokumentów można zaliczyć karty informacyjne, raporty pielęgniarek, wyniki badań i konsultacji,
czasami wynik sekcji zwłok, cały czas mając na względzie czas, w jakim sporządzono testament i
wszelkie okoliczności mające wpływ na proces decyzyjny. Jeśli spadkodawca w chwili
sporządzenia testamentu przejawiał czynne objawy psychopatologiczne, upośledzenie umysłowe
lub był pod wpływem alkoholu  to oznacza, że nie miał możliwości swobodnego powzięcia
decyzji i wyrażania woli.
Inną kwestię stanowi wpływ leków, szczególnie przeciwbólowych, na psychikę. Trzeba pamiętać,
że sam ból, szczególnie uporczywy i intensywny, wpływa niekorzystnie na stan psychiczny,
wzmaga drażliwość, niepokój, zaburza koncentrację uwagi. Powszechnie uważa się, że nie każdy
stan ciężkiej choroby somatycznej osoby w podeszłym wieku musi skutkować złym stanem
psychicznym, szczególnie wówczas, kiedy jest odpowiednio leczony. W przypadku osób z
zaburzeniami i chorobami neurologicznymi, zdarza się jednak, że choroby te uniemożliwiają
prawidłowy kontakt, a tym samym wyrażenie woli. Dotyczy to szczególnie testatorów po
przebytym udarze mózgu i afazją. Istotną kwestią jest tu ocena głębokości zaburzeń otępiennych,
afatycznych i, możliwości komunikacji. Jeśli nie ma zbyt dużych zaburzeń otępiennych, a
występuje afazja, to o możliwościach wyrażania woli decyduje rodzaj afazji.
W psychiatrii, neurologii i psychologii afazja znana jest jako termin oznaczający zaburzenie
tworzenia, rozumienia i odtwarzania mowy. Na skutek udaru mózgu w okolicy 45 pola Broca
powstają zaburzenia ekspresyjne mowy  afazja motoryczna (ruchowa lub ekspresyjna). Zaburzenia
tego typu to trudności lub wręcz niemożność mówienia. Począwszy od zniekształceń wyrazowych i
gramatycznych, aż do całkowitej niemoty. Osoby dotknięte tego typu afazją na ogół zdają sobie
sprawę z występujących u siebie zaburzeń i dążą do ich przezwyciężenia. Przy uszkodzeniu ośrodka
Broca rozumienie mowy jest zachowane. Rozpoznanie tego typu afazji ma znaczenie w ocenie
ważności spisanego testamentu.
Często pojawia się na skutek udaru afazja korowa (uszkodzenie korowych ośrodków czuciowych),
zwana inaczej recepcyjną lub odbiorczą, której charakterystyczną cechą jest upośledzenie lub wręcz
całkowite zniesienie rozumienia mowy, najczęściej połączonej z próbami kompensacji
ekspresyjnej. Przybiera ona postać wielomówności, zniekształcania wyrazów, liter. Mowa u tego
typu chorego zawiera neologizmy wypowiadane bezładnie, alogicznie, z zaburzoną składnią.
Trudno w tym wypadku o krytyczny stosunek do swojego upośledzenia. Zarówno afazja czuciowa i
ruchowa na ogół nie występują w czystej postaci.
Jeszcze inna postacią afazji jest jej forma amnestyczna. Przy tego typu afazji, testator będzie
prezentował trudności w nazywaniu przedmiotów, aczkolwiek znacznie lepiej posłuży się opisem
funkcjonalnym przedmiotu.
Poza korowymi zaburzeniami mowy występują afazje podkorowe - czysta afazja czuciowa i
ruchowa. W czystej afazji podkorowej czuciowej występuje znaczne zaburzenie rozumienia mowy
słuchowej oraz jej powtarzanie, zaburzenia czytania i pisania. Rozpoznawanie przedmiotów jest
zachowane, natomiast upośledzone jest ich nazywanie. W podkorowej afazji ruchowej
(artykulacyjnej) dochodzi do izolowanych zaburzeń artykulacji mowy, przy zachowanej
funkcjonalnej sprawności motorycznej, rozumienia ze słuchu, czytania i pisaniu.
Na skutek udaru mózgu pojawić się może jedna z postaci afazji transkorowej. Ten rodzaj zaburzeń
mowy charakteryzuje umiejętność powtarzania zasłyszanych wypowiedzi, przy występujących
zaburzeniach innych funkcji językowych. W transkorowej afazji ruchowej zachowany jest
wprawdzie mechanizm powtarzania i rozumienia mowy, przy jednoczesnym zaburzeniu
spontaniczności wypowiedzi zarówno słownej, jak i na piśmie. Pojawiają się typowe objawy
uszkodzenia mózgu; perseweracje, czy opuszczenia i zniekształcenia graficzne liter. Istotą
transkorowej afazji ruchowej jest brak napędu mowy, trudności w inicjowaniu i rozwijaniu
spontanicznej wypowiedzi.
W transkorowej afazji czuciowej, podobnie jak w innych afazjach transkorowych, zachowana jest
czynność powtarzania mowy, przy zaburzeniu rozumienia słyszanych wypowiedzi. Mowa
spontaniczna jest płynna z elementami amnestycznej parafazji semantycznej, perseweracjami i
neologizmami. W afazji przewodzenia (kondukcyjnej) testator w tego typie afazji prezentuje
zaburzenia w powtarzaniu zasłyszanego tekstu, przy zachowanych w różnym stopniu innych funkcji
mowy, chociażby spontaniczność wypowiedzi lub jej rozumienie. Dodatkowo pojawiają się
zaburzenia nazywania obiektów i czynności, głośnego czytania i pisania pod dyktando. Mowa
spontaniczna jest płynna z parafazją głoskową.
Za każdym razem należy sięgnąć do dokumentacji lekarskiej i zapoznać się z rozpoznaniem
klinicznym. Jeszcze inna kwestią jest rola motywacji w podejmowaniu decyzji testatora. W
przypadku braku przesłanek świadczących o występowaniu zaburzeń psychicznych, objawów
psychopatologicznych typu wytwórczego, kiedy nie występuje otępienie zakłócające funkcje
poznawcze, pozostaje ocena aspektu emocjonalnego motywacji, szczególnie, kiedy spadkobiercą
pozostaje osoba z dalekiej rodziny, obca, ale jedyna opiekująca się testatorem. Wypowiadanie się w
tej kwestii wymaga od biegłego poznania sytuacji testatora, jego kontaktów z bliższą i dalszą
rodziną, możliwością wywierania wpływu na swobodę decyzji. Nie jest to proste zadanie dla
biegłego. Powstaje problem, jak interpretować, jak oceniać świadomość i swobodę testowania.
W przeciwieństwie do sądu, biegły może wydać opinię jednoznaczną lub alternatywną.
Jednoznaczna jest wówczas, kiedy brakuje psychologiczno-psychiatrycznych przesłanek do
stwierdzenia o niezdolności do czynności prawnych. Kiedy wydaje się opinie alternatywną,
wyraz
nie należy wskazać na podstawie materiału dowodowego o pozytywnym, jak i negatywnym
rozstrzygnięciu. Sąd natomiast musi rozstrzygać jednoznacznie, ale zanim to zrobi, często korzysta
z powołania innego biegłego.
Powaga sprawy związanej z ważnością wyrażania woli sugeruje dość jasno, że do wydania opinii w
tej kwestii wskazana jest ekspertyza psychologiczna. Wielu psychiatrów korzysta z tej ekspertyzy
dla głębszego poznania motywów decyzji testamentowej testatora.