" Opiniowanie psychologiczne dla potrzeb sądu staje się powszechne, kiedy czyn
zabroniony prawem jest szczególnej wagi i obwarowany wysokim wyrokiem. Jednym z
tych czynów jest zabójstwo. Na biegłych ciąży obowiązek wnikliwego i profesjonalnego
rozeznania wszystkich możliwych okoliczności czynu oraz osobowości opiniowanego.
Psycholog w aktualnym stanie prawnym nie może samodzielnie wypowiadać się w
kwestii poczytalności w myśl art. 31 KK.
W kodeksie karnym pojawiają się specyficzne pojęcia prawne, które bardziej dotyczą zjawisk i
procesów psychicznych, niż prawa. Dotyczy to szczególnie zagadnień poczytalności i
niepoczytalności. Pojawienie się takich pojęć jak  choroba psychiczna ,  upośledzenie umysłowe ,
 zakłócenia czynności psychicznych jak również  zdolność rozpoznania znaczenia czynu i
pokierowanie postępowaniem obliguje sąd do skorzystania z wiedzy specjalistycznej. Dotyczy to
szczególnie sytuacji, kiedy do rozstrzygnięcia sprawy zachodzi konieczność uwzględnienia art. 31
KK, który stanowi, że  Nie popełnia przestępstwa , kto ,z powodu choroby psychicznej,
upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych, nie mógł w czasie czynu
rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem .
Dla rozstrzygnięcia tej kwestii sąd powołuje biegłych. Na postawione przez sąd pytania, biegły
psychiatra i psycholog może odpowiedzieć przy uwzględnieniu współczesnej wiedzy
psychiatrycznej i psychologicznej.
Opinia biegłych szczególnego znaczenia nabiera wówczas, kiedy mamy do czynienia z zabójstwem.
Zabójstwo jest stosunkowo rzadkim zjawiskiem kryminalnym, wymagającym od biegłych
ostrożności i wnikliwości. Zabójcy są grupą wyjątkowo różnorodną pod względem zmiennych
osobowościowych, różną się też okolicznościami, w których dochodzi do zabójstwa. Są to osoby o
różnych właściwościach temperamentalnych (ekstrawertycy, introwertycy), skrajnie agresywni,
bądz
pozbawieni tej cechy, o różnym poziomie socjalizacji i w różnym stanie zdrowia
psychicznego.
Spośród zmiennych psychologicznych jedynie labilność i nadpobudliwość emocjonalna, obniżenie
sprawności intelektualnej czy też charakteropatyczne cechy osobowości, zdają się pozostawać w
pewnym związku z tendencją do popełniania zabójstwa. Zabójstwo jest tego typu zachowaniem,
które wynika z działania wielu, bardzo różnorodnych zmiennych. Niepowtarzalny układ tych
zmiennych sprzyja popełnieniu zabójstwa [6].
Generalnie można podzielić zabójstwa na takie, które były zaplanowane i niezaplanowane.
Większość zabójstw to czyny niezaplanowane, emocjonalnie związane z nagłą zaskakującą sytuacją
kryzysową, która wyzwala gwałtowne reakcje emocjonalne.
W piśmiennictwie poświeconym zagadnieniu szeroko rozumianych uwarunkowań zabójstw
wskazuje się na zróżnicowanie wewnętrznych i zewnętrznych czynników, mogących prowadzić do
przestępstw. Opinia sądowo-psychologiczna w sprawie zabójstw będzie zawsze z psychologicznego
punktu widzenia studium przypadku zgodnie z diagnostyką kliniczną. Wyniki badań zazwyczaj
sugerują pewne zależności pomiędzy czynnikami osobowościowymi, sytuacyjnymi czy też
motywacyjnymi, a skłonnością do popełnienia zabójstwa. Jest to jednak zależność jedynie
statystyczna [2].
Niezbędne i zdecydowanie słuszne jest opiniowanie psychologiczne, uwzględniające jak najbardziej
indywidualne podejście do osobowości sprawcy i jego czynu. Ostrożność ta dotyczy również w
posługiwaniu się poglądami i schematami. Niepowtarzalność i złożoność psychologicznych
uwarunkowań zabójstw musi być główną zasadą postępowania diagnostycznego biegłego
psychologa klinicznego. Z tego ujęcia wynikają wnioski dotyczące przedmiotu i zakresu ekspertyzy
w spawach zabójstw. Ekspertyza psychologiczna wykracza poza tradycyjną psychologiczno-
psychiatryczną, gdzie głównym przedmiotem jest stan psychiczny sprawcy tempore criminis,
stopień poczytalności. Przedmiotem opinii psychologicznej jest nie tylko osobowość sprawcy, sfera
poznawczo-orientacyjna, lecz również wybrane właściwości procesów motywacyjnych,
określających i determinujących zachowanie przestępcze. Opinia sądowo-psychologiczna winna
uwzględniać osobowościowe tło motywacyjne, czyli wskazanie tych zmiennych, które usposabiają,
czy też predestynują do określonych przestępstw. Badanie i ekspertyza psychologiczna powinna
dotyczyć wybranych właściwości i mechanizmów procesu motywacyjnego przez wskazanie
motywu dominującego, określenie kierunku, nasilenia, poziomu regulacji czynności przestępczych,
mechanizmów obronnych i stopnia samokontroli. Przy diagnozie samokontroli zachowania jako
umiejętności działania racjonalnego, opanowania stanów emocjonalnych wywołanych frustracją,
należy uwzględnić zdolności unikania lub omijania przeszkód, oraz stawiania sobie plastycznych
celów i optymalizacji realizacji [5]. Tak ujęty przedmiot opinii psychologicznej pozwala z jednej
strony wypełnić bardziej współczesną treść pojęcia składającego się na psychologiczne rozumienie
poczytalności, ułatwiająca psychologowi zarówno diagnozę nozologiczną, jak i określenie stopnia
rozpoznawania znaczenia czynu przez sprawcę i możliwości pokierowania postępowaniem. Z
drugiej strony opinia taka jest w stanie dać wymiarowi sprawiedliwości wielu informacji o sprawcy,
a zwłaszcza o jego osobowości i motywacji, wykraczające przy tym zdecydowanie poza
problematykę poczytalności.
Najogólniej rzecz biorąc, prawnik w ekspertyzie psychologicznej powinien znalez
ć dane,
stanowiące opis aktualnie funkcjonujących u sprawcy mechanizmów osobowościowych,
środowiskowych, postaw rodzicielskich, metod wychowania osób znaczących, warunków
materialnych, chorób i urazów. Diagnoza powinna ukazać genezę funkcjonujących w człowieku
mechanizmów psychologicznych, stanowiących istotna przesłankę do analizy zgodności charakteru
popełnionego czynu, a jego osobowością [3,4]. Sytuacyjne tło motywacyjne (zewnętrzne czynniki)
mające wpływ na poziom i sprawność integracyjnych i regulacyjnych funkcji osobowości, może
mieć charakter sytuacyjny ciągły, bądz
nagły, bezpośrednio poprzedzającej zachowanie
przestępcze. Na tę sytuację składają się: deprywacja ważnych potrzeb biologicznych i
psychologicznych, przeciążenia, konfliktu motywacyjnego, utrudnienia bądz
sytuacje nowe,
nieznane, w których zawodzą wypróbowane do tej pory sposoby działania. Za każdym razem
należy dokonać analizy deprywacji potrzeb (bezpieczeństwa, afiliacji, akceptacji, podtrzymania
własnej wartości, dominacji czy miłości). Potrzeby te uruchamiają nieświadomie mechanizmy i
procesy motywacyjne.
Analizując strukturę potrzeb otrzymuje się bardziej precyzyjny obraz osoby badanej. Analiza
pozwala na diagnozę poczucia kontroli nad otoczeniem oraz poczuciem tożsamości. Psychologia od
dawna zadaje sobie sprawę z tego, że stanowi to ważny wyznacznik zachowań agresywnych.
Badając procesy motywacyjne tempore criminis należy zdać sobie sprawę z trudności, na jakie
napotyka psychiatra i psycholog. Trudności te wynikają chociażby z tego, że od czasu dokonania
przestępstwa do badania upływa dość dużo czasu. Zabójstwo, zagrożenie wysokim wyrokiem i
przebywanie w areszcie powoduje uruchomienie mechanizmów obronnych. Tworzą się one poza
kontrolą sprawcy i bez jego czynnego udziału. W tej sytuacji dla wielu psychologów
diagnozowanie czynników leżących u podstaw analizowanego czynu jest utrudnione. Pozostaje
jedynie dokonanie analizy osobowości sprawcy z okresu poprzedzającego czyn. Na tej podstawie,
po uwzględnieniu materiałów z akt sprawy, można jedynie sformułować mniej lub bardziej
prawdopodobne sądy o uwarunkowaniach, jak i przebiegu czynu.
Bardzo ważnym elementem w diagnozowaniu psychologicznym na użytek sądu jest odpowiedni
dobór metod i technik badania psychologicznego. Niektóre testy psychologiczne są na tyle czułe, że
w analizie konieczne jest uwzględnienie nasilenia tych zmiennych, które ulęgają wpływowi
czynników zewnętrznych, sytuacyjnych. Natomiast wyraz
nie należy zwrócić uwagę na te czynniki
testu, które dają biologiczny wymiar osobowości. Te biologiczne cechy osobowości mogą biegłemu
dostarczyć informacji o cechach predysponujących do zabójstwa. Ze szczególną ostrożnością
należy traktować te parametry, które mówią o systemie wartości, postawach, nastawieniach,
oczekiwaniach, obrazie własnej osoby, konfliktach emocjonalnych. W związku z tym opiniowanie
powinno szczególnie opierać się na wywiadzie klinicznym, badaniach testowych ze szczególnym
uwzględnieniem tych zmiennych, które podlegają wpływom sytuacji zewnętrznej uwzględniając
zmienność i kierunek.
Wśród znaczących zmiennych psychologiczno-psychiatrycznych znajdują się organiczne
uszkodzenia centralnego układu nerwowego. W dobie nowoczesnych metod badania wykrycie
występowania uszkodzenia CUN nie stanowi problemu. Faktem jednak jest to, że nie każda osoba z
organicznym uszkodzeniem centralnego układu nerwowego dokonuje czynu kryminalnego. Na ogół
cechami charakterystycznymi dla osób z uszkodzeniem CUN są niekorzystne dla społecznego
funkcjonowania cechy charakteropatyczne osobowości, jak obniżony krytycyzm, nadpobudliwość,
drażliwość czy agresywność. Czynnikami, które mogą mieć znaczenie, to wychowanie i warunki
rozwojowe. Niekorzystne warunki rozwoju i wychowania mogą powodować, że osoby z
organicznym uszkodzeniem mózgu zamanifestują swoim zachowaniem niekontrolowana skłonność
do agresji na wszelkie zagrażające bodz
ce. Oznacza to reagowanie na poziomie emocjonalno-
popedowym. Inna, cechą charakterystyczną dla tego schorzenia jest generowanie i kumulowanie
napięcia emocjonalnego. Rzadkość tego procesu nie znajduje odbicia w strukturze osobowości.
Stanowi to dodatkową trudność w opiniowaniu [2].
Inną trudność stanowią przypadki zabójstw lub innych czynów zabronionych prawem z udziałem
więcej niż jednego sprawcy. Wówczas, opinia psychologa z konieczności powinna oprzeć się na
analizie istniejących obiektywnie praw rządzących mała grupę społeczną. Jednym z podstawowych
praw jest tendencja do upodabniania się, ujednolicania zachowań członków grupy. To ujednolicanie
dotyczy nie tylko samego spostrzegania, rozumienia i interpretowania zjawisk, ale wpływa również
na przebieg procesów samokontroli oraz istotnie je organizując [1].
Współczesna wiedza psychologiczna jest w stanie dostarczyć wymiarowi sprawiedliwości
dostatecznych informacji o procesach motywacyjnych osób dokonujących czynu zabronionego
prawem. Nie jest zjawiskiem odosobnionym wydanie wspólnej psychologiczno-psychiatryczną
opinii. Nawet wtedy, kiedy opinia psychologiczna jest samodzielną, to powinna stanowić integralną
część opinii sądowo-psychiatrycznej, szczególnie w przypadku, kiedy dotyczy to zabójstwa lub
innych czynów zagrożonych wysokim wyrokiem. Na zakończenie należy wyraz
nie zaznaczyć, że
sąd nie wywołuje samodzielnej opinii psychologicznej w sprawach, w których ma zastosowanie art.
31 KK.