414
Bolesław Stelmach*
ARCHITEKTURA MINIMALISTYCZNA. WYBRANE ASPEKTY
MINIMAL ARCHITECTURE. SELECTED ASPECTS
Three aspects of minimal architecture seem to be the most essential for its comprehension: connection with
Minimal Art, origin of cistercian architecture and relations with  original order of Mies van der Rohe.
We have to consider as far as modern minimal architecture derives from Cubism, Bauhaus or Destijl, through
the New York s avant-garde Minimal Art of the 1960s, because they are connected by many common
components: sense of space, noticing of  entirety as a category, using emptiness or structure plans.
Wstęp ciaż jest to obecnie termin powszechnie używany
Jednym z paradoksów współczesnej architektury w obszarze architektury, to nie ma jednoznacznej de-
jest uznanie dla niepozornych dzieł minimalistycz- finicji. Nie można też wskazać jednego z
ródła, jak
nych. Stanowią one przedmiot zainteresowania  wy- w wypadku stylu międzynarodowego jest wystawa
sokiej kultury architektonicznej: badacze oraz kryty- International Style w 1934 roku (Museum of Modern
cy doszukują się w nich znaczeń wykraczających Art w Nowym Jorku), czy manifest założenia Bau-
poza powszechny odbiór i założenia twórców. hausu z 1919 roku.
Aby wejrzeć w ten pełen niejasności i sprzeczno- Przyjmuje się, że międzynarodowy debiut i szero-
ści obszar, trzeba przybliżyć trzy najistotniejsze kwe- kie uznanie zapoczątkowała wystawa zorganizowana
stie. Pierwszą z nich są związki z Minimal Artem, jako w 1976 roku w Muzeum Sztuki Współczesnej /MOMA/
domniemanym z
ródłem minimalizmu w architektu- w Nowym Jorku, przygotowana przez Emilio Ambasz
rze [1]. Następnym ważnym ogniwem do rozumie- [4]. Kolejnym impulsem dyskusji wokół tego nurtu i do
nia minimalizmu jest  aspekt moralny , który może doprecyzowania pojęć było sympozjum w Londynie
być uważany za jego kolejne z
ródło. w 1998 roku. Niejasności dotyczą także artystów, któ-
Jest także, być może najistotniejszy, problem rych twórczość jest kojarzona z minimalizmem. Nie sta-
transformacji minimalizmu  strukturalnego  synte- nowią oni bowiem spójnego zbioru, nie pozwalają się
zy technologii i duchowości, którego dzieła budzą też zaszufladkować. Peter Zumthor powiedział:  Jeżeli
tak mocne kontrowersje [2]. Przybliżenie dzisiejsze- jestem minimalistą to pod warunkiem, że mojej archi-
go obrazu poszukiwań  oryginalnego porządku [3], tekturze nie brakuje niczego co powinno w niej być
formy wynikającej z zasad natury rzeczy jest istot- [5]. Podobnie jak pierwsi minimaliści sztuk wizualnych,
nym poznawczo zagadnieniem badawczym. z którymi są nieustannie porównywani: Donald Judd,
Robert Morris czy Sol Le Witt; amerykańska awan-
Minimalizm  minimalna sztuka garda lat 60-tych będąca reakcją na dominujący Eks-
Termin architektura minimalistyczna pojawił się presjonizm Abstrakcyjny i Action Painting. Peter Zum-
w latach 80., kiedy zaczęto klasyfikować i nadawać thor mógłby powtórzyć za Donaldem Juddem: Słowo
etykietki tak różnym architektom jak: Alberto Campo minimalizm jest słowem, którego nie lubię. To nie była
Baeza, Claudio Silvestrin, Peter Zhumtor, Tadao grupa, ani to nie był ruch& To co było nazywane
Ando, którego dzieła powstawały od lat 70-tych, czy minimalistyczną grupą było obietnicą bez pokrycia.
nawet pojedynczym dziełom Philipa Johnsona. Cho- My nawet nie znaliśmy się nawzajem [6].
* Stelmach Bolesław, mgr inż. arch., Politechnika Lubelska, Wydział Inżynierii Budowlanej i Sanitarnej.
415
Terminu minimalizm użyto po raz pierwszy do opi- Minimal art a minimalizm
sywania kontestatorów Pop-Artu, Action Painting, Eks- Dla naszych rozważań ważne wydają się relacje
presjonizmu Abstrakcyjnego i degenerującej się sztu- tego kręgu ze sztuką europejską lat 20-tych XX wieku,
ki masowej spod znaku Pop-Art. Krytyka używała czy szerzej: redukcjonistyczno-geometrycznymi po-
pojęć:  ABC Art ,  Negative Art ,  Nihilist Art ,  Litera- szukiwaniami od czasów ataku Adolfa Loosa na sztu-
lizm ,  Zasadnicze Konstrukcje . W styczniu 1965 roku kÄ™ dekoracyjnÄ… [14], bowiem stamtÄ…d wywodzi siÄ™
Richard Wollheim nadał jej miano, które zrobiło osza- nowoczesna architektura. Aby prześledzić te związki
łamiającą karierę, nie tylko w odniesieniu do tej sztu- trzeba wiedzieć, jak nowojorscy artyści odnosili się
ki:  Sztuka minimalna [7]. Charakterystyczne, że ar- do głównych problemów zajmujących ich europejskich
tykuł dotyczył takich artystów jak: Duchamp, Mallarme poprzedników pół wieku wcześniej: kompozycji, re-
i Raushenberg, a nie Carla Andre, Donalda Judda, dukcji formy, przestrzeni i metody twórczej.
Dan Flavina, Sol Le Witta i Roberta Morrisa, którzy Nowojorscy artyści lat 60. odżegnywali się od przy-
będą potem z nim kojarzeni. W istocie autor zajmo- pisywanej im kontynuacji ideałów europejskiej awan-
wał się związkiem pomiędzy sztuką i wysiłkiem fizycz- gardy  od kubizmu po Malewicza i Kandinskiego [15].
nym: jaka jest relacja działania / dzieło / do  dzieła W 1964 roku Donald Judd oświadczył, że jest całko-
sztuki . Rozważał na ile dzieła Duchampa, czy płótna wicie niezainteresowany europejską sztuką. Uważam
Ad Reinharta odpowiadają wizji sztuki, o której Dan Bauhaus za zbyt odległy, aby o nim myśleć i nigdy
Flavin powiedział:  Upieram się przy sztuce rozumia- nie myślałem o nim za dużo i w innym miejscu: & [eu-
nej jako sposób myślenia [8]. Jego zdaniem artysta ropejska sztuka] jest już skończona [16]. Natomiast
nie musi  ubrudzić sobie rąk , aby stworzyć dzieło Frank Stella uważał  to całe europejskie malarstwo za
sztuki. Następnie termin ten pojawia się w innych dzie- (& ) pewnego rodzaju osobliwość  strasznie ponurą .
dzinach sztuki i od tego czasu możemy mówić o mi- Badacze są zgodni, że u podstaw poszukiwań nowo-
nimalizmie w literaturze [9] czy muzyce [10]. jorczyków było zrywanie z dziedzictwem modernizmu.
Natomiast początkowo dotyczył on artystów, któ- Dla nich, tak jak dla Carla Andre, miała ona uciekać
rzy prowadzili dyskurs z  malarstwem, które jest ak- od  kulturowego przeładowania [17], a nowy ład nie
tem, jest nierozerwalnie związane z biografią artysty był  oparty na poprzednich ładach sztuki , jak powie-
(& ) sztuka przechodzi do malarstwa przez psycho- dział Robert Morris [18].
logię , jak napisał Harold Rosenberg. Dotyczył arty-
stów, którzy dyskredytowali ekspresjonistyczny język Kompozycja
sztuki rodem z filozofii XX wieku  ekspresyjnych To co odróżniało ich od Avant-garde był świado-
właściwości języka. Przeciwstawiali mu poszukiwa- my brak kompozycji. Frank Stella podkreślał, że jego
nie prawdy rzeczy samych w sobie, bliższej formuły sztuka kompletnie nie ma nic wspólnego z Malewi-
Huserla [11]. Zamiast znaczeń psychologiczno-emo- czem, jako że ich pochłaniała  kompozycja i  rów-
cjonalnych czy metafizycznych ważne stało się nowaga .  Podstawą całego konceptu jest równo-
umieszczenie aktu tworzenia wyłącznie w jego wła- waga. Robisz coś w jednym kącie i równoważysz to
snym znaczeniu Żadnych iluzji. Żadnych iluzji [12], czymś w drugim kącie [19]. Możemy także przyto-
jak powiedział Donald Judd. Najczęściej przytacza- czyć jego kategoryczną opinię, że  czynnik równo-
nym zdaniem w tym kontekście jest  Widzisz to, co wagi nie jest ważny . Także według Roberta Morrisa
widzisz Franka Stelli [13], który tak mówił o swoich kompozycji nie ma w kanonie jego minimalnej sztu-
obrazach. ki, którą stanowią: Symetria, brak śladów procesu,
416
417
abstrakcyjność, niehierarchiczny rozdział części, nie- Przestrzeń
antropomorficzne orientacje, ogólna całość [20]. Równie inaczej w Minimal Art istnieje problem prze-
Kompozycja została zastąpiona takimi kategoriami strzeni, ze specyficznym wyróżnieniem pustki jako
jak  skala ,  bezpośredniość ,  całość . Dla Donal- koniecznego warunku sztuki minimalnej. Europejscy
da Judda całość była ważniejsza niż części: Proble- moderniści autonomiczną przestrzeń zapełniali rzez
-
mem jest całość. Wielkim problemem jest utrzymanie biarskimi kompozycjami jak Wladimir Tatlin, El Lisitzki
znaczenia całego przedmiotu [21]. czy Kazimierz Malewicz i Katarzyna Kobro. Ich dzieła
znajdujÄ… siÄ™ zawsze w jakiejÅ› ramie czy na cokole,
Uproszczenie które wyróżniają je przestrzennie. Natomiast istotą
Także redukcja formy miała dla tych artystów inne produkcji minimalistów jest brak rozróżnienia na  prze-
znaczenie. Prostota kształtu nie koniecznie równa się strzeń dzieła i  przestrzeń galerii . Zastąpił ją kon-
z prostotą doświadczenia [22] powiedział Robert Mor- cept  faktycznej przestrzeni /D.Judd/, dzielonej przez
ris o swoich kompozycjach z pomalowanych na szaro obiekty, w której znajduje się także widz. Obiekty mi-
drewnianych struktur, które wystawił w połowie lat 60. nimalistyczne z zasady nie mieściły się w przestrzeni
Donald Judd stwierdził wprost: Sprzeciwiam się całej galerii.  Morris narzucił szczególną wagę zaintereso-
koncepcji redukcji, ponieważ jest to redukcja tylko tych waniu granicami galerii. Szczególnie ścianami, które
rzeczy, których ktoś nie chce. Jeżeli moja praca jest tę granicę stanowiły [25]. Dzieła Morrisa, który do
uważana za redukcjonistyczną, to tylko dlatego, że nie Sztuki Minimalnej przyszedł z obszaru tańca i chore-
zawiera elementów, które ludzie uważają, że powinna ografii, w równym stopniu wydzielały przestrzeń jak ją
zawierać. Ale ma inne elementy, które lubię [23]. Moż- łączyły. Tę koncepcję przestrzeni w sztuce rozwinęli
na założyć, że redukcjonizm był podejrzany dla nowo- rzez
biarze, jak Robert Gosvenor czy Richard Serra
jorczyków, gdyż wraz z geometryzmem był w centrum z przeskalowaniem obiektów i Robert Smithson z jego
zainteresowania Avant-garde. Sol Le Witt napisał:  Naj- sztuką ziemi. Kontynuują ją konceptualiści.
ciekawszą charakterystyką kostki jest to, że jest ona
stosunkowo nieciekawa. Dlatego jest najlepszÄ… formÄ… Proces tworzenia
do wykorzystania jako podstawowa jednostka do ja- Jednak chyba najbardziej widocznym przeciwień-
kiejkolwiek bardziej złożonej funkcji, jako gramatyczne stwem w stosunku do modernizmu było oderwanie
urządzenia od którego praca może być kontynuowa- twórcy od procesu fizycznego wykonania artefaktu.
na [24]. Nawet jeżeli tworzyli z elementów prostych to W cytowanym już legendarnym artykule Richarda
zakładane interakcje były bardzo złożone. Wolleheima, Dan Flavin miał powiedzieć, że:  nigdy
Użycie przemysłowych produktów było swoistą nie brudzi sobie rąk przy tworzeniu dzieła [26]. To
odpowiedzią na wymóg abstrakcyjności sztuki. Nie właśnie Minimal Art wprowadził Konceptualizm na sa-
można wyobrazić sobie nic bardziej bezimiennego lony sztuki, w czym wkład Sol Le Witta uznaje się za
niż produkty przemysłowe: cegły, pudła, blachy, sta- zasadniczy. Stanowi to jednocześnie istotny łącznik
lowe czy drewniane szyny lub fluorescencyjne rury. pomiędzy metodą pracy architekta i minimalistów.
Nie mówili oni o  istotności dzieła, ale o jego  obec-
ności . Tym samym obiekt nie musiał być  prawdzi- Nie jest więc prawdą, jak widzimy, że architektura
wy ,  autentyczny co prowadziło ich poprzedników współczesna Johna Pawsona czy Tadao Ando wy-
na drodze redukcji lecz musiał być  obecny w cało- wodzi się z Kubizmu, Bauhausu czy Destijl poprzez
ści , musiał  zaznaczać swoją całość . nowojorską awangardę Minimal Art lat 60. Wręcz
418
przeciwnie, to ściśle amerykańskie zjawisko nie pracował jako kreślarz dla Franka Loyda Wrighta. Nie-
mieszczące się w murach ówczesnych galerii i rzez
b którzy krytycy dostrzegają także związek pomiędzy
wychodzących poza cokoły czerpało z  protoplastów sztuką Donalda Judda a pustymi, pudełkowatymi,
architektury minimalistycznej jak Mies van der Rohe bezosobowymi przedmieściami, gdzie mieszkał
czy I.M.Pei. Można uznać za udowodnione, że meto- w młodości. Jest jeszcze wpływ  pustki , przestrzeni
da tworzenia poprzez  wykonawcę miała wiele wymaganej przez Minimal Art dla swoich prezenta-
wspólnego z warsztatem architekonicznym. Jest cji, na odczucie tej pustki przez dzisiejszych minima-
symptomatyczne, że Sol Le Witt w latach 1955 56 listów. Franco Bertoni twierdzi, że bardziej niż zredu-
pracował w biurze I.M.Pei, gdzie zrozumiał metodę kowane formy Donalda Judda czy Roberta Morrisa
pracy architekta  posługiwanie się planami [27]. Stąd zaistniała we współczesnej architekturze koncepcja
też wykorzystywane przez niego potem siatki, dia-  pustki, w której słuchasz obrazów /Robert Wilson/
gramy i modele. Tony Smith, prekursor Minimal Art, [28].
PRZYPISY
[1] A. Zabalbeascoa, J. R. Marcos, Minimalisms, Editorial Continuous Project Altered Daily: The Writings of Robert
Gustavo Gili, SA, 2000, s. 20. Morris, Cambridge, Mass., 1993, s. 23-39, s. 27.
[2] Architektura, 2007, vol. 5, Muzeum Sztuki Współczesnej [16] D. Judd, Questions to Stella and Judd, Battcock 1968,
w Warszawie. s. 155.
[3] C. Zimmerman, Mies van der Rohe, s. 12. [17] C. Andre, Ein Interview mit Carl Andre von Phyllis Tuch-
[4] F. Bertoni, op. cit. s. 7. man, [w:] Gregor Stemmrich (ed.), Minimal Art, Eine kriti-
[5] P. Zumthor, A Way of Looking at Things, [w:] a+u, Fe- sche Retrospektive, Dresden, 1995, s. 152.
bruary 1998, [Extra Edition Peter Zumthor], s. 24. [18] R. Guardini, Letters from Lake Como, Edinburgh, 1994,
[6] A. Zabalbeascoa, J. R. Marcos, Minimalisms, Editorial s. 78.
Gustavo Gili, SA, 2000, s. 20. [19] F. Stella, Questions to Stella and Judd, Battcock 1968,
[7] R. Wollheim, Minimal Art, Arts Magazine January 1965 s. 149.
s. 26-32 oraz: M. Hussakowska,  Minimalizm Instytut Hi- [20] R. Morris, Notes on Sculpture, Part 3: Notes and Non
storii Sztuki UJ, 2003, s. 14. Natomiast Franco Bertoni po- Sequiturs (Artforum, vol. 5, no. 10, June 1967), [w:] Conti-
daje datę 1966 rok jako datę tego artykułu. nuous Project Altered Daily:  The Writings of Robert Mor-
[8] A. Zabalbeascoa, J. R. Marcos, Minimalisms, Editorial ris , Cambridge, Mass., 1993, s. 27.
Gustavo Gili, SA, 2000, s. 27; natomiast Franco Bertoni [21] D. Judd, Questions to Stella and Judd, op. cit., s. 154.
podaje 1966 r. jako datę tego artykułu (Franco Bertoni, op. [22] R. Morris, Notes on Sculpture, op. cit., s. 228.
cit. s. 8). [23] F. Stella, Questions to Stella and Judd, op. cit., s. 159.
[9] K. R. Schwarz, Minimalists, Phaidon, London, 1966. [24] Sol LeWitt, The Cube, 1966, [w:] Sol LeWitt, katalog
[10] Franco Bertoni, op. cit., s. 7. wystawy, Museum of Modern Art, New York, 1978, s.172.
[11] E. Huserl Fenomenologia. [25] M. Benedikt, Sculpture as architecture: New York letter,
[12] A. Zabalbeascoa, J. R. Marcos, Minimalisms, Editorial 1966 67, Battcock, 1968, s. 74.
Gustavo Gili, SA, 2000, s. 26. [26] F. Bertoni, C. Silvestrin, Octavo, Firenze, 1999, s. 203
[13] F. Stella, Questions to Stella and Judd, Battcock, 1968, 225.
s. 158. [27] Cf. Trevor Fairbrother, Sol LeWitt s drawings and the art
[14] A. Loos, Ornament und Ferbrechen, 1908. of «logical statement, [w:] Sol LeWitt Drawings 1958 1992,
[15] R. Morris, Notes on Sculpture, Part 3: Notes and Non katalog wystawy, Haags Gemeentemuseum, 1992.
Sequiturs (Artforum, vol. 5, no. 10, June 1967), quoted in: [28] Franco Bertoni, op. cit., s. 27.