17
Wybrane aspekty diagnozy psychologicznej
i oddziaływań terapeutycznych stosowanych wobec
dziecka z zaburzeniami w rozwoju  założenia
teoretyczne, implikacje praktyczne
Aleksandra Borkowska
W najnowszej literaturze psychologicz- 1. Eksperymentująca służy ocenie sprawności intelektualnej
nej i pedagogicznej pojawia się coraz obserwacja terapeutyczna badanego, natomiast eksperymentująca
więcej pomysłów na to, jak poprawić jako alternatywna procedura obserwacja terapeutyczna  stworzeniu
jakość oddziaływań psychologicznych diagnostyczno-terapeutyczna swoistego opisu osoby badanej.
stosowanych wobec dzieci i młodzieży w warsztacie pracy terapeutów
z zaburzeniami w rozwoju. Wydaje się, Analiza zaprezentowanych poniżej czyn-
że spektrum zadań psychologa, jak rów- Przedstawiając założenia eksperymen- ników różnicujących obydwie procedury
nież innych specjalistów wchodzących tującej obserwacji terapeutycznej warto może stać się tematem do nowych dys-
w skład teamu terapeutów (zespołu wie- podkreślić, że jakkolwiek jest to pro- kusji w gabinetach psychologów na temat
lospecjalistycznego), rozszerza się coraz cedura opisywana jako alternatywna, metodologii i założeń teoretycznych pro-
bardziej. W artykule przedstawiono kontrastująca z tradycyjnym badaniem wadzonych przez nich działań. Czynniki
najważniejsze, zdaniem autorki, głosy testowym, nie może być uznana za pro- różnicujące procedury: badanie testowe
w niezwykle cennej i potrzebnej dysku- cedurę lepszą, bardziej wartościową. i eksperymentującą obserwację terapeu-
sji o różnych aspektach diagnozy i tera- H. Olechnowicz (1998) podkreśla, że tyczną przedstawiono w tabeli nr 1.
pii dzieci z zaburzeniami w rozwoju. obydwie metody służą diametralnie in-
nym celom: klasyczne badanie testowe
Artykuł podzielono na trzy części.
W pierwszej opisano założenia pro-
cedury diagnostyczno-terapeutycznej
Tab.1. Czynniki różnicujące procedury:
zwanej eksperymentującą obserwacją
badanie testowe, eksperymentującą obserwację
terapeutyczną; wiele uwagi poświęcono
terapeutyczną (za: Olechnowicz, 1998)
na wskazanie różnic między tą procedu-
rą a tradycyjnym badaniem testowym
przeprowadzanym w gabinecie psycho- Eksperymentująca obserwacja
Czynnik: Badanie testowe:
terapeutyczna:
logicznym. W drugiej części artykułu
Czytelnik znajdzie informacje na temat
Ujawnienie potrzeb terapeutycznych
Ocena sprawności
założeń sporządzania opisu dziecka Przedmiot diagnozy dziecka i sposobów zaspokajania
umysłowej.
potrzeb.
z zastosowaniem koncepcji postępowa-
nia określanej przez L.S. Wygotskiego Grupa zbliżona do rodziny
Obcy dziecku psycholog,
rozgałęzionej: rodzice, rodzeństwo,
mianem strefy najbliższego rozwoju.
Ludzie ale osoba znacząca dla
młodzież różnej płci i wieku,
rodziców.
W trzeciej części artykułu opisano trzy
terapeuci.
typy sytuacji terapeutycznej wyróżniane
Kontakt twarzą w twarz Wolny wybór kontaktu spośród
na podstawie wieloletnich doświadczeń
Proksemiczne z jedną osobą. Trudność wielu możliwości. Swoboda
w postępowaniu psychoterapeutycznym
warunki kontaktu uniknięcia tego w unikaniu kontaktu (z wyjściem
kontaktu. z pokoju włącznie).
z małymi dziećmi przez T. Kaczmarek.
Z naszych doświadczeń
MERITUM 1(1) / 2006
były przez dzieci odrzucane. Więcej
Psycholog pyta
18 Dążenie do równorzędności
i ocenia. Brak miejsca
szczegółów i przykładów zastosowania
podmiotowej. Dziecko samo inicjuje
Wymiar: dominacja- na inicjatywę dziecka.
obserwacji diagnostyczno-terapeutycz-
lub przyjmuje, czy też odrzuca
-podległość Spontaniczność obu
propozycje dorosłych. Wyklucza się
nej znajdzie Czytelnik w licznych pub-
uczestników interakcji
tzw. natarczywość dydaktyczną.
jest blokowana. likacjach H. Olechnowicz.
Obiektywizm, Natychmiastowy rezonans
2. Pojęcie strefy najbliższego
Nastawienie niezaangażowanie, emocjonalny na zachowanie dziecka
psychologa wytłumienie reakcji i jego rodziców jest podstawowym
rozwoju L.S. Wygotskiego
impulsywnych. narzędziem postępowania.
a diagnozowanie dzieci
z zaburzeniami w rozwoju
Ocena dobrze/z
le
według instrukcji. Postawa poszukująca. Wyróżnianie
Zdarzenia nie i rozszyfrowywanie sekwencji
Kryteria oceny Diagnozowanie odchyleń od normy
kwalifikujące się do znaczących w strumieniu swobodnej
aktywności dziecka
w rozwoju umysłowym dziecka ozna-
takiej oceny bywają aktywności dziecka. Weryfikacja
przeoczone lub hipotez stawianych tu i teraz.
cza pomiar możliwości (zdolności)
pominięte.
oraz umiejętności przystosowawczych
Nie stawia się przed dzieckiem (m.in.: porozumiewanie się, samoob-
zadań, stąd nie może ono przeżyć
sługa, uspołecznienie, samodzielność,
Badanie prowadzone porażki. Nie przeżywa także sukcesu
Wymiar: sukces-
troska o zdrowie i bezpieczeństwo,
do momentu (brak nagrody zewnętrznej). Dziecko
-porażka
umiejętności szkolne, organizowanie
niepowodzenia. przeżywa (wspólnie z innymi)
doznanie spełnienia ważnej potrzeby
czasu wolnego). O ile pomiar możli-
psychologicznej.
wości dziecka jest znacznie ułatwiony
Swoboda pokonywania przestrzeni dzięki wielu narzędziom mierzącym
Przestrzeń jako Zamknięta przestrzeń
w poziomie (sala, korytarz) i w
inteligencję (choć jesteśmy świadomi
istotny  rekwizyt gabinetu, przymus
pionie (schody, drabinki, spiętrzone
badania siedzenia.
wielu trudności i ograniczeń), o tyle
materace).
pomiar umiejętności przystosowaw-
Zestaw pomocy standaryzowany
czych dziecka jest zazwyczaj bardziej
(przez lata) przez same dzieci (część
problemowy.
Inne rekwizyty użyte Standaryzowany zestaw pomocy dzieci odrzucały, część
do badania pomocy. wybierały). Najczęściej używane
są te pomoce, które niezawodnie
Psycholog opiera swoje działania diag-
sprawiają dzieciom radość.
nostyczne na trzech kryteriach: 1) ja-
Iloraz inteligencji
kościowym  sprawność uczenia się,
kwalifikuje dziecko
poziom rozwiązywania zadań, posłu-
do uzyskania pomocy
Diagnoza i terapia są tu
giwanie się pojęciami; 2) rozwojowym
w odpowiednich
Relacja: diagnoza  nierozdzielne: dzieci ujawniają swoje
placówkach. Samo i społecznym  rozwój psychofizyczny,
-terapia dążenia autoterapeutycznie, dorośli
badanie nie jest
zachowania w sytuacjach społecznych;
pomagają w ich realizowaniu.
terapeutyczne, może
3) ilościowym  wyniki badań z za-
być nawet urazem (dla
dziecka, jak i rodziców). stosowaniem testów psychologicznych
(Sęk, 1987 za: Czapiga, 2000). Kon-
Porady przekazywane w formie
cepcja-postępowanie określone przez
komentarzy do zachowania dziecka
Porady Porady przekazywane
i terapeutów. Zachowania terapeutów
Wygotskiego mianem strefy najbliższe-
dla rodziców werbalnie.
modelują właściwe sposoby
go rozwoju może znalez
ć zastosowanie
postępowania.
w analizie procesu diagnozy klinicznej
Swoboda i udział wielu osób
w zakresie pierwszego z wymienionych
Pytanie testowe uczestniczących generuje
wyżej kryteriów. (Czapiga, 2000). Zda-
w większości zamknięte. wiele zachowań i sytuacji
Wkład do zasobu
niem Wygotskiego procesy i czynności
Nie przewiduje się nieprzewidzianych, o dużej wartości
wiedzy psychologa
stawiania pytań nowych, heurystycznej. Psycholog poszukuje
psychiczne nie funkcjonujące jeszcze
badawczych. odpowiedzi na zagadki stawiane
samodzielnie mogą być stymulowane
przez zachowania dzieci.
przez planowe oddziaływania osoby do-
rosłej. Wygotski poddaje krytyce wszel-
kie pomiary testowe (mówiące o tym,
Hanna Olechnowicz (1998) dodaje, że dobnie jak rekwizyty, opisane w tabeli jak jest u dziecka w zakresie badanych
zachowania dorosłych podczas trwania powyżej). Pewne formy zachowań do- zmiennych), a proponuje dynamiczne
eksperymentalnej obserwacji terapeu- rosłych dzieci przyjmowały, podtrzy- analizowanie możliwości rozwojowych
tycznej są również w pewnym stopniu mywały i zachęcały dorosłych do ich dzieci. Pamiętać należy jednak, że nie
standaryzowane przez same dzieci (po- przejawiania, a niektóre zachowania pomija się tu znaczenia technik psy-
Z naszych doświadczeń
MERITUM 1(1) / 2006
chometrycznych, a jedynie podkreśla Czytelnik znajdzie w publikacjach Wy- jest zawsze poważnie zagrożony (Kacz-
19
się, że kryterium ilościowe nie może gotskiego (np. 1987). marek, 2001).
być wyłącznym kryterium w procedurze
psychologicznego poznania. Na zakończenie warto przedstawić sta- T. Kaczmarek w swojej pracy psycho-
nowisko A. Czapigi (2000), która zaleca terapeutycznej opiera się na następują-
Strefa najbliższego rozwoju to różnica przystępowanie do ustalania zakresu cych tezach:
między tym, co dziecko potrafi wyko- strefy najbliższego rozwoju dziecka do-
nać samo, a tym, co dziecko wykona piero po przeprowadzonym wcześniej  U dziecka z uszkodzeniami CUN
przy pomocy osoby dorosłej; jest to za- tradycyjnym badaniu testowym. Autor- możemy obserwować zmienione wy-
tem obszar kompetencyjny, w ramach ka rekomenduje w diagnozowaniu dzie- posażenie biologiczne, co utrudnia
którego dziecko ujawnia gotowość ci z zaburzeniami w rozwoju uwzględ- mu prezentowanie zachowań adap-
do wychodzenia poza aktualne moż- nianie zarówno aktualnego poziomu tacyjnych w kontakcie z matką. Syg-
liwości poznawcze. Aktywizowanie rozwoju dziecka (w oparciu o klasyczne nały wysyłane do matki mogą być
strefy najbliższego rozwoju odbywa badanie testowe), jak i uwzględnianie zbyt słabe (np. zbyt cichy płacz, ogra-
się w kontakcie dziecka z dorosłym, poziomu funkcjonalnego rozwoju dzie- niczona zdolność przywierania do
który stosuje: pytania naprowadzające, cka (co pozwala przewidywać kierunek matki). Zakłócenia organizacji per-
wskazówki (pośrednie, bezpośrednie), i tempo zmian rozwojowych). cepcji dziecka mogą mu utrudniać
kieruje myśleniem dziecka, prezentuje koncentrowanie się na sygnałach
sposoby rozwiązania problemu, a nawet Pamiętajmy jednak o dużej ostrożności wysyłanych przez matkę (zwłaszcza
sam rozwiązuje cały problem. Należy w prognozowaniu dalszego przebiegu przez jej twarz); w konsekwencji
podkreślić, że dzieci różnią się między rozwoju psychomotorycznego dziecka. dziecko może mieć trudności z wy-
sobą zdolnościami do korzystania z po- Zawsze zwracajmy uwagę na fakt cał- różnianiem matki z otoczenia.
mocy dorosłego, mają tym samym inne kowitej odrębności specyfiki zadań pro-
strefy najbliższego rozwoju  różnią gnostycznych od diagnostycznych.  Matka w obliczu niekorzystnej diag-
się reakcjami na naprowadzanie przez nozy dziecka przejawia na ogół bar-
dorosłego; różnią się czasem potrzeb- 3. Trzy typy sytuacji dzo silne napięcie emocjonalne, tłu-
nym do uwewnętrznienia nowego spo- terapeutycznej wg T. Karczmarek miące jej spontaniczną gotowość do
sobu rozwiązania; wreszcie, różna jest otwierania się na potrzeby interakcyj-
u dzieci trwałość  posiadania określo- Rozpoczynając rozważania na temat ne dziecka.
nych umiejętności (nie wspominając już typów sytuacji terapeutycznych, wy-
o tym, że nie wszystkie z nich potrafią różnionych na podstawie wieloletniej  Diagnoza nieprawidłowości rozwojo-
przenosić nabyte umiejętności na inne pracy z małymi dziećmi (a więc także wych u dziecka diametralnie zmienia
sytuacje szkolne czy życiowe). z matkami dzieci) przez T. Kaczma- wcześniejsze wizje matki na temat
rek, warto przypomnieć szereg założeń jej dziecka, które powstały na dłu-
Podsumowując, badanie strefy najbliż- dotyczących interakcji zachodzących go przed jego narodzinami. Wokół
szego rozwoju obejmowałoby: w diadzie: matka-dziecko. macierzyństwa, ojcostwa i samego
dziecka powstaje atmosfera dużego
 ustalenie poziomu rozwoju dziecka Po pierwsze, w przypadku zdrowych dystresu, co implikuje zafałszowane
w sytuacji wspierania, pomocy po- noworodków około trzeciego miesiąca odczytywanie przez rodziców potrzeb
chodzącej od osoby dorosłej życia dziecka w parze: matka  dziecko, dziecka.
 prawdzenie szybkości uczenia się na kształtuje się specyficzny, w dużym
materiale konkretnym i abstrakcyj- stopniu stały wzorzec interakcji. Podstawą teoretyczną wyodrębnienia
nym trzech typów sytuacji terapeutycznej
 obserwację transferu umiejętności Po drugie, ukształtowanie się tego wzor- są doniesienia interakcyjnej psycholo-
opanowanych w kontakcie z doro- ca interakcji jest ściśle związane z two- gii rozwojowej; podstawę praktyczną
słym na inne sytuacje. rzeniem się więzi emocjonalnej dzie- stanowią wyniki analizy przebiegu
cka z matką, a jakość tej więzi stanowi terapii kilkunastu par: matka-dziecko
Nasuwa się jednak pytanie, jak, organi- fundament dalszego rozwoju psychiki prowadzonej przez T. Kaczmarek. Typy
zując sytuację współdziałania osoby do- dziecka. sytuacji terapeutycznej wg Karczmarek
rosłej z dzieckiem, odróżnić pożądane przedstawiono w tabeli nr 2.
naśladownictwo dziecka od prostego, Po trzecie, w przypadku pojawienia się
automatycznego kopiowania? Zakres nieprawidłowości rozwojowych u dzie-
niniejszego artykułu nie pozwala na cka we wczesnym okresie życia popraw-
dalsze zgłębianie problemu, ale odpo- ny przebieg interakcji i procesu komuni-
wiedzi na wszelkie pytania wnikliwy kowania się między matką a dzieckiem
Z naszych doświadczeń
MERITUM 1(1) / 2006
Tab. 2. Typy sytuacji terapeutycznej wg. T. Kaczmarek (za: Kaczmarek, 2001)
20
Typ sytuacji
Charakterystyka typu:
terapeutycznej:
Terapeuta: poczucie satysfakcji, przekonanie o dobrej współpracy z matką, przekonanie o możliwości
skoncentrowania się na przebiegu procesów interakcji i komunikacji w diadzie: matka dziecko.
Pierwszy
Ingerencja terapeuty polega na pokazywaniu matce zmienionych potrzeb interakcyjnych dziecka i na
podkreślaniu wszystkich sytuacji, w których udaje się matce dostosować do potrzeb dziecka.
Terapeuta: poczucie, że jego zabiegi nie stanowią odpowiedzi na potrzeby terapeutyczne matki, terapeuta
pozostaje niejako  obok głównego problemu pary: matka-dziecko.
Drugi
Ingerencja terapeuty polega na rozszerzeniu działań terapeutycznych o indywidualną pomoc
psychologiczną dla rodzica/rodziców.
Obserwowanie zachowań matki i dziecka nie pozwala na analizę procesów interakcji i komunikacji
z powodu znikomej ilości wymiany zachowań między matką a dzieckiem.
Ingerencja terapeuty ogniskuje się na przebiegu procesów interakcji i komunikacji, jest prowadzona
Trzeci
w kontekście oddziaływań ukierunkowanych na pomoc rodzicowi/rodzicom w aspekcie
odblokowywania potencjalnych kompetencji rodzicielskich. Terapeuta pracuje nad obniżeniem lęku
rodzica podczas kontaktu z dzieckiem.
T. Krawczyk podkreśla znaczenie zrozumienia i zanalizowania przez psychologa kontekstu psychologicznego, w jakim za-
chodzi wymiana zachowań między matką a dzieckiem. O powodzeniu oddziaływań terapeutycznych decyduje właśnie to
zrozumienie i rzetelna analiza kontekstu, a nie, jak się powszechnie sądzi, sama praca nad interakcją i komunikacją. Pamię-
tajmy, że to właśnie kliniczna analiza mechanizmów odpowiedzialnych za powstawanie patologii w relacji dziecka z matką
jest priorytetowym zadaniem psychologa zajmującego się wczesnym wspomaganiem rozwoju dzieci.
Przedstawione w niniejszym artykule aspekty diagnozy psychologicznej i oddziaływań terapeutycznych stosowanych wobec
dziecka z zaburzeniami w rozwoju przedstawiają nieco inne spojrzenie na oddziaływania diagnostyczno-terapeutyczne pro-
wadzone przez specjalistów. Warto dyskutować o pomysłach, metodach i formach pracy psychologów i pedagogów, wszak
od takich dyskusji zależy póz
niej to, co najcenniejsze w pracy terapeutów  profesjonalna ochrona dobrostanu psycholo-
gicznego dzieci, młodzieży i ich rodzin.
Bibliografia
Czapiga, A. (2000). Zastosowanie pojęcia strefy najbliższego rozwoju L.S. Wygotskiego w diagnozie dzieci niepełnospraw-
nych umysłowo. W: Mihilewicz, S. (red.). Aktualne problemy wspomagania rozwoju dzieci niepełnosprawnych. Kraków: Ofi-
cyna Wydawnicza Impuls.
Kaczmarek, T. (2000). Terapia interakcji: matka-dziecko; z doświadczeń w pracy z małymi dziećmi wykazującymi poważne
dysfunkcje rozwojowe. Rewalidacja, 1, 13-19.
Kaczmarek, T. (2001). Psychoterapia dzieci z diagnozą poważnych zaburzeń w rozwoju. W: Święcicka, M. (red.). Pomoc psycholo-
giczna dziecku z zaburzeniami rozwoju i jego rodzinie. Warszawa: Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej.
Krawczyk, F. (1997). Psychoterapia w klasie szkoły życia. W: Olechnowicz, H. (red.). Opowieści terapeutów. Warszawa:
WSiP.
Olechnowicz, H. (1995). Dziecko własnym terapeutą. Warszawa: PWN.
Olechnowicz, H. (grudzień 1998). Refleksja nad diagnozą psychologiczną dziecka na przykładzie dwóch kontrastujących pro-
cedur badawczych. Referat wygłoszony na Międzynarodowej Konferencji Naukowej  Autyzm wyzwaniem naszych czasów
w Krakowie.
Radochoński, M. (2001). Podstawy psychopatologii dla pedagogów. Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Wygotski, L.S. (1987). Problem wieku i dynamika rozwoju. Przegląd Psychologiczny, 4.
Autorka jest nauczycielem konsultantem w Mazowieckim
Samorządowym Centrum Doskonalenia Nauczycieli,
Wydział w Siedlcach oraz pracownikiem Specjalnego
Ośrodka Szkolno-Wychowawczego w Stoku Lackim.
Z naszych doświadczeń
MERITUM 1(1) / 2006