Przedmiot filozofii prawa

Immanuel Kant - myśliciel, którego uznaję za swojego mistrza głosił, że wolność człowieka w
społeczeństwie może być urzeczywistniona tylko dzięki prawu. Wolność - jego zdaniem - zakłada
konieczność przyjęcia prawa. Dzięki prawu pozytywnemu wolność jest zagwarantowana, co
umożliwia dokonywanie przez człowieka wyborów, w tym światopoglądowych.
Prawo stanowione powinno mieć oparcie w wartościach wyższych. Inaczej jego
uzasadnieniem staje się siła państwa. Gdy prawo stanowione odbiega - bądź oparta na nim praktyka
- od tego, co uznaje się za sprawiedliwe, to wzmaga się przeświadczenie o istnieniu prawa
ponadustawowego, inaczej prawa natury lub prawa naturalnego. To ponadustawowe prawo może
stać się legalnym uzasadnieniem protestu wobec niesprawiedliwych rządów. Niektóre nurty
filozoficzne w tym marksizm - odrzucają istnienie tego prawa.
Zostało wspomniane, że na miejsce katedr filozofii prawa powołano w 1950 roku katedry
teorii państwa i prawa. Nie była to tylko zmiana nazwy, lecz całkowita zmiana w podejściu do
zagadnienia prawa. Teoretycy państwa i prawa oparli swoje rozważania ma marksizmie, jako jedynie
słusznej - w ich przekonaniu - teorii wyjaśniającej naukowo zjawisko prawa oraz państwa. Krytyce
filozofii prawa jako "nauki burżuazyjnej" towarzyszyło przekonanie teoretyków państwa i prawa, że
nie należy rozdzielać zjawiska prawa od państwa.
Uznano teorię prawa natury za nienaukową.
Filozofowie prawa w rozmaity sposób interpretują prawo. W przekonaniu wielu istnieje prawo
ponadustawowe określane następująco: prawo natury, prawo naturalne, prawo transpozytywne, wyty-
czne dla życia społecznego, prawo pierwiastkowe, słuszność, prawo intuicyjne, sprawiedliwość,
prawa człowieka etc.
Oczywiście są szkoły filozoficznoprawne odrzucające istnienie prawa innego niż pozytywne. Ale
większość szkół filozoficznoprawnych przyjmuje istnienie prawa natury, rozmaicie je interpretując. Są
więc współcześnie koncepcje prawa natury głoszące, że źródłem tego prawa jest istota człowieka czy
też godność. Są też teorie uznające Boga bądź rozum człowieka za ostateczne źródło tego prawa.
Autorka tej książki od 1970 roku zwracała uwagę na potrzebę odrodzenia filozofii prawa.
Napisała kilka książek filozoficznoprąwnych i wiele artykułów, wygłaszała odczyty na ten temat.
Wychodząc z innego, bo marksistowskiego, punktu widzenia Henryk Jankowski, etyk, opublikował w
1972 roku artykuł domagający się odrodzenia filozofii prawa. Kolejno, Grzegorz Leopold Seidler,
teoretyk państwa i prawa, publikując książkę "Z zagadnień filozofii prawa" wzmocnił w istotny sposób
tendencję odrodzenia filozofii prawa. Uczynił to w 1978 roku.
Parafrazując słowa J. Aleksandrowicza, który uważał, że upadek medycyny ma źródło w
braku przepojenia studiów medycznych treściami filozoficznymi, trzeba powiedzieć, że obecne losy
studiów prawnych przypominają losy kwiatu odciętego od korzenia, którym jest filozofia prawa.
Studia na Wydziałach Prawa pozbawione treści filozoficznoprawnych wyrabiają często postawy
pozytywistyczne czy pragmatyczne.
Filozofia prawa wymaga szybkiego przywrócenia i szerokiego popularyzowania w
społeczeństwie. Dziedzina ta wyodrębnia się spośród innych nauk filozoficznych ze względu na
przedmiot i charakter zdań wyjściowych oraz perspektywę swych badań. Zresztą główne systemy
filozoficzne wydały także odpowiadające im systemy filozofii prawa. Te ostatnie stanowią często
końcowy etap działalności twórczej myśliciela. U Platona i Arystotelesa są niemal syntezą dociekań.
Dzieje się tak dlatego, że filozofia prawa jest rezultatem przemyśleń ogólnofilozoficznych, a
zwłaszcza gnoseologicznych i antropologicznych.
Samoistność filozofii prawa nie budzi dziś wątpliwości. Wyrażają to fakty w postaci
międzynarodowych kongresów, powołanie międzynarodowego towarzystwa filozofii prawa (i filozofii
społecznej) oraz jego narodowych odpowiedników w szeregu krajów, pisma filozoficznoprawne,
katedry uniwersyteckie czy nawet bibliografie przez wydzielenie działu "filozofia prawa". Problem
przedmiotu jakiejś dyscypliny naukowej jest sprawą zasadniczej wagi również i dlatego, że dopiero
jego wyraźne określenie pozwala na orzeczenie samodzielności danej nauki i jej odmienności od
innych.
W okresie 1918-1950, nazwa "teoria prawa" była używana zamiennie z nazwą "filozofia prawa".
Wykładano tę dziedzinę do 1939 roku na Wydziałach Prawa w uniwersytetach Wilna, Lwowa, Krako-
wa, Poznania, Lublina i Warszawy. Ostre rozgraniczenie tych dziedzin nastąpiło w Polsce po 1950
roku z racji uznania filozofii prawa za "wiedzę burżuazyjną" i odmówienia jej naukowego charakteru.
Stwierdzono też, że teoria państwa i prawa - inaczej niż filozofia prawa - nie należy do filozofii lecz
do prawoznawstwa. Tak więc - inaczej niż w okresie dwudziestolecia międzywojennego - przestało
być możliwe po 1950 roku w Polsce używane zamiennie nazw "filozofia prawa" i "teoria państwa i
prawa".
Przedmiot filozofii prawa bywa rozmaicie określany: istota prawa, idea prawa, prawo natury
(naturalne). postulaty prawa słusznego dla danego czasu i miejsca. Filozofia prawa miałaby
wyjaśniać przyszłą rzeczywistość prawa, zaś teoria prawa - aktualną. Niektórzy twierdzą, że filozofia
prawa bada ostateczne przyczyny zjawisk prawnych lub wskazują, że dogmatyce prawa i socjologii
prawa właściwy jest najniższy stopień abstrakcji, zaś filozofii prawa - najwyższy. Z kolei na gruncie
amerykańskim zrodziły się poglądy filozoficznoprawne, które zamiast pytania "czym jest prawo"
koncentrują uwagę na pytaniu "jak działa prawo". W każdym razie filozofia prawa rozpatruje prawo w
relacji do istnienia człowieka, jakkolwiek w wielu systemach nie są uwyraźnione poglądy na naturę
człowieka lecz milcząco założone.