Motywy oniryczne w literaturze polskiej[1]

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Motywy oniryczne w literaturze polskiej.
Jak twórcy wykorzystywali motyw snu w swoich
dziełach?

Bibliografia podmiotu

•

• Jan Kochanowski,

Jan Kochanowski,

Tren VII,
Tren XIX

•

• Piotr Baryka,

Piotr Baryka,

Z chłopa król

•

• Adam Mickiewicz,

Adam Mickiewicz,

Dziady cz. III

•

• Bolesław Leśmian,

Bolesław Leśmian,

Śnisz mi się obco

•

• Bruno Schulz,

Bruno Schulz,

Sklepy cynamonowe

•

• Tadeusz Konwicki,

Tadeusz Konwicki,

Sennik współczesny,
Mała apokalipsa,
Nic albo nic

•

• Pedro Calderón de la Barca,

Pedro Calderón de la Barca,

Życie jest snem

•

• William Szekspir,

William Szekspir,

Sen nocy letniej

Temat bardzo szeroki, wymaga sporej wiedzy, ale pozwala na samodzielne poszukiwa-
nia. Wskazany raczej dla osób o zacięciu filozoficznym lub psychologicznym.

Inne możliwe sformułowanie tematu:

• Różne funkcje motywu snu w tekstach literackich. Omów na wybranych

publikacjach.

• Sen jako metafora: różne sposoby ujęcia w literaturze i sztuce. Omów na

wybranych przykładach.

PREZENTACJA

Strategie wstępu

Co to są motywy oniryczne?

Oniryczny znaczy: związany ze snem, mający charakter sennych marzeń, wyobrażeń
i wizji (definicja na podstawie Słownika wyrazów obcych).

Przedstaw ciekawe ujęcia snu w literaturze powszechnej

• Biblijna Księga Genesis – sprzedany do Egiptu Józef umie tłumaczyć sny – m.in. sen

faraona o siedmiu krowach tłustych i siedmiu chudych. Przesłanie: we śnie może być
ukryta zapowiedź przyszłości.

• Calderón de la Barca Życie jest snem, dramat filozoficzny z 1635 roku – uwięziony

przez ojca w wieży książę (proroctwo, że syn zamorduje króla) zostaje we śnie przenie-
siony do pałacu i… szybko z niego zabrany. Jest zdezorientowany: kim jest, której rzeczy-
wistości zaufać? Co dzieje się naprawdę, a co jest snem? Wątek znany już w Baśniach
tysiąca i jednej nocy (zbiór arabskich i perskich bajek z IX – X wieku). Przesłanie –
bardzo pesymistyczne. Jedyną realną rzeczą jest śmierć, wszystko poza nią: miłość,
sława, pieniądze, zaszczyty jest zmienne i ulotne, bo „Nasze królestwa są tak do snów
podobne, że prawdziwe bierzemy za wyśnione, a wyśnione za rzeczywiste”.

• William Szekspir

•

Sen nocy letniej – komedia z 1596 roku. Sen jest dziwnym stanem – pogrążony
w nim człowiek jest bezwolny i z łatwością ulega magii (np. czar rzucony na Tyta-
nię, która zakochuje się w Spodku z oślą twarzą). Autor przedstawia ciąg zabaw-
nych perypetii, ale i stawia pytanie: czy granice między jawą (świadome działanie)
a snem (brak kontroli nad samym sobą) są zawsze obiektywne i ostre, czy też płyn-
ne, zależne od sytuacji (w wielu z nich każdy z nas zachowuje się jak nie do końca
przytomny – np. gdy włada nami miłość).

•

Hamlet – tragedia z 1603 roku. W dalszej części słynnego monologu bohatera z trze-
ciego aktu „Być albo nie być: oto jest pytanie” padają słowa: „Umrzeć – zasnąć. –
Zasnąć! Może śnić?”.

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Bibliografia przedmiotu

• Słownik terminów literackich,

red. Janusz Sławiński

• Władysław Kopaliński, Słownik

wyrazów obcych i zwrotów ob-
cojęzycznych

• Jan Tomkowski, Literatura pol-

ska, Literatura powszechna

• Czesław Hernas, Barok

• Alina Witkowska, Ryszard Przy-

bylski, Romantyzm

• Jerzy Kwiatkowski, Dwudzie-

stolecie międzywojenne

• Artur Sandauer, Rzeczywistość

zdegradowana (Rzecz o Bru-
nonie Schulzu) [w:] B. Schulz
Proza

• Jerzy Speina, Bankructwo rze-

czywistości. Proza B. Schulza

• Danuta Danek, Z poetyki snu

[w:] Pamiętnik Literacki 1978,
zeszyt 4

• Michał Głowiński, Leśmian –

sen [w:] Zaświat przedstawiony

• Jan Walc, Nieepickie powieści

Konwickiego

• Danuta Danek, Dzieje literatury

a umysł [w:] Słowacki mistyczny
pod red. Marii Janion
i Marii Żmigrodzkiej

Strategie rozwinięcia

Przedstaw realizacje motywu snu w literaturze staropolskiej

Pojawiają się już w poezji renesansowej – w cyklu Trenów Jana Kochanowskiego.
W Trenie VII sen staje się metaforą (peryfrazą, czyli omówieniem) śmierci („Ujął
ją sen żelazny, twardy, nieprzespany”). Przenośnia w literaturze europejskiej zna-
na od wieków (w Iliadzie Homera obecne jest określenie „sen, brat śmierci”), ale
w polskiej nowa i przejmująca jak całe Treny. Lecz to nie jest jedyny motyw oni-
ryczny cyklu. Tren XIX nosi podtytuł Sen i opisuje nocną wizję poety, któremu uka-
zuje się zmarła matka z Urszulką na ręku. Niesie cierpiącemu i wątpiącemu ukoje-
nie i pocieszenie. W tym wypadku rola snu została jasno określona: stanowi furtkę,
która pozwala człowiekowi kontaktować się ze światem nadprzyrodzonym.

Potem spotykamy je w komedii Piotra Baryki Z chłopa król. To jedna z najpopular-

niejszych w swoim czasie facecji (żartów) mięsopustnych (karnawałowych). Schemat
podobny jak w arabskich baśniach, a potem u Calderóna. Znajomi przebierają śpiące-
go chłopa za króla, budzą go i udając jego dworzan, wmawiają mu, że jest władcą. Gdy
uwierzył, upijają go i… przywracają mu dawną postać. Morał też w tym samym tonie:
sen (marzenia) łatwo uznać za prawdę, nie dajmy się więc zwieść grze pozorów.

A w romantyzmie?

Oniryzm jest sposobem, by uprawdopodobnić romantyczny światopogląd, zakładają-
cy przenikanie się świata realnego i nadprzyrodzonego. Tak pojmowany motyw snu
pojawia się w III cz. Dziadów. Adam Mickiewicz sięga po niego już na początku
utworu – w Prologu. Przebywający w wileńskim więzieniu poeta zastanawia się nad
naturą snu. Nazywa go „tajemniczym życiem duszy” i jest przekonany, że mimo wy-
siłków racjonalistów, istota snu pozostanie na zawsze nieodgadniona

„Któż jego miejsce zmierzy, kto jego czas zliczy! (…)
Mędrcy mówią, że sen jest tylko przypomnieniem
Mędrcy przeklęci!”.

Gdy poeta śpi, dobre duchy z prawej strony walczą o czystość jego myśli ze złymi ze
strony lewej, Anioł Stróż zaś objawia mu przyszłość (będzie wolny, ale nigdy nie
wróci do ojczyzny). Przebudzony pamięta sens przepowiedni, ale zapomina okolicz-
ności, w jakich poznał prawdę, co potwierdzałoby przekonanie o zagadkowym, nie-
dostępnym dla naszego umysłu charakterze snu. Złe duchy – nazwane już jedno-
znacznie diabłami – pojawiają się też we śnie Senatora – sprowadzają na niego
koszmary. Oniryczny charakter ma również Widzenie Ewy, która po modlitwie w in-
tencji Konrada zasypia i dowiaduje się o jego przyszłym uwolnieniu.

Sen traktowany jako furtka do poznania przyszłości występuje też w dramacie mi-

stycznym Juliusza Słowackiego Sen srebrny Salomei (1844). Tytułowa postać – Salo-
mea Gruszczyńska – miewa wieszcze, pełne symboli sny. Gdy śni się jej zmarła matka
w kolorach ołowiano-perłowych, dziewczyna spodziewa się szczęścia i bogactwa. Ale na
przekór temu, porzuca ją narzeczony (Leon), który w dodatku podsuwa ją zakochanemu
w pannie Kozakowi. Ten porywa ją i uprowadza. Gdy Salomea dowiaduje się, kto był
sprawcą podstępu, doznaje szoku i zapada w głęboki letarg do złudzenia przypominają-
cy śmierć. Rzekome zwłoki zostają wydane ojcu, dziewczyna po jakimś czasie się budzi,
a Leon, który pod wpływem zdarzenia przeżył psychiczną przemianę (element mistycz-
ny), prosi ją o rękę. I tak sprawdza się „sen srebrny” z tytułu i początku dramatu.

Przedstaw oniryzm w literaturze dwudziestolecia międzywojennego

Spotykamy go w Sklepach cynamonowych Brunona Schulza. Przyczynia się on do ich
niezwykłego nastroju, magicznego klimatu. Cała przedstawiona w utworze rzeczywi-
stość ma cechy sennego marzenia. Ukazany w utworze Drohobycz nie jest zwykłym, do
końca realnym miasteczkiem. Odnajdujemy w nim przepastne podwórka i podwójne
ulice, z których nie sposób się wyplątać, bo wydłużają się i wikłają niczym w sennym
koszmarze. Świat przestaje kierować się prawami logiki – władzę nad nim obejmują
swobodne skojarzenia – też jak we śnie. Nic więc dziwnego, że w środku miasteczka

Prezentacje maturalne

Ucz się z

spotykamy las pełen kwitnących na śniegu anemonów i spadłych z nieba gwiazd, a po-
tem, wraz z narratorem (jest jednocześnie głównym bohaterem opowiadań), odwie-
dzamy nocną szkołę rysunków. Znika poczucie czasu: gdy narrator wychodzi z teatru
po zostawiony przez ojca portfel, tylko początkowo spieszy się i ma zamiar rzeczywi-
ście dotrzeć do domu. Szybko jednak zapomina o tym celu i odbywa prawdziwie fanta-
styczną podróż podniebną dorożką, a potem idzie z grupą wędrujących do szkoły (o tej
porze!) kolegów na spacer i podziwia niezwykłą noc. Taki właśnie, przesycony oniry-
zmem obraz Drohobycza utrwalił się w dziecięcej podświadomości autora, a po latach
powrócił w relacji – też dziecięcego – narratora. Zastosowana w Sklepach… poetyka
sennego marzenia pomaga kreować świat subiektywny, widziany z bardzo osobistej
perspektywy, przesycony indywidualnością opowiadającej o nim osoby.

Świat jak ze snu pojawia się również w poezji Bolesława Leśmiana. Zaludniają go

fantastyczne postacie: zjawy, które według ludowych wierzeń odwiedzają ludzi w snach
i sprowadzają na nich nocne koszmary (Dusiołek), różne „znikomki” i „sinigrobki”. Bez-
pośrednie odwołanie do snu przynoszą także erotyki poety, np. wiersz Śnisz mi się obco.
Opisana w nim sytuacja liryczna przedstawia lot w ciemności, w bezkresnej dali, wśród
mgieł i przepaści

Lecimy razem: mgła i mgła,
Bóg, ciemność i urwiska.

Podmiot liryczny jest zachęcany do lotu przez kobietę, która jednocześnie przypomina
mu, że ani sytuacja, ani ona sama nie są do końca realne

Do snu i lotu naglisz mnie
I szepczesz, zgrzana lotem:
Toć ja się tobie tylko śnię
Nie zapominaj o tem”.

Metafora podniebnej podróży nie jest trudna do zinterpretowania: to miłość, która prze-
nosi człowieka w nie do końca realny, własny świat „do niewiadomej mety”. Dlatego
w zakończeniu utworu podmiot liryczny woła dramatycznie: „O, jawo moja, gdzie ty?” –
tak, jakby był zmęczony ułudą i niepewnością. Ale z drugiej strony – czy miłość pozba-
wiona elementu niedopowiedzenia, znaków zapytania i całkowicie odarta ze snu zasłu-
giwałaby w ogóle na swoją nazwę?

Omów motywy oniryczne w literaturze współczesnej

Mistrzem współczesnego oniryzmu jest Tadeusz Konwicki. W Senniku współczesnym
(1963) wątek snu zasygnalizowany jest już w tytule. Akcja utworu tylko pozornie rozgry-
wa się w teraźniejszości (lata tuż po II wojnie światowej). Główny bohater, Paweł, przy-
jeżdża do nieznanego z nazwy miasteczka w dolinie Soły, tu żyje i pracuje, ale w my-
ślach wciąż powraca na Wileńszczyznę, gdzie jako młody człowiek służył w AK. Sąsiad
z miasteczka, Józef Car, przypomina mu kogoś, na kim właśnie wtedy miał wykonać
wyrok, ale specjalnie strzelił tak, by nie trafić. Czy to naprawdę ten sam mężczyzna?
Konwicki nie udziela nam jasnej odpowiedzi, Paweł nie jest tego do końca pewny.
W książce wszystko jest płynne, obrazy przenikają się jak we śnie. Przeszłość nakłada
się na teraźniejszość nie tylko Pawłowi: głęboko tkwią w niej repatrianci z ZSRR –
rodzeństwo Korsaków, hrabia Pac, który ukrywa swe arystokratyczne pochodzenie pod
banalnym nazwiskiem Kowalskiego, i kaleki, były partyzant Krupa. Oniryczny, nie do
końca jasny klimat powieści podkreśla refleksja Pawła opuszczającego miasteczko:

I wtedy raptem pomyślałem, że oto za chwilę obudzę się, wydźwignę z dusznego snu, co
na każdego przychodzi którejś nocy, snu pełnego majaków i widziadeł, ułomków zda-
rzeń przeżytych i zmarnowanych, wyobrażonych i nie spełnionych, snu skrwawionego
pamięcią, rozpalającego gorączkę przeczucia, że z tej wrzącej toni nocy wypełznę resztką
sił na brzeg jawy (…).

Motywy oniryczne pojawiają się również w innych książkach Konwickiego: Małej apo-
kalipsie (narrator niczym we śnie rozmawia z osobami, których realnie przy nim nie ma,
towarzyszy mu człowiek – zjawa o niewyjaśnionym statusie: wielbiciel jego twórczości
czy tajniak? PRL-owska Warszawa wygląda jak miasto z sennego koszmaru) i Nic albo
nic (czy Darek wymyślił historię Pawła – Starego, czy opowiada o własnych, prawdzi-
wych przeżyciach?).

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Sposoby uatrakcyjnienia wypowiedzi

Przykładowy plan prezentacji

Strategie zakończenia

Podsumowanie, podstawowe wnioski na temat roli snu w literaturze:

• Od czasów Homera pojawia się jako metafora śmierci (Iliada, Tren VII).

• Jest furtką, która umożliwia kontakt ze światem nadprzyrodzonym (Tren XIX, III

część Dziadów), nosi w sobie zapowiedź przyszłości (Sen srebrny Salomei).

• Sam jest złudzeniem, ale pomaga też odkrywać fałszywy charakter rzeczywistości (Z

chłopa król).

• Wprowadzenie wątków onirycznych pokazuje, że rzeczywistość też może być jak sen

– zarówno w dobrym, jak i złym znaczeniu tego słowa: poetycka i barwna jak on (Sklepy
cynamonowe, Śnisz mi się obco) lub męcząca jak nocny koszmar (Dusiołek, Sennik
współczesny).

• Odczytanie fragmentu baśni ze zbioru Baśni tysiąca

i jednej nocy: Opowieść o Abu al-Hassanie śpiącym
i przebudzonym.

• Projekcja krótkometrażowego filmu braci Quay Uli-

ca Krokodyli (wątek ze Sklepów cynamonowych).

• Prezentacja obrazu Henriego Rousseau Sen (1910).

• Odtworzenie z płyty:

•

poematu symfonicznego Sny Sergiusza Prokofiewa

•

uwertury do baletu Sen nocy letniej (muzyka Fe-
liksa Mendelssohna-Bartholdy’ego)

•

utworu Śnisz mi się obco wykonywanego przez
Grzegorza Turnaua (słowa Bolesław Leśmian,
muzyka Grzegorz Turnau – z płyty barda Napraw-
dę nie dzieje się nic).

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu

• Definicja oniryzmu – zarys funkcjonowania tego motywu w literaturze. Najważ-

niejsze realizacje motywu w literaturze powszechnej

Kolejność prezentowanych argumentów

Przegląd najważniejszych postaw wobec motywu w literaturze polskiej

• utwory staropolskie (literatura baroku)

• Romantyzm (III cz. Dziadów, Sen srebrny Salomei)

• Literatura 20-lecia międzywojennego (Leśmian, Schulz)

• Literatura współczesna (Konwicki)

Wnioski

Przegląd podstawowych literackich znaczeń symbolicznych snu. Istotna rola motta
„życia snem”.

Prezentacje maturalne

Ucz się z

O co może zapytać komisja?

Wyjaśnij źródłosłów terminu „oniryczny”.

Proponowana odpowiedź

Termin ten pochodzi od greckiego słowa oneiros – marzenie senne.

Wskaż opowiadania ze Sklepów cynamonowych, w których motywy onirycz-
ne zostały zaakcentowane ze szczególną siłą.

Proponowana odpowiedź

To przywoływane już przeze mnie opowiadanie tytułowe, w którym bohater po
wyjściu z teatru gubi się w labiryncie fantastycznych ulic, a potem odbywa podróż
nad miastem, oraz tekst pt. Wichura. Siła opisanego w nim żywiołu jest wyolbrzy-
miona i przerysowana tak, że wygląda jak przeniesiona z sennego koszmaru. Wę-
drujący podczas wiatru chłopcy (brat bohatera i pomocnik ojca) nie poznają mia-
sta i gubią drogę, bo ulice „były jak przestawione”. Tu elementy marzenia sennego
są najsilniej podkreślone, ale tak naprawdę nie brak ich w żadnym z utworów
tworzących zbiór (np. Ptaki – ojciec zamienia się w kondora, Sierpień – ożywają-
ce bruki i balkony).

Jakiej postawie życiowej przeciwstawione zostały słowa z monologu Hamleta
dotyczące snu?

Proponowana odpowiedź

Sen zostaje przeciwstawiony postawie buntu, walki, zrównany z całkowitą bierno-
ścią, wycofaniem się z życia, nawet – z samobójstwem.