Agnieszka Łukaszek

Nauczanie na odległość – szansa czy zagrożenie dla tradycyjnej edukacji?

Początek XXI wieku jest ściśle powiązany z coraz szybszym i wszechstronnym

wykorzystywaniem technologii informacyjnej. Sporą trudność mogłoby sprawić wskazanie

jakiejkolwiek dziedziny nauki, gospodarki czy techniki, która choć w minimalnym stopniu

nie wykorzystuje szeroko rozwiniętej sfery komputerowej. Okazuje się, że tak silny postęp

techniki nader szybko zrewolucjonizował niemal każdą dziedzinę życia, poczynając od

nauki i pracy, kończąc na komunikowaniu się czy odpoczynku. Połączenie techniki

komputerowej z telekomunikacją stało się nieodłączną częścią cywilizacji, a co za tym

idzie często podstawowym narzędziem w funkcjonowaniu społeczeństwa informacyjnego.

Znaczącą rolę w społeczeństwie informacyjnym odgrywa edukacja, która ma na

celu wdrażanie jednostki do wszystkich sfer życia, stopniowo przygotowując ją do

podjęcia pracy zawodowej. W tym obszarze głównym wyznacznikiem społeczeństwa

informacyjnego jest potrzeba ciągłego zdobywania wiedzy i doświadczeń, aby z czasem

osiągnąć sukces na polu zawodowym, spełnić się w swojej dziedzinie, nadążyć za

wymogami rynku pracy oraz jak najlepiej wykorzystać nadarzające się szanse i okazje.

Wraz z rozwojem komunikacji zaczęły pojawiać się systemy nauczania na

odległość. Ich powstawanie jest związane z rozwojem sieci komputerowych, a przede

wszystkim Internetu oraz wykorzystanie w nich technologii informacyjnych pochodzących

z wielu dziedzin zarządzania, baz danych, sztucznych inteligencji etc.

Cechą charakterystyczną nauczania na odległość jest całkowicie odmienne od

tradycyjnego podejście do procesu edukacji, zarówno od przekazujących wiedzę, jak i ją

odbierających. Edukacja tego typu wiąże się głównie z koncepcją połączenia pracy własnej

osoby uczącej się, jak i opieki dydaktycznej nauczyciela czy eksperta. Uczenie się na

odległość jest synonimem samokształcenia z naciskiem na samokontrolę.

Zagrożona może

wydawać się pozycja nauczyciela w strukturze nauczania. Jest to jednak zupełnie bezpodstawny

argument, wziąwszy pod uwagę fakt, iż każde nauczanie, wymaga nadzoru merytorycznego.

Jedyną zmianą będzie konieczność adaptacji do nowych warunków nauczania i zastosowanie

nowego podejścia, tzw. dydaktyki medialnej.

Gdzie rolą nauczyciela jest przede wszystkim nie

tylko egzekwowanie zdobytej wiedzy, ale także pomoc w opanowaniu materiału.

Proces edukacji przebiega za pomocą nowoczesnych technologii komunikacyjnych, które

umożliwiają przesyłanie głosu, obrazu wideo, danych. Oznacza to ograniczenie kontaktów

interpersonalnych, które zostają zastąpione zaawansowanymi technologiami. Należy

zastanowić się, czy trafne jest zastępowanie tradycyjnych metod nauczania metodami

ograniczającymi kontakty międzyludzkie i czy zdobywanie wiedzy oraz wykształcenia

może być kompletne bez obcowania z ośrodkami wiedzy, jakimi są szkoły? Chcąc

rozważać ten problem, warto nieco bliżej przyjrzeć się samemu pojęciu „nauczanie na

odległość”.

Nauczanie na odległość to termin pochodzący z języka angielskiego: e-learning, który

określany jest jako:

szeroki zakres aplikacji i procesów przekazywania wiedzy i umiejętności z wykorzystaniem
technologii komputerowych.

1

Chcąc bardziej uprościć tę definicję e-leaning można określić także mianem kształcenia na

odległość, nauczania elektronicznego, zdalnej edukacji, nauki online, a także e-nauczania.

Jest to proces wdrażany niemal w każdym ogniwie systemu szkoleń i edukacji. Jest

przykładem rewolucji porównywalnej ze skutkami wynalezienia druku przez Gutenberga,

a z czasem druku czasopism i książek na szeroką skalę. Nauczanie na odległość jest

zbiorem wielu metod przekazywania wiedzy, których główną wspólną cechą jest czerpanie

z technik informacyjnych.

Należy pamiętać, iż e-learning nie jest jedynie określeniem dla

metody przedstawiania wiedzy za pośrednictwem ekranu komputera, ponieważ jego istotą jest

dwukierunkowość.

Warto przeanalizować jakie umiejętności są związane z tradycyjnym

uczeniem się oraz e-learningiem, co pozwoli odpowiedzieć na pytanie zawarte w temacie

niniejszego referatu.

Do podstawowego warsztatu, jaki należy posiąść podczas klasycznej edukacji jest

umiejętność sporządzania notatek. Pozwala ona na utrwalenie treści przekazywanych na

lekcjach, wykładach, seminariach, wpływa również na koncentrację, bowiem notowanie

pomaga skupić się na podawanej treści. Poza tym sporządzanie notatek pobudza proces

poznawczy, co oznacza, że zachęca do głębszej analizy tego, co zostało zanotowane.

Natomiast w e-learningu stosunkowo rzadko występuje konieczność samodzielnego

robienia notatek. Wszystkie treści są przekazywane w formie gotowej do wydruku, bądź

do zapisu jako pliku. Na pozór taki sposób wydaje się być znakomitą formą notatek – daje

przecież możliwość kompletowania pełnych treści, bez obawy pominięcia jakiegokolwiek

szczegółu. Otóż nic bardziej mylnego. Taki sposób kompletowania informacji daje pewien

rodzaj komfortu, że najważniejsze wiadomości zostały zapisane, a w gestii ucznia/studenta

nie ma potrzeby zgłębiania danego tematu, chęci przeczytania całego materiały czy nawet

1

dz. cyt.: Kompendium wiedzy o sieciach, nr 5. Net World Akademia, 2003, s. 6.

próby jego zrozumienia. Doświadczenie pokazuje, że istniejące materiały należy

analizować, czytać, zaznaczać w nim ważniejsze części. Brak systematyczności

w sporządzaniu notatek prowadzi do trudności w opanowaniu materiału, poza tym jeśli

uczeń/student przez dłuższy czas nie obcuje ze zgromadzonymi informacjami, może mieć

trudności z dojściem do istoty poruszanego problemu. Niezwykle cenne jest zaglądanie do

notatek bezpośrednio po ich sporządzeniu, dzięki czemu można je uzupełniać,

przeredagować do bardziej zrozumiałej formy lub też uzupełniać o nowe informacje.

Czytanie także należy do głównych umiejętności związanych z procesem uczenia

się. Jak wiadomo, powodów czytania może być sporo: konieczność, sposób na relaks,

potrzeba czy zwykła chęć poszerzania horyzontów. Podstawowym celem efektywnego

czytania jest wypracowanie nawyku systematyczności. Doraźne czytanie jest mało

efektywne, a to ze względu na brak mobilizacji do pełnego czytania ze zrozumieniem

i koncentracji. Chcąc aktywnie czytać w tradycyjnym trybie edukacji warto zwrócić uwagę

na kilka aspektów: zaznajomienie się ze spisem treści, nagłówkami czy tytułami daje

ogólny obraz całej treści, co pozwala uzyskać podstawowe informacje o tekście. Poza tym

warto zaznaczać najważniejsze fragmenty, akapity, dodając swoje komentarze, słowa

kluczowe, a następnie przejrzeć wyróżnioną treść i stworzyć z niej streszczenie artykułu.

Cenne może okazać się też wiązanie poznawanej treści ze zdobytą już wiedzą, szukanie

odniesień w innych tekstach. Czytanie online jest bardzo zbliżone do tradycyjnego

czytania, choć materiały dostępne w sieci mają nieco inną budowę niż wydania książkowe.

Ich konstrukcja polega na łączeniu tematów związanych ze sobą podobieństwem treści za

pomocą interaktywnych odnośników, zwanych fachowo hiperłączami. Otwierając kolejne

odnośniki czytelnik coraz bardziej zgłębia interesujący go temat. To pozorne ułatwienie

może okazać się jednak złudne. Otóż łącza mogę przekierować do miejsc zupełnie

niezwiązanych z poruszaną treścią, przez co bardzo łatwo można się pogubić. Poza tym

w związku z gorszą jakością tekstu online, jest trudniejszy w czytaniu niż tekst drukowany.

Treści serwisowe powinny być poddawane ciągłej analizie, często krytycznej, co prowadzi

do obrania własnego stanowiska. Należy również pamiętać o tym, że treści zawarte

Internecie mogą być redagowane przez każdego, dlatego też trzeba mieć na uwadze brak

rzetelności autora lub niski poziom realizacji danego zagadnienia.

Słuchanie – umiejętność tak trudna do wdrożenia w życie podczas edukacji

tradycyjnej. Ma kluczowe znaczenie w znacznej części form nauczania. W edukacji

tradycyjnej to dzięki aktywnemu słuchaniu uczeń/student może podejmować dyskusje

z nauczycielem, uczniami podczas zajęć, poza tym część informacji przekazywanych

przez nauczyciela, mówiąc kolokwialnie „pozostaje w głowie”, a co za tym idzie dzięki tak

nabytej wiedzy można rozbudować zapisane notatki. W zdalnej edukacji proces słuchania

odgrywa albo rolę drugorzędną albo nie jest w ogóle brany pod uwagę. Wyłącznie podczas

wykorzystywania materiałów dźwiękowych lub podczas wideokonferencji uczeń/student

nastawia się na nieco większy wysiłek związany ze słuchaniem.

Zarówno zasadą studiowania i pogłębiania wiedzy jest umiejętność wyszukiwania

informacji. Nieporównywalne są zasoby sieci internetowej z zasobami największych

bibliotek. Panuje ogólne przeświadczenie, że w Internecie można znaleźć informacje na

każdy temat. Jest to niezaprzeczalnie fakt jednak, jak zostało wcześniej wspomniane,

informacje zawarte w sieci mogą odbiegać od prawdy. Trzeba brać pod uwagę, że Internet

jest ogólnodostępny, a co za tym idzie możliwość dodawania artykułów nie stanowi

najmniejszego problemu. Książki, publikacje, czasopisma dostępne w bibliotekach zanim

pojawią się na rynku przechodzą proces recenzji , akceptacji specjalistów, wydawców oraz

recenzentów. Bezsporne wydaje się darzenie większym zaufaniem materiałów

zaczerpniętych z tzw. „pewnych źródeł” aniżeli z sieci www.

Samoocena połączona z samokontrolą to jedna z cenniejszych umiejętności

niezbędnych dla ucznia/studenta. Podczas tradycyjnej edukacji w samoocenie niezbędne są

informację od osób, które oceniają prace, możność porównania prac z pozostałymi

uczniami, porównywanie wypowiedzi z innymi osobami w grupie (porównywanie

wiedzy), towarzyskie rozmowy z kolegami (nieformalne dyskusje), a także spojrzenie

krytyczne

na

własny

poziom

wiedzy

i

zaawansowania.

Stały

kontakt

z nauczycielem/wykładowcą i kolegami z grupy pozwala bardziej intensywnie przyswajać

wiedzę. Gdy nauka odbywa się w odległości od innych uczniów metody nieformalne

związane z samooceną i samokontrolą są utrudnione. Podstawowym środkiem komunikacji

jest więc poczta elektroniczna, która umożliwia częsty i regularny kontakt. W nauczaniu na

odległość pełną odpowiedzialność za naukę posiada sam uczeń/student. Oczywiście

obowiązkiem nauczyciela jest wysłanie zwrotnych wiadomości, jednak nie zastępuje to

choć w najmniejszym stopniu kontaktu bezpośredniego. Podczas kontaktu nauczyciel-

uczeń w tradycyjnej edukacji nawiązuje się rozmowa, która w krótkim czasie może

rozwiać wszelkie wątpliwości ucznia. Podczas e-learningu należy mieć na uwadze, że

wiąże się to z zainicjowaniem kontaktu z nauczycielem, odpowiednim sformułowaniem

pytania, tak aby było jak najbardziej jasne dla odbiorcy i aby ten mógł jak najdokładniej

odpowiedzieć.

Faktem jest, że edukacja na każdy poziomie i w różnorakich wymiarach jest

stresująca. Zatem jak radzić sobie z pokonywaniem stresu? Przede wszystkim trzeba

regularnie poddawać się ocenie i systematycznie dotrzymywać wyznaczonych terminów.

W kontakcie bezpośrednim ocena stanu psychicznego ucznia/studenta jest łatwiejsza, a co

za tym idzie-ewentualna pomoc może być szybsza i bardziej efektywna. Jeśli nauka

odbywa się przez Internet to w gestii ucznia pozostaje kontrola nad stresem, który bardzo

często jest wywoływany silną presją czasu. Jak wiadomo czynnikiem stresogennym jest

zbyt mała ilość czasu względem ilości pracy jaka musi zostać wykonana. W klasycznym

nauczaniu odpowiedzialność za organizację czasu rozkłada się między ucznia

i nauczyciela, planują oni wspólnie kolejne etapy edukacji, terminy egzekwowania

zdobytych wiadomości. Bardzo często bywa tak, że nauczyciela przypomina uczniom

o zbliżających się datach sprawdzania wiedzy, co daje uczniom możliwość

zmobilizowania się i rozpoczęcia nauki w odpowiednim momencie. E-learning zakłada coś

zupełnie innego-to uczeń jest odpowiedzialny za swój czas, to on w pełni nim zarządza.

Być może swoboda w doborze godzin i miejsca do nauki może okazać się wygodna, ale to

tylko pozorne. Najczęściej uczniowie/studenci wybierają naukę w domu czyli w miejscu,

w którym znajduje się sporo czynników rozpraszających uwagę, gdzie często trzeba łączyć

obowiązki domowe z edukacją, a także wykorzystanie czasu na sen czy odpoczynek. Poza

tym stres może pogłębiać uczucie izolacji, alienacji od otoczenia. Dlatego warto

zastanowić się nad nawiązaniem znajomości online, które przynajmniej w pewnym stopniu

dadzą poczucie przynależności do danej grupy i świadomość tego, że w razie

jakichkolwiek problemów można poprosić o pomoc.

To oczywiście niektóre z umiejętności, które są niezbędne do efektywnej nauki

zarówno w trybie tradycyjnym, jak i online. Należy tutaj dodać, że nie wystarczy jedynie

posiąść wcześniej wspomnianych umiejętności. Ważne jest, aby je systematycznie

rozwijać, stając się bardziej pewnym w tym, co się robi. Poza tym, cały opisany powyżej

warsztat i jego jak najwyższy poziom będzie procentował w przyszłości. Umiejętności

nabyte podczas edukacji mogą zostać przeniesione do pracy zawodowej, wcielone w życie

i przekazywane kolejnym pokoleniom czy choćby najbliższym znajomym.

Zestawienie przykładowych umiejętności związanych z tradycyjnym uczeniem

i e-learningiem mogłoby przemawiać na korzyść tego drugiego sposobu edukacji. Tylko

czy nowoczesne technologie mogą zastąpić kontakt z drugim człowiekiem? Klawiatura

zamiast pióra? Monitor zamiast tablicy? Komputer i Internet najlepszymi przyjaciółmi

współczesnego ucznia/studenta? Takie pytania można sobie zadać podczas rozważań czy

aby na pewno trafne jest wprowadzanie edukacji na odległość. Oczywiste jest, że technika

rozwija się z ogromną prędkością. Edukacja, kształcenie, oświata nie zostaną ominięte

przez tzw. „nowinki techniczne”.

Rzeczą jasną jest, że także wszystkie ośrodki edukacji powinny być

unowocześniane. Coraz więcej młodych nauczycieli stara się wdrażać nowe, atrakcyjne

metody kształcenia. Dla innych to właśnie kreda i tablica są nieodłącznymi atrybutami

związanymi z kształceniem.

Rola społeczna, jaką pełni nauczyciel w procesie kształcenia w tradycyjnym ujęciu jest oczywista
dla wszystkich. Natomiast w warunkach rozwijającego się społeczeństwa informacyjnego i
rozszerzającej się oferty kształcenia na odległość przez Internet, określenie funkcji, jaką pełni
nauczyciel […] powinno stać się przedmiotem dyskusji. Obserwatorzy rozwoju edukacji zwracają
uwagę na różnice pokoleniowe oraz duży postęp technologiczny i inne realia życia młodych ludzi.

2

Rozwój technologii dociera do każdej sfery życia, często wypierając istniejące już

zasady i w całości zastępując czymś nowym, często pozornie atrakcyjniejszym. I tutaj

pojawia się pytanie: czy ten proces, już nieodwracalny, musi zastępować? Czy nie może

być połączony z tym, co już przyjęte i powszechnie znane? Nie da się ukryć, że prawa

rynku często bywają zaskakujące, ale zawsze ostateczny wybór należy do konsumentów-w

tym wypadku do uczniów/studentów i nauczycieli.

Nauczanie tradycyjne często stwarza sytuacje nieformalne, jak choćby luźne

rozmowy z nauczycielami i uczniami, dzięki czemu można poznać poglądy

współrozmówców, które niekoniecznie pojawiają się podczas sytuacji formalnych, np.

zajęcia, lekcje. W kontakcie bezpośrednim widać wyraz twarzy, mowę ciała, słyszy się

intonację głosu rozmówcy co znacznie ułatwiania przekazanie tego, co ma się na myśli.

Oczywiście zdalna komunikacja również „próbuje” wyrażać emocje. Słowo „próbuje”

zostało celowo zapisane w cudzysłowie, ponieważ przekazywanie emocji za pomocą

tekstu pisanego zostało oparte na tzw. emotikonach, które wykorzystują znaki

przestankowe oraz dostępne symbole na klawiaturze komputera. Mimo rozwoju techniki,

wciąż niewielu użytkowników stosuje tego typu symbolikę. Często wyrażają one tylko

podstawowe emocje, jak zadowolenie, smutek, płacz. Jeśli odbiorca nie rozumie znaczenia

odebranej wiadomości graficznej może to powodować konsternację lub niepewność co do

odebranej wiadomości. Zatem czy emotikony mogą konkurować z tak dobrze rozwiniętym

2

dz. cyt.: J.Rutkowiak, Wielość i dedukcyjność jako wymiary kultury współczesnej a pytania o kształcenie

nauczycieli, [w:] A. Siemak-Tylikowska, H. Kwiatkowska, S. M. Kwiatkowski, (red.) Edukacja
nauczycielska w perspektywie wymagań zmieniającego się świata, Wyd. Akademickie Żak, Warszawa 1998,
s.123.

i bogatym zasobem środków komunikacji bezpośredniej, którego każdy z nas uczy się od

najmłodszych lat?

Trafnym podsumowaniem niniejszego artykułu mogą być słowa twórców

publikacji pt.„Zdalna edukacja”, którzy piszą, że:

[…] „tradycyjna szkoła”, to dążenie do pełnego rozwoju osobowości, w znacznej mierze oparte na
bezpośrednim kontakcie ucznia z nauczycielem – traktowanym zarówno jako źródło wiedzy oraz
przewodnik w jej zdobywaniu z innych źródeł, a także jako wzorzec osobowy i źródło określonych
wartości

i

postaw.

Tymczasem

„bezosobowa”,

pozbawiona

bezpośredniego

kontaktu

z nauczycielem edukacja zdalna w żadnym stopniu nie jest zorientowana na „zdobywanie mądrości”
i wartości, tylko w nikłym stopniu może wpływać na kształtowanie wyobraźni, w niewielkim
zakresie propaguje wzorce osobowe i wartości humanistyczne. To edukacja zorientowana na
pragmatyzm, skuteczność, „spełnienie” zawodowe […]”.

3

3

dz. cyt.: A. Barczak, J. Florek, S. Jakubowski, T. Sydoruk, Zdalna edukacja, Wydawnictwo Akademii

Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej, Warszawa 2006, s. 32.

Bibliografia:

1.

Barczak A., Florek J., Jakubowski S., Sydoruk T. (red.), Zdalna edukacja,

Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej,

Warszawa 2006.

2.

Barney D., Społeczeństwo sieci, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2008.

3.

Bednarek J., Multimedia w kształceniu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

2008.

4.

Clarke A., E-learning nauka na odległość, Wydawnictwo Komunikacji i Łączności,

Warszawa 2007.

5.

Goban-Klas T., Cywilizacja medialna, WSiP, Warszawa 2005.

6.

Kompendium wiedzy o sieciach, „Net World Akademia” 2003, nr 5.

7.

Rutkowiak J., Wielość i dedukcyjność jako wymiary kultury współczesnej a pytania

o kształcenie nauczycieli, [w:] A. Siemak-Tylikowska, H. Kwiatkowska, S. M.

Kwiatkowski, (red.) Edukacja nauczycielska w perspektywie wymagań

zmieniającego się świata, Wyd. Akademickie "Żak", Warszawa 1998.