A6. MAX LINDER – FILMOWA POSTAĆ I GWIAZDA KINA

I. Życie i twórczość Maxa Lindera

Max Linder to jedna z czołowych postaci kina francuskiego i francuskiej burleski.

Postać często dziś niedoceniana i zapomniana. Między innymi z powodu małej ilości filmów,
jakie przetrwały do dnia dzisiejszego. Z obawy przed całkowitym zapomnieniem, jego córka
zrealizowała w 1963 roku film poświęcony Liderowi (Znowu Max Linder), dzięki któremu
ocaliła i pokazała szerszej widowni dorobek swego ojca. Nie znamy wszystkich jego filmów,
choć wiadomo, że w okresie 1906 – 1917 zrealizował około 145 tytułów. Nie licząc tych, w
których grał role epizodyczne i statystował.

Gabriel Maximillien Leuville, bo takie jest właściwe nazwisko Maxa Lindera, już

od dzieciństwa interesował się teatrem. Adrian Caillard przez wiele lat dawał mu lekcje
aktorstwa i załatwił kilka ról w teatrze. Były to jednak role epizodyczne lub statystowanie.
Max zdawał także do szkół teatralnych, jednak bez powodzenia. Już w tamtym okresie przyjął
pseudonim, najpierw Lecarda, a następnie Maxa Lindera, pod którym występował aż do
śmierci. Pochodzenie pseudonimu znajduje Jean Mitry (wybitny francuski historyk i teoretyk
filmu) w drugim imieniu Maximillien, a nazwisko Linder nosić miała jedna z jego kuzynek

Jest rok 1908. Max porzuca teatr. Zapewne dla korzyści materialnych. Jego pensja

zmienia się ze 100 Franków miesięcznie na 20 Franków dziennie. W lipcu 1908 występuje
w filmie Louisa Gasniera Pierwsze wychodne gimnazjalisty. Do tego filmu dostał się Linder
z teatru Ambien. Teatr ów często dostarczał statystów do filmów wytwórni Pathe. Film
odniósł sukces. Linder odtwarzał w nim główną rolę. Jednak jako odtwórca głównej roli po
raz pierwszy został zauważony w Legendzie poliszynela, w reżyserii Capellaniego. Po tym
sukcesie Gasnier zaproponował Linderowi główną rolę w filmie Pierwszy raz na łyżwach
(1907). Produkcja ta bardzo się spodobała, a sam Linder stworzył w nim sylwetkę postaci,
którą od razu polubiono.

Sylwetka Lindera

●

młody pan z wąsikiem

●

niewielki i zgrabny

●

w czarnym surducie

●

spodnie w paski

●

krawat z perła

●

w cylindrze lub meloniku na głowie

Sylwetkę tę odziedziczył Linder po innym komiku Grehanie (postać Gontrana),

pierwszym dandysie burleski, który odchodząc do konkurencyjnej wytwórni Eclaire
pozostawił swoja postać wytwórni Pathe. We Francji początków kina sylwetka nie należała
do odtwarzającego ją aktora, lecz do wytwórni. Zatem grający ją aktorzy opuszczając jedną,
a rozpoczynając pracę w drugiej wytwórni po prostu wymieniali się sylwetkami bohaterów
filmowych. Powracając jednak do Lindera…Tym różnił się on od Grehana, że tam gdzie
ten, jako elegancki fantom dokonywał iście nieeleganckich wyczynów (w czym tkwił jego
komizm), tam Linder wygrywał elegancika na całej linii, nieco nieudolnego, ale którego
komizm tkwi w samej psychologizacji postaci.

Na początku 1908 roku Linder zagrał jeszcze w 3 filmach George’a Monca. Pracę z

nim zlecił mu Zecca, ówczesny kierownik artystyczny wytwórni Pathe. Były to takie filmy
jak Zdobycz, Niespodziewane spotkanie, Ostra musztarda. Linder często improwizował na
planie. Kręcił 6-10 minutowy film w ciągu jednego dnia (jednak nie codziennie). Zecca
polecił Linderowi także współprace z Lucienem Nonguetem. Tak powstawała pierwsza seria

przygód Maxa. Odniosła ona sukces, co spowodowało kręcenie dalszych serii, których sukces
artystyczny i komercyjny okazał się nawet podwójny. Max stał się znany w całej Europie,
prezentując typ, który wówczas zwał się z angielska Gentelman of Paris.

Za film brał wówczas 100 Franków plus wpływy z eksploatacji. Linder zdawał

sobie jednak sprawę, że jego wartość rośnie i zażądał od Charlesa Pathe 150 tysięcy
Franków rocznie. Szef wytwórni, świadom popularności Maxa, nie mógł odmówić. W
przeciągu kilkunastu miesięcy zmieniano kontrakt z Linderm potrajając jeszcze jego roczne
wynagrodzenie. A już 1912 roku Linder podpisał z Pathe kontrakt na 1 milion Franków
rocznie, dzięki czemu stał się najlepiej zarabiającym aktorem na świecie, a jego gaża budziła
niesmak wśród społeczeństwa. Jest to początek okresu panowania gwiazd, star-systemu i
bajońskich zarobków.

Linder improwizował chętnie i z sukcesem. Rozpoczął serię wyjazdów i podróży po

Europie. Podróżował ze Stasią Napiórkowską do Barcelony i Włoch. W Hiszpanii nakręcił
Max torreadorem, w którym z wrodzoną sobie elegancją walczył z krową. Odwiedził także
Berlin, Moskwę i Warszawę. W każdym z tych miast kręcił film. Warto tutaj wymienić jeden
z nich. Max podróżuje dookoła świata jest interesujący głównie z powodu zakończenia, które
zawsze miało miejsce w mieście aktualnie odwiedzanym przez Lindera. Fabuła przedstawia
się następująco: Max ucieka przed swoja prześladowczynią. Tu ma miejsce kilka zabawnych
perypetii, po czym Max wsiada do pociągu i wysiada w miejscu, w którym aktualnie odbywa
się pokaz. Idzie ulicą tego miasta, mija lokale i wchodzi do jednego z nich. Zawsze jest to
ten lokal, w którym ma miejsce projekcja. Już ten fakt zaskakuje i zachwyca widzów. Ich
zaskoczenie jest jednak znacznie większe, kiedy nagle, na scenie teatru lub lokalu pojawia się
sam max Linder. Ten film musiał zrobić furorę!

W 1914 wybucha wojna. Max jest u szczytu sławy. Jest też jednak bardzo chory. Zanim

wyląduje w szpitalu, uda mu się nakręcić jeszcze jeden film Drugiego sierpnia 1914 roku, w
którym partneruje mu Gaby Morley.

Podczas pobytu w szpitalu Linder przyjmuje interesującego gościa. Jest nim G.

Spoor – jeden z szefów amerykańskiej wytwórni Essanay. Składa on Linderowi propozycję
zastąpienia wakatu po Chaplinie, który przeniósł się do konkurencyjnego Mutualu. Kontakt
na 5000 dolarów tygodniowo przekonuje Lindera.

Linder nie czuje się dobrze w Stanach. Jego filmy, w porównaniu z bardzo popularnymi

wówczas za oceanem filmami Chaplina i Senetta trącały archaizmem, a jego komizm bladł
w obliczu komizmu twórców amerykańskiej burleski. Udaje mu się jednak nakręcić kilka
dobrych filmów. Są nimi Max wyrównał dług, Max chce się rozwieść oraz najlepszy z filmów
okresu amerykańskiego Max taksówkarzem.

Max chorował, wyjechał z USA, ponadto jego filmy nie ratowały kiepskiego już

budżetu wytwórni Essanay, w związku z czym Spoor zerwał kontrakt z Linderm.

We Francji Linder zainwestował miliony Franków w budowę własnego kina. Przyjęło

ono nazwę Cine Max Linder i choć kilka miesięcy później Linder sprzedał je, istnieje ono do
dziś pod niezmienioną nazwą.

Po wojnie i po powrocie do zdrowia Max wystąpił w pełnometrażowej komedii Le

Petit Cafe (1919). Producentem tego filmu był Henri Piamant-Berger, chcący podźwignąć
francuską kinematografię z upadku i marazmu. Reżyserem filmu był Raymond Bernard.
Produkcja odniosła sukces i jest jedną z najlepszych francuskich komedii niemego kina, lecz
ten sukces to wciąż było zbyt mało by uratować kino francuskie.

Max ponownie wyjeżdża do USA, gdzie znów nie daje rady z metodą pracy nad filmem,

gdzie improwizacja w zasadzie zanika, a liczy się pomysł i plan filmu. W tym ostatnim Linder
nigdy nie był dobry. Zawsze improwizował. Nigdy nie dzielił filmu na ujęcia i kadry. Nie
liczył ich i nie układał w plan. A to właśnie liczyło się dla amerykańskich producentów.
W związku z tym Linder był producentem swoich filmów, co nie wyszło na dobre jego

majątkowi. Stanął on bowiem na skraju bankructwa. Sukcesy dwóch filmów Bądź moją żoną
i Siedem lat nieszczęść pozwoliły mu trochę stanąć na nogi. W końcu zrealizował trzeci, w
czasie drugiego pobytu w USA (1922), film długometrażowy Trzej muszkieterowie. Żaden
z powyższych filmów nie odniósł jednak takiego sukcesu, jakim cieszyły się wówczas filmy
Chaplina. Był to jeden z powodów, dla których Max Linder powrócił do Francji.

W 1923 roku wziął ślub z Heleną Paters. Razem wyjechali do Wiednia, gdzie Linder

nakręcił Króla cyrku. Film był niezły, cieszył się popularnością i porównywany był z jego
najlepszymi osiągnięciami. Pokaz filmu w Paryżu miał miejsce w 1925 roku i zakończył
się sukcesem artystycznym i komercyjnym. W międzyczasie sam Linder został wybrany
na przewodniczącego Francuskiego Stowarzyszenia Aktorów Filmowych. Rozpoczął
przygotowania do filmu Ucieczka Barkesa, ale znów przyszła zła passa i nie udało mu się
dokończyć filmu. Po powrocie do Szwajcarii 30 października 1925 roku Linder wraz ze swoją
żoną Heleną popełniają samobójstwo w pokoju hotelowym. Ona się otruła, on podciął sobie
żyły.

Historycy dopatrują się przyczyny śmierci Lindera w złym stanie jego zdrowia i walce z

bolesną chorobą. Ponadto Max zmęczony był już psychicznie walką z gwiazdorami burleski,
takimi jak Chaplin czy Sennett. Doceniał ich pracę i nie żywił do żadnego osobistej urazy
(utrzymywał bliskie kontakty z Chaplinem), ale cierpiał, że sam nie jest w stanie tak się
sprzedać i tak zarazić tłumów swoim kunsztem aktorskim i reżyserskim.

Tak tragicznie zakończyła się historia życia niedocenianego francuskiego komika,

którego wpływ na kinematografię światową jest nie do przecenienia.

Warto wspomnieć jak wyglądała komedia przed Linderem…

II. Komedia przed Linderem.

Komedia, zdaniem Jeana Mitry, narodziła się w USA w wytwórni Biograph w latach

1902-1904. Początkowo były to tzw. komedie ucieczek. Jedną z nich było Małżeństwo z
ogłoszenia. Był to film z bardzo ograniczoną fabułą. Kobieta podała do gazety ogłoszenie,
że szuka męża, który zaopiekuje się nią i jej milionami. Będzie czekała na niego w
parku, w wyznaczonym miejscu, o wyznaczonej porze. Oczywiście zjawiają się setki
zainteresowanych, a przerażona kobieta ucieka przed nimi i w końcu wskakuje do rzeki, aby
się ukryć, w nadziei, że nikt jej tam nie złapie. Tak właśnie wyglądała większość wczesnych
komedii – pomysł z ogromną ilością incydentów, koziołków, upadków, które w końcu
zaczęły nużyć publiczność. Zaczęto dla tych pomysłów szukać motywacji i budować akcję
wokół jednej, centralnej postaci. W tym miejscu pojawia się seria Boireau z Andre Deedem.
Stworzył on postać błazna imieniem Boireau. Był to sentymentalny dureń o utytłanej w mące
twarzy (zapewne prekursor słynnych latających tortów!). Gdziekolwiek się pojawił, siał
kataklizmy i katastrofy, których ofiarą był on sam. KOMIZM tkwił tu w wyglądzie postaci,
odwrotnie niż w USA, gdzie komizm tkwił w sytuacjach. Kolejna postać francuskiej
komedii to wspomniany już wcześniej Grehan. Ten sam, po którym kostium odziedziczył
Linder.

Rywale Lindera w latach 1910 – 1912 na francuskiej scenie komediowej:

1.

Rigadin Prince

●

wzorem dla niego teatr i komedia bulwarowa.

●

alkowiane perypetie – główny temat filmów.

●

głupek albo wieczny rogacz.

●

aktor cały czas zdaje sobie sprawę z tego, że jest śmieszny.

●

idol burżuazyjnej publiczności.

2.

Calino i Onesime

●

ulubieńcy publiczności masowej.

●

atut wytwórni Gaumont.

3.

Jean Jurand i Romeo Bosetti

●

nakręcili ok. 100 filmów najbardziej ekstrawaganckich i zwariowanych.

●

„pościgi-ucieczki” oraz akrobatyczne popisy.

Wraz z Maxem Linderem bohater komediowy stawał się prawdziwy, a przynajmniej

prawdopodobny. Miał jakąś osobowość. Film nie był już kopią cyrku, ale znajdował swe
źródła w psychologizmie komizmu.

Problem Lindera tkwił raczej w jego reżyserii niż w aktorstwie. To, co nas śmieszy

powinno być aktualne, a może lepiej byłoby powiedzieć, że śmieszy nas tylko to, co jest dla
nas aktualne, co nas bezpośrednio dotyka. Komizm istnieje bowiem w pewnej rzeczywistości.
Gdy brak owej rzeczywistości znika komizm. I to między innymi z tego powodu filmy Maxa
Lindera tak bardzo się dziś zestarzały. Po prostu przestały nas śmieszyć, bo zabrakło owej
rzeczywistości.

III. Filmy Lindera – krótkie streszczenie wybranych filmów.

Pojedynek krótkowidza (1910)

Max ma tak krótki wzrok, że jest prawie ślepy. Najpierw w domu długo szuka cylindra,

niby nie posługując się wzrokiem, lecz raczej węsząc. Później podobnie zachowuje się na
ulicy, gdzie wpada na ludzi i słupy. Na koniec znalazłszy się w kawiarni, bierze obcą damę za
panią, z którą się umówił, obejmując ją, za co zostaje wyzwany na pojedynek. Sam pojedynek
jest najzabawniejszą partią dzieła i niemal aforystycznie pomyślaną. Oto przeciwnik strzelił
do Maxa, lecz nie trafił. Z kolei Max, z pistoletem wysuniętym do przodu, idzie na oślep ku
niemu. Przerażony przeciwnik ucieka na drzewo. Wówczas Max, dotarłszy do pnia i biorąc go
za przeciwnika, wielkodusznie unosi pistolet i strzela do góry.

1

Siedem lat nieszczęść

(Seven years’ bad luck, 1921)

Film „Siedem lat nieszczęść” oparty jest w części wstępnej na jednym tylko gagu: lokaj

rozbija lustro, przed którym max codziennie się goli, i namawia kucharza, by ten – stojąc
po drugiej stronie pustej ramy – odtwarzał ruchy pracodawcy. Max odkrywa to wreszcie i
ma zamiar palnąć kucharza rzuconym butem, lecz… Tłucze lustro, które tymczasem zostało
wstawione. W dalszej części Linder przedstawia szereg epizodów z kawalerskiego życia
swojego bohatera, popisując się nieraz wyśmienitą inwencją w wykorzystaniu pomysłów
sytuacyjnych i coraz bardziej wzmacniając tempo akcji.; w najsłynniejszej sekwencji, podczas
podróży koleją, Max dokonuje cudów sprytu, by przechytrzyć konduktora. Jego „Siedem lat
nieszczęść” kończy się perspektywą siedmiu lat radości ze świeżo poślubioną żoną

Świetna konstrukcja, wdzięk i swoboda czyni ten film Lindera jedną z najlepszych

klasycznych komedii filmowych; jego bohater nigdy nie jest bezduszny ani naprawdę
nieszczęśliwy, mimo że ma fizjonomię dandysa, a w życiu różnie mu się wiedzie. Nie ma tu
więc – co zupełnie nietypowe dla kina tego okresu - żadnego sentymentalizmu, nie ma też
tej irytującej pewności siebie, którą w natrętnym dążeniu do celu przejawia herold Lloyd,

1

A. Jackiewicz, Max Linder, [w:] Moja historia kina, s. 204.

arcyjankeski odpowiednik Maxa.

2

Trzej muszkieterowie

(The three must-get-theres, 1922)

Linder nie przepuścił tutaj okazji podwójnej parodii – zarówno oryginału literackiego,

jak jego wersji filmowej, właśnie nakręconej z Douglasem Fairbanksem przez Freda Niblo.
Tym razem nie pojawia się jako Max-elegant, lecz wciela się w postać niejakiego kawalera
Dart-in-Again (czyli Wbiegnij-jeszcze-raz), w którym powszechna znajomość książki Dumasa
pozwala z łatwością domyślić się Dd’Artagnana. Prawie wszystkie nazwiska bohaterów
zostały, podobnie jak to, przemyślnie przekręcone na angielski, a trzej towarzysze Dart-in-
Againa nazywają się Morświn, Ośmiornica i Mors.

Fabuła przypomina z grubsza Dumasa – chodzi o klejnot królowej, który trzeba na

czas dostarczyć z powrotem – ale atrybuty akcji są zgoła inne niż w oryginale: bohaterowie
używają motocykli, maszyn do pisania i telefonów, telefonów na biurku księcia Rich-Lou
stoi sobie popiersie Napoleona. Wszystkie te anachronizmy są równie bogatym źródłem
dowcipu, jak pomysły sytuacyjne Lindera – tym bardziej, że nic nie jest tu forsowane:
elementy komiczne, choć ich tak wiele, pojawiają się prawie mimochodem. Jakaż różnica
w porównaniu ze slapstickowymi gonitwami amerykańskimi, opartymi na straszliwych
zderzeniach człowieka z materią .

3

BIBLIOGRAFIA:

1.

Garbicz Adam, Klinowski Jacek, Kino, wehikuł magiczny. Przewodnik
osiągnięć filmu fabularnego. Podróż pierwsza 1913-1949, s. 65-66, 75-76.

2.

Jackiewicz Aleksander, Max Linder, [w:] Moja historia kina.

3.

Mitry Jean, Film na świecie, 1983, nr 292.

Jako PS kilka słów od autora:

Po pierwsze: życzę przyjemnej nauki!

Po drugie: starałam się w miarę rzetelnie przedstawić sylwetkę Maxa Lindera, korzystając
z prac podanych w bibliografii. Chciałabym jednak dodać, że w przypadku Jeana Mitry i
Filmu na świecie, znajduje się tam ok. 30 streszczeń filmów Lindera, więc jeśli ktoś jest
zainteresowany, zachęcam do lektury. Mieszczą się tam także krótkie wypowiedzi Rene
Claire’a i córki Lindera na temat spuścizny tego francuskiego komika, które próbowałam
przemycić do pracy w nieco skróconej formie.

Po trzecie: czasem piszę w czasie teraźniejszym o sprawach historycznych. Zdając sobie
sprawę z niepoprawności tego typu wypowiedzi, chciałam tylko się usprawiedliwić i zasłonić
licencia poetica. Po prostu lubię tak pisać. Pozdrawiam i do zobaczenia na egzaminie!

2

A. Garbicz, J. Klinowski: Kino, wehikuł magiczny. Przewodnik osiągnięć filmu fabularnego. Podróż pierwsza

1913-1949, s. 65.

3

Ibidem, s. 76.