Dokument znajduje się w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie

─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────

Dyskurs wojenny o przeszłej i przyszłej kampanii

1684, 1687

♦

DISKURS WOJENNY

O PRZESZŁEY I PRZYSZŁEY KAMPANII (R. 1684)

Przeszła kompania że non successit według projektu który Colligati po między sobą byli postanowili,
Bogu wprzód który się panem zowie zastępów, oddać to potrzeba i iego skrytym sądom. Referuiąc się
iednak ad humana te się zdadzą i znaydują naypryncypalnieysze przyczyny.

Nayprzód że woyska które były przeszłey kampanii in operte belli, pozno na swych zimowych staneli
kwaterach, na których ci co pozostali w Węgrzech, osobliwie Polacy w Sabinowie w Ungwarze iako i
ludzie Cesarscy w Lwowczy Kirzmarku Spizu i w tamtey okolicy i innych mieyscach, żadnego asz do
samey prawie wiosny nie mieli odpoczynku. Ludzie bowiem Tekölego świeży i ani bitwami ani pracą
letnią, i iesienną nie zrobieni całą zimę infestowali ludzi chorych i nuznych postrzelanych wytchnięcia
iakiegokolwiek potrzebuiących præpediendo, qui et saltus sylvarum, i przebiegów tamtych iako w
swym kraju wiadomi wespół z chłopy tamecznemi którzy w żadne niechcieli wchodzić Contributie
(iako się zachowuie w całey Europie) ale odżałowawszy domów swych i cokolwiek carum est
rozbiegłszy się et victum dla ludzi et pabulum dla koni bronili odbierali brać przeszkadzali i gdzie
kogo zastali okrutnie mordowali. Sam Ungwar potrzykroć był oblenżony który iako mężnie Polacy
bronili (rzecz sama mówi) aż dotąd póki nieprzyiaciel nie wziął tey przed się desperacyi że własne
swoie palił domy wsie gumna zboża i siana; zażywszy tey rezolucyi ze wszystkim zginąc byle w tąż z
sobą nieprzyiaciół swych wprowadzić zgubę i ruinę.

Po takich tedy pracach i niewczasach przyszło woysku osobliwie polskiemu (które po Litwie całey i aż
ad littora maris Baltici rozwlec się musiało: nie mogąc w ciasnieyszych mieyscach wczesney mieć
subsistencii, bo dla samych chorób zarazliwych, które się powietrzem nazwać mogły, ciesniey ich
stawiać nie godziło się i dla dóbr Królewskich w których tylko żołnierzowi stawać ex lege licet od
siebie odległych) i tak długiemi woynami strudzonemu późno w pole wyniść i w ieden skupić obóz.

Pro vigesima prima Augusti przyszło się ruszyć nie czekaiąnc na tych których tertia pars ieszcze była
pozadzie iako i ludzi Kurfistrza Jmści iako i Xiążęcia Kurlandzkiego pod fortece Jazłowiecką. Ale i w
kawaleryi znaczna znalazła się uyma ile w dawnych i doświadczonych żołnierzach, których wybór i z
dwiema polnemi Hetmanami i tak wielu Pułkowników i officerów poległo przez szwanki i choroby
roku przeszłego.

Porta zaś otwarłszy pro ultima necessitate zachowane skarby, Spolia przy tym po wezyrze i po tak
wielu na woynie poginionych i poduszonych Paszach Bejach, Agach, krewnych ich sługach albo
przyjaciołach, wysypali to wszystko na żołnierza uczyniwszy ostatnią sforcę i obwołali po całym
państwie aby na woynę wychodzili, którzy tylko Bissurmanami się mianuią. Wyprawili Suliman-Paszę
Seraskiera przeciwko Polsce tak wcześnie że u Dunayskiey wprzód stanął przeprawy niżeli ieszcze
ziemia trawą a drzewa liściem się okryły, i czego confirmatie czenste przychodziły i od szpiegów i od
ienzyków i od nich uciekaiących albo wykupionych wienzniow iako i przestrog pewnych. Z tym tedy

──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────

Dokument znajduje się w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie

─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────

Hetmanem woyska Tureckie naznaczone i ordynowane naybitnieysze sławne z Rumelii począwszy od
bramy Adryanopolskiey aż do bramy Kamieńca inkluduiąc Tatarów wszystkich tak Dobrzeckich
Krymskich Hagayskich Budziackich Białogrodzkich i Czerkiesów aż do samey Colchidy Multanów i
Wołochów, iako to wszystko w Ordynansie onemu specifikowanem było. Han zrzucony że nierychło
wychodził na woynę i że nie będąc tylko od uduszonego Wezyra na państwie krymskim osasdzonym
wiencey sobie pozwalał i od poddanych wyciągał niżeli mu należało. Nowego przysłano z Rodosu
Hana człowieka woiennego i rozumnego i któremu równego między Sołtanami nie maią, iuż przed
tym na Hanstwie będącego i wróżnych z Polakami i Moskalami pro et contra bywałego potrzebach;
osobliwie pod Żurawnem gdzie on postanowionego z Turkami traktatu magna pars fuit iako i wzięcia
pod Moskwą Czychryna. Ten tedy wiadomy i ćwiczony w Tureckich.......rozkazach i Emirach nie
osiadłszy państwa i stolicy przy Seraskierze póty na Dunajem czekał i zostawał póki się wszystkie do
niego Tatarskie i Czerkieskie niezciągnęły woyska; przeprawiwszy się tedy z Tureckim woyskiem
przez Dunay złączył się z swymi i ruszył ku Kamieńcu przez ziemię Mołdawską zagarnąwszy z sobą i
Hospodara Valachiæ i wziąwszy sibi fidelem po drodze Moldavum.

Woyska zaś Polskie którego czenść wyprawiła się była osobliwie kawaleryi z wiosny zaraz do
blokowania Kamieńca aby były prowianty z Budziaku i Multan niewychodziły do tey fortecy
zniosłszy czenść nie małą Convoiu Tureckiego i zabrawszy prowianty z Kamieńca do Jałosławca
prowadzone, opanowawszy fortecę Zwaniec super Danastrum vel Tyram i na drugiey Zamek Chocim
tam czekały et necessaria do mostu i przeprawy sposobili, samo zaś Corpus do obozu generalnego
kupiło się. W regimentach osobliwie pieszych znać było ieszcze przeszłey kampanii niewczasy i tak
genste śmierci z zaraźliwych przeszłorocznych chorób, tak że zarazna samym zaczęciu kampanii i
weyściu w oboz Regimentów przyszło niektóre separować i na stronie im stawać aby były drugich
niepozarażały; taka to bowiem była iuż tych zaraza że nawet ludzi in stativis po wsiach i miastach siła
tosz dotkneła malum.

Z tymi tedy co nadeszli wzięty 25 Augusti Zamek Jazłowiecki o którym Turcy mieli przypowieść «że
nie miał znać śmierci w kilku "godzinach" a to że na wysokiey przykrey i skalistey leży górze; zdało
im się tedy że miny żadnego nie miały czynić effektu.

Z tamtond szło woysko magnis passibus pod Zwaniec do Dniestrowey przeprawy gdzie się pokazało
iako durum iest przeciwko woli Bożey calcitrare. Przez niedziel trzy i daley robiono koło mostu na
tymże mieyscu i tymże sposobem gdzie był za Króla Kazimierza in An. 16.... zbudowany z
niewypowiedziano praco i pilnościo dzień i noc ludzie od niego nieschodzili, ale co w dzień zrobiono
to woda z deszczów nigdy o tym czasie niewidzianych z gór z wielkich powodzi psowała i kończyć
niedopuszczała, ieńcy zaś wszyscy twierdzili że wielka czenść ordy gotuie się iść in sucursum Budy
per Moldaviam et Transylvaniam, co anoxios nas naybardziey reddebat, i dla tego na czółnach i
barkach na iakie się kray tamten zdobyć mógł do takich przepraw niesposobny przeprawiliśmy
wszystkie swoie dragonio i dwa pułki kawaleryi, którzy obozem pod samym Chocimskim na
stronieMołdawskiey położyli się obozem, aby był głos tym prędzey nieprzyiaciela doszedł o
przeprawie naszey i nie dał mu czasu tey do Węgier wyprawy.

W tym samym czasie przyszedł syn starszy Hanski Solatn Galga niby to Hetman w kilka dziesiąt
tysięcy woyska, za nim zaraz następował Han a za nim Seraskier: probowali szczenścia po kilka–kroć
na obóz pod Zamkiem Chocimskim stoioncy, ale zawsze z wielką swą w ludziach stratą odeszli i
confuzyą. Tym czasem most około którego ostatnia czyniła się sforca iuż w samym dokończeniu (tak
że iuż ludzie po deszcze z iednego na drugi przechodzili brzeg) tak nawalna w nocy zepsowała woda,
że ledwie nazajutrz reliquiæ iego albo znaki znalazły się.

Już tedy pod woyskiem tak licznym i potężnym niewidząc inszego mostu budowania sposobu, które
nietylko wszystkie tamtey strony rzeki okryły brzegi, ale okoliczne góry i pola: trawy też staniem na

──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────

Dokument znajduje się w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie

─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────

tym tam iednym mieyscu przez niedziel cztery iuż były tak opasione że woysko ulla ratione , tam
subsistere dłużey nie mogło; zdało się tedy Consilio bellico ruszyć z tego mieysca ku Kamieńcowi,
aby było nieprzyiaciela cum totis viribus za sobą wyciongnoć i tym sposobem uczynić mu diversio
aby woyska swego nie dzielił et in succursum Budy nieposełał?

I stało się tak czegośmy sobie naybardziey życzyli, że Tatarowie trzeciego dnia po odeyściu naszym
przez Dniestr przeprawili się, którego wody (nieodciągniono i niepoiento iakoś Bosko wolo i
dipositio) tak razem opadły i tak wielkie nastały pogody, że we dwóch dniach Tatarskie a potym w
kilka dni Tureckie wszystko na pozostałych naszych ieszcze kamieniami napełnionych koszach, mało
praco przeprawiło się woysko.

Myśmy interim przed odeyściem naszym tabulas naufragii mostu naszego zebrawszy, promy i czołny
które tam tylko były wyprawiliśmy w górę rzeki przy dwóch regimentach infanteryi, i znowu inszy
most o mil sześć od Żwańca budować w mieyscu ieszcze sposobnieyszym zleciliśmy; sami zaś o małe
pół mile od Kamieńca nad tosz wodo nad którą i ta leży forteca staneliśmy i tam bitwę dać Hanowi i
Seraskierowi umysliliśmy.

Poprzedził Han Seraskiera ale tentare nic nieśmiał; dał znać Seraskierowi aby mu przysłał wszystke
swoie kawaleryo, wyprowadził przy tym garnizon z fortecy Kamienieckiey którego rachhuie się 15000
pod trzema Paszami, wziął i armaty kilkanaście sztuk z teyże fortecy: z tym wszystkim z daleka tylko
wieszał się nad woyskiem Polskim. A że woysko Polskie nie mogło żadno miaro in vicinio Kamieńca
dłużey subsistere dla opasionych o mile i drugą (iako to bywać zwykło ) około fortec traw, ruszyło się
woysko Polskie na swoie pasze za przeprawe chconc oraz odwabić nieprzyiaciela od fortece i iego
fortelów. A że przeprawa była ciasna kilko mieysc przyszło woysku one przechodzić: tam
nieprzyiaciel upatrzywszy swóy czas iusz nad samym wieczorem nastąpił wszystko potengo na
arriére-garde chconc iako czenść urwać woyska albo przynaymniey wozów, ale go w tym Pan Bóg
niepobłogosławił, bo nietylko że szkode wielko w sobie odniósł ale się i naymnieyszym
nieobłowiłbydlenciem. Tentował tegoż fortelu przez dni po tym trzy albo cztery statariam uchraniaiąc
się zawsze pugnans z dział nawet wystrzelić aby ich nieutracił nie osmielił się: a gdy widział że i w
escarmunkach y w tych swych (urywczo tylko przeprawach) nie mógł mieć żadnego awantazu
fortelach o mil cztery od Kamieńca, ludzi swych znacznych natraciwszy, wprzód subsitit a potym
nazad pod fortece do Seraskiera powrócił, który pod samymi murami Kamienieckiemi, obóz swóy był
założył i daley awansować nie śmiał, wziąwszy wiadomość że w mieyscach tych mniey do ich
harców sposobnych na które ich woysko Polskie nawodziło iużby byli batalii evitare nie mogli.

Za ich tedy odeściem nazad ruszyło się woysko Polskie ku Dniestrowi do mostu nowego iuż w pół
zbudowanego. W tym przychodzi wiadomość z ienzyków że Han wszystkie swoje woysko wyprawił
w zagony dla iassyru ku Lwowowi i Wołyniu; zostawiwszy tedy Król pod pewnym Zameczkiem
Czartkowem słabszo piechote (która iusz iako to na końcu octobra ile w tych tu krajach i z zimna i z
niewczasów i z niewygód i z dawnych ieszcze chorób słabieć poczeła) sam z wybranemi wrócił się ku
Kamieńcu, aby było albo tych powracaiących z Wołynia i ode Lwowa Tatarów znosić; albo żeby było
samego Hana ogołoconego w ludzi i oddalonego od Kamieńca gromić. Ale Han niepostąpił sobie tak
nie ostrożnie iako udawali ięzycy; edoctus iusz podobnemi przykładami, czenść bowiem tylko mało
ludzi wyprawił dla zasionżenia żywności i to o mil tylko dziewienć albo dziesienć od siebie, wielki
bowiem głód był w woysku iego propter solitudinem która regnat o mil naymniey dwanaście, do
czego nie tylko nasze woyska ale i same Tureckie i Tatarskie dobrze dopomogły. Dla czego
peæsidium Kamienieckie wyprawiło umyślnych do Porty swych posłów skarzonc na Seraskiera i Hana
że miasto posiłku i pomocy w niwecz ich obrócili i zruynowali z kond niepochybna nad nimi wisi
zguba, o to lisz przecie i tych powracaiących lubo małymi kupami woysko nasze gromili i znacznych
brali wienzniów.

──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────

Dokument znajduje się w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie

─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────

Sam Ham widzonc swoie nadruynowane i zgłodniałe woysko które biegać i szukać musiały,
quærentes quæm devorent, pro meliori securitate podemknął się pod sam Kamieniec i w pustym
stanąwszy zamczysku ieszcze się swey gwardyi osadził ianczarami.

Powrócił Król do swego obozu gdzie iusz zastał śmiertelnie zarażone piechoty, nie tak z głodu bo iusz
do Polski otwarty był pas i dosyć wożono prowiantów, ale contagio przeszłoroczna nie wystała się
była ieszcze i iakoby de novo znowu zaczynała się; nastąpiły przytym mrozy, tak potężne iakich
memoria ludzka o tym czasie niezapamiętała.

Seraskier zaś i Han dowiedziawszy się z ienzyków że most nowy na Dniestrze kończo; na drugiey
którego stronie Wołoska zaraz zaczynała się ziemia, ruszył z pod Kamieńca do mostu swego i on
dniem i nocą przeszedł poprzedzaiąc woyska nasze. Wyszedł w Jassy kapitalne miasto Moldawii i tam
się rozłożył.

Przyszła w tym wiadomość z Litwy że Kozacy pod Moskiewskiem na czas panowaniem bendoncy
naiechawszy powiat pewny do Xięstwa należący sobie go przywłaszczaią, panów własnych ślachtę i
obywateli Xięstwa Litewskiego z dóbr ich wyganiaią pokazuionc list i ordynanse Hetmana swego "że
to z iego czyniono rozkazania" bez żadnej dania sobie przyczyny et contra omnia pacta et contractus
dawniey i świeżo z nimi postanowionym.

Nie zdało się tedy Consilio bellico dłużey passować się cum elementis tego roku nam nie łaskawymi
ani iusz z nieporą woienno i chorobami a raczey gęstemi śmierciami. Staneło tedy aby woyska
rozłożyć i na kwaterach czenść in hostico a czenść przy samych granicach non parcendo bonis
hæreditariis czego z siebie uczynił Król przykład postawiwszy armate wszystke w fortecy swey
dziedziczney Złoczowie około którey Regimenty piesze po włościach: swych toż uczynili Hetmani
Senatores et Nobilitas a to aby tym wcześniey na przyszłą da Bóg wyniść Campanią; w zimie zaś
zasłaniać kraie Ruskie i Wołyńskie od incursii pogańskich.

To co należy do Polaków i przeszłey kampanii. Co ad Rempublicam wenetam ta nad spodziewanie
ludzkie wiencey uczyniła? Nie miała bowiem czasu tylko połowe zimy do weyścia w kolligacyą do
ratyfikowania poprzysiężenia oney in manibus Oyca S. i do preparamentu na tak wielką impreze: a
przecież nie tylko że nieprzyiaciel na morzu pokazać się nie śmiał ale i fortece tak znaczne potracił z
nie małym należącym do nich krajem.

Co zaś do woysk Cesarza Jmci te dosic wcześnie, a że się ieszcze rzeć może prędzey niżeli się
spodziewać możono po tak..... tak roczni w te przeszłą wybrali się Companie! Wzięcie Wyszygradu po
tym Wacu i zniesienia pod nim Nieprzyiaciela iako i odebranego Pestu szczęśliwe poczontki summam
znaczyli bellicam wodza prudentiam a przeto wielkie do wziencia Budy ufacylitowanie.

Eszeckie mosty że nie opanowane po wzięciu zaraz Wyszygradu i co do tego przeszkodą było
Generałowi Lesslemu? tego niewiedząc sądzić się nie może. Czyli woyska iego nierychło zebrane?
czyli avantage sytuacyi mieysca albo obrona considerabilis? czyli poprzedzenie woysk Tureckich?
Wiedzieć iednak Colligatis należało do których equæ bona malaque ponieważ ieden interes iednasz
rerum bene gestaram gloria należo; ale podobno odległość mieysca, albo difficultas prześcia rzadkiey
a prawie zadney korrespondencyi była przyczyno. Galery na Dunaiu w Wiedniu fabrykowane miały
być w tey obsidii magni usus z którymi co się stało i ieżeli przyszły były ad effectum i o tym nam nan
constat.

Woyska Kurfistrza Jmci Bawarskiego i Circulorum Franconicæ et Suabiæ i niektóre Cesarza Jmci
Regimenty od Renu rewokowane te spózniły; ale inaczej być nie mogło.

──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────

Dokument znajduje się w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie

─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────

Garnizon przytym w fortecy woysku się równaiący bo go samisz Turcy na 30,000 rachowali prócz
obywatelów i pospólstwa. Seraskier przy tym suo edoctus malo że w polu batalii niemieckiey
niewytrzymał kiedy obóz ze wszystkim utracił sromotnie go odbiegłszy i ludzi siła straciwszy, wisiał
tylko nad woyskiem z daleka fatyguiąnc częstym woysko podpadaniem, przeszkadzaiąnc przytym
pobulationes, o które tam i bez tego trudno iako w kraiu ciasnym i mieyscach górami okronżonych a z
wiosny, ieszcze przez præsidium i woyska Tureckie opasionych. Rozdzielone przytym woyska iedne z
Generałem Leslem drugie cum Bano Croatiæ trzeci z Generałem Szukiem in superiori Hungaria. Nusz
blokada Neyhauska osada Satmaru i tak wiele innych fortec. Situs przytym loci nagrodził podobno
staroświecką fortyfikacyą i okrongłe bez flanków baszty. Ludzie przy tym to iest præsidium na śmierć
zostawione: bo ktoż nie woli umrzeć w bitwie i w obronie a niżeli od ronk katowskich? co practicatum
w Paszach roku przeszłego na fortecy Strygońskiej bendoncych "głowa i serce komendanta a rence i
ochota do obrony żołnierska to to są flanki, to są externa opera facies menżna żołnierza lepsza iest
niżeli facies naypotężnieyszego belwardu fides "Rycerska wiencey wytrzyma niżeli lorica
naymocnieyszego parapetu".


Choroby przytym roku przeszłego panuionce a znowu teraz na początku obozu zaczente te za
naywiększo nie dokazaney imprezy mogą się rachować przyczyne: i oto naybardziey całe
Chrześciaństwo do maiestatu Boskiego powinno suplikować, aby one z łaski i miłosierdzia swego od
woysk odwrócił Chrześcijańskich; bo na te tylko rozum ludzki żadnego niewymyśli sposobu. I gdzie
to może być w chorym albo w słabym ciele dobra fantazia? gdzie rycerska ochota? gdzie rześkość
moc i siła? ile z tym narodem który z renczno bronio tak się dobrze sprawić umie.

To co do przeszłey kampanii; teraz przystępuiemy do przyszłey, a day Boże całemu Chrześciaństwu
szczęśliwey.

DISKURS WOIENNY

O PRZESZŁEY I PRZYSZŁEY KAMPANII (R. 1684)

Przeszła kompania że non successit według projektu który Colligati po między sobą byli postanowili,
Bogu wprzód który się panem zowie zastępów, oddać to potrzeba i iego skrytym sądom. Referuiąc się
iednak ad humana te się zdadzą i znaydują naypryncypalnieysze przyczyny.

Nayprzód że woyska które były przeszłey kampanii in operte belli, pozno na swych zimowych staneli
kwaterach, na których ci co pozostali w Węgrzech, osobliwie Polacy w Sabinowie w Ungwarze iako i
ludzie Cesarscy w Lwowczy Kirzmarku Spizu i w tamtey okolicy i innych mieyscach, żadnego asz do
samey prawie wiosny nie mieli odpoczynku. Ludzie bowiem Tekölego świeży i ani bitwami ani pracą
letnią, i iesienną nie zrobieni całą zimę infestowali ludzi chorych i nuznych postrzelanych wytchnięcia
iakiegokolwiek potrzebuiących præpediendo, qui et saltus sylvarum, i przebiegów tamtych iako w
swym kraju wiadomi wespół z chłopy tamecznemi którzy w żadne niechcieli wchodzić Contributie
(iako się zachowuie w całey Europie) ale odżałowawszy domów swych i cokolwiek carum est
rozbiegłszy się et victum dla ludzi et pabulum dla koni bronili odbierali brać przeszkadzali i gdzie
kogo zastali okrutnie mordowali. Sam Ungwar potrzykroć był oblenżony który iako mężnie Polacy
bronili (rzecz sama mówi) aż dotąd póki nieprzyiaciel nie wziął tey przed się desperacyi że własne
swoie palił domy wsie gumna zboża i siana; zażywszy tey rezolucyi ze wszystkim zginąc byle w tąż z
sobą nieprzyiaciół swych wprowadzić zgubę i ruinę.

Po takich tedy pracach i niewczasach przyszło woysku osobliwie polskiemu (które po Litwie całey i aż
ad littora maris Baltici rozwlec się musiało: nie mogąc w ciasnieyszych mieyscach wczesney mieć

──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────

Dokument znajduje się w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie

─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────

subsistencii, bo dla samych chorób zarazliwych, które się powietrzem nazwać mogły, ciesniey ich
stawiać nie godziło się i dla dóbr Królewskich w których tylko żołnierzowi stawać ex lege licet od
siebie odległych) i tak długiemi woynami strudzonemu późno w pole wyniść i w ieden skupić obóz.

Pro vigesima prima Augusti przyszło się ruszyć nie czekaiąnc na tych których tertia pars ieszcze była
pozadzie iako i ludzi Kurfistrza Jmści iako i Xiążęcia Kurlandzkiego pod fortece Jazłowiecką. Ale i w
kawaleryi znaczna znalazła się uyma ile w dawnych i doświadczonych żołnierzach, których wybór i z
dwiema polnemi Hetmanami i tak wielu Pułkowników i officerów poległo przez szwanki i choroby
roku przeszłego.

Porta zaś otwarłszy pro ultima necessitate zachowane skarby, Spolia przy tym po wezyrze i po tak
wielu na woynie poginionych i poduszonych Paszach Bejach, Agach, krewnych ich sługach albo
przyjaciołach, wysypali to wszystko na żołnierza uczyniwszy ostatnią sforcę i obwołali po całym
państwie aby na woynę wychodzili, którzy tylko Bissurmanami się mianuią. Wyprawili Suliman-Paszę
Seraskiera przeciwko Polsce tak wcześnie że u Dunayskiey wprzód stanął przeprawy niżeli ieszcze
ziemia trawą a drzewa liściem się okryły, i czego confirmatie czenste przychodziły i od szpiegów i od
ienzyków i od nich uciekaiących albo wykupionych wienzniow iako i przestrog pewnych. Z tym tedy
Hetmanem woyska Tureckie naznaczone i ordynowane naybitnieysze sławne z Rumelii począwszy od
bramy Adryanopolskiey aż do bramy Kamieńca inkluduiąc Tatarów wszystkich tak Dobrzeckich
Krymskich Hagayskich Budziackich Białogrodzkich i Czerkiesów aż do samey Colchidy Multanów i
Wołochów, iako to wszystko w Ordynansie onemu specifikowanem było. Han zrzucony że nierychło
wychodził na woynę i że nie będąc tylko od uduszonego Wezyra na państwie krymskim osasdzonym
wiencey sobie pozwalał i od poddanych wyciągał niżeli mu należało. Nowego przysłano z Rodosu
Hana człowieka woiennego i rozumnego i któremu równego między Sołtanami nie maią, iuż przed
tym na Hanstwie będącego i wróżnych z Polakami i Moskalami pro et contra bywałego potrzebach;
osobliwie pod Żurawnem gdzie on postanowionego z Turkami traktatu magna pars fuit iako i wzięcia
pod Moskwą Czychryna. Ten tedy wiadomy i ćwiczony w Tureckich.......rozkazach i Emirach nie
osiadłszy państwa i stolicy przy Seraskierze póty na Dunajem czekał i zostawał póki się wszystkie do
niego Tatarskie i Czerkieskie niezciągnęły woyska; przeprawiwszy się tedy z Tureckim woyskiem
przez Dunay złączył się z swymi i ruszył ku Kamieńcu przez ziemię Mołdawską zagarnąwszy z sobą i
Hospodara Valachiæ i wziąwszy sibi fidelem po drodze Moldavum.

Woyska zaś Polskie którego czenść wyprawiła się była osobliwie kawaleryi z wiosny zaraz do
blokowania Kamieńca aby były prowianty z Budziaku i Multan niewychodziły do tey fortecy
zniosłszy czenść nie małą Convoiu Tureckiego i zabrawszy prowianty z Kamieńca do Jałosławca
prowadzone, opanowawszy fortecę Zwaniec super Danastrum vel Tyram i na drugiey Zamek Chocim
tam czekały et necessaria do mostu i przeprawy sposobili, samo zaś Corpus do obozu generalnego
kupiło się. W regimentach osobliwie pieszych znać było ieszcze przeszłey kampanii niewczasy i tak
genste śmierci z zaraźliwych przeszłorocznych chorób, tak że zarazna samym zaczęciu kampanii i
weyściu w oboz Regimentów przyszło niektóre separować i na stronie im stawać aby były drugich
niepozarażały; taka to bowiem była iuż tych zaraza że nawet ludzi in stativis po wsiach i miastach siła
tosz dotkneła malum.

Z tymi tedy co nadeszli wzięty 25 Augusti Zamek Jazłowiecki o którym Turcy mieli przypowieść «że
nie miał znać śmierci w kilku "godzinach" a to że na wysokiey przykrey i skalistey leży górze; zdało
im się tedy że miny żadnego nie miały czynić effektu.

Z tamtond szło woysko magnis passibus pod Zwaniec do Dniestrowey przeprawy gdzie się pokazało
iako durum iest przeciwko woli Bożey calcitrare. Przez niedziel trzy i daley robiono koło mostu na
tymże mieyscu i tymże sposobem gdzie był za Króla Kazimierza in An. 16.... zbudowany z
niewypowiedziano praco i pilnościo dzień i noc ludzie od niego nieschodzili, ale co w dzień zrobiono

──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────

Dokument znajduje się w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie

─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────

to woda z deszczów nigdy o tym czasie niewidzianych z gór z wielkich powodzi psowała i kończyć
niedopuszczała, ieńcy zaś wszyscy twierdzili że wielka czenść ordy gotuie się iść in sucursum Budy
per Moldaviam et Transylvaniam, co anoxios nas naybardziey reddebat, i dla tego na czółnach i
barkach na iakie się kray tamten zdobyć mógł do takich przepraw niesposobny przeprawiliśmy
wszystkie swoie dragonio i dwa pułki kawaleryi, którzy obozem pod samym Chocimskim na
stronieMołdawskiey położyli się obozem, aby był głos tym prędzey nieprzyiaciela doszedł o
przeprawie naszey i nie dał mu czasu tey do Węgier wyprawy.

W tym samym czasie przyszedł syn starszy Hanski Solatn Galga niby to Hetman w kilka dziesiąt
tysięcy woyska, za nim zaraz następował Han a za nim Seraskier: probowali szczenścia po kilka–kroć
na obóz pod Zamkiem Chocimskim stoioncy, ale zawsze z wielką swą w ludziach stratą odeszli i
confuzyą. Tym czasem most około którego ostatnia czyniła się sforca iuż w samym dokończeniu (tak
że iuż ludzie po deszcze z iednego na drugi przechodzili brzeg) tak nawalna w nocy zepsowała woda,
że ledwie nazajutrz reliquiæ iego albo znaki znalazły się.

Już tedy pod woyskiem tak licznym i potężnym niewidząc inszego mostu budowania sposobu, które
nietylko wszystkie tamtey strony rzeki okryły brzegi, ale okoliczne góry i pola: trawy też staniem na
tym tam iednym mieyscu przez niedziel cztery iuż były tak opasione że woysko ulla ratione , tam
subsistere dłużey nie mogło; zdało się tedy Consilio bellico ruszyć z tego mieysca ku Kamieńcowi,
aby było nieprzyiaciela cum totis viribus za sobą wyciongnoć i tym sposobem uczynić mu diversio
aby woyska swego nie dzielił et in succursum Budy nieposełał?

I stało się tak czegośmy sobie naybardziey życzyli, że Tatarowie trzeciego dnia po odeyściu naszym
przez Dniestr przeprawili się, którego wody (nieodciągniono i niepoiento iakoś Bosko wolo i
dipositio) tak razem opadły i tak wielkie nastały pogody, że we dwóch dniach Tatarskie a potym w
kilka dni Tureckie wszystko na pozostałych naszych ieszcze kamieniami napełnionych koszach, mało
praco przeprawiło się woysko.

Myśmy interim przed odeyściem naszym tabulas naufragii mostu naszego zebrawszy, promy i czołny
które tam tylko były wyprawiliśmy w górę rzeki przy dwóch regimentach infanteryi, i znowu inszy
most o mil sześć od Żwańca budować w mieyscu ieszcze sposobnieyszym zleciliśmy; sami zaś o małe
pół mile od Kamieńca nad tosz wodo nad którą i ta leży forteca staneliśmy i tam bitwę dać Hanowi i
Seraskierowi umysliliśmy.

Poprzedził Han Seraskiera ale tentare nic nieśmiał; dał znać Seraskierowi aby mu przysłał wszystke
swoie kawaleryo, wyprowadził przy tym garnizon z fortecy Kamienieckiey którego rachhuie się 15000
pod trzema Paszami, wziął i armaty kilkanaście sztuk z teyże fortecy: z tym wszystkim z daleka tylko
wieszał się nad woyskiem Polskim. A że woysko Polskie nie mogło żadno miaro in vicinio Kamieńca
dłużey subsistere dla opasionych o mile i drugą (iako to bywać zwykło ) około fortec traw, ruszyło się
woysko Polskie na swoie pasze za przeprawe chconc oraz odwabić nieprzyiaciela od fortece i iego
fortelów. A że przeprawa była ciasna kilko mieysc przyszło woysku one przechodzić: tam
nieprzyiaciel upatrzywszy swóy czas iusz nad samym wieczorem nastąpił wszystko potengo na
arriére-garde chconc iako czenść urwać woyska albo przynaymniey wozów, ale go w tym Pan Bóg
niepobłogosławił, bo nietylko że szkode wielko w sobie odniósł ale się i naymnieyszym
nieobłowiłbydlenciem. Tentował tegoż fortelu przez dni po tym trzy albo cztery statariam uchraniaiąc
się zawsze pugnans z dział nawet wystrzelić aby ich nieutracił nie osmielił się: a gdy widział że i w
escarmunkach y w tych swych (urywczo tylko przeprawach) nie mógł mieć żadnego awantazu
fortelach o mil cztery od Kamieńca, ludzi swych znacznych natraciwszy, wprzód subsitit a potym
nazad pod fortece do Seraskiera powrócił, który pod samymi murami Kamienieckiemi, obóz swóy był
założył i daley awansować nie śmiał, wziąwszy wiadomość że w mieyscach tych mniey do ich
harców sposobnych na które ich woysko Polskie nawodziło iużby byli batalii evitare nie mogli.

──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────

Dokument znajduje się w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie

─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────

Za ich tedy odeściem nazad ruszyło się woysko Polskie ku Dniestrowi do mostu nowego iuż w pół
zbudowanego. W tym przychodzi wiadomość z ienzyków że Han wszystkie swoje woysko wyprawił
w zagony dla iassyru ku Lwowowi i Wołyniu; zostawiwszy tedy Król pod pewnym Zameczkiem
Czartkowem słabszo piechote (która iusz iako to na końcu octobra ile w tych tu krajach i z zimna i z
niewczasów i z niewygód i z dawnych ieszcze chorób słabieć poczeła) sam z wybranemi wrócił się ku
Kamieńcu, aby było albo tych powracaiących z Wołynia i ode Lwowa Tatarów znosić; albo żeby było
samego Hana ogołoconego w ludzi i oddalonego od Kamieńca gromić. Ale Han niepostąpił sobie tak
nie ostrożnie iako udawali ięzycy; edoctus iusz podobnemi przykładami, czenść bowiem tylko mało
ludzi wyprawił dla zasionżenia żywności i to o mil tylko dziewienć albo dziesienć od siebie, wielki
bowiem głód był w woysku iego propter solitudinem która regnat o mil naymniey dwanaście, do
czego nie tylko nasze woyska ale i same Tureckie i Tatarskie dobrze dopomogły. Dla czego
peæsidium Kamienieckie wyprawiło umyślnych do Porty swych posłów skarzonc na Seraskiera i Hana
że miasto posiłku i pomocy w niwecz ich obrócili i zruynowali z kond niepochybna nad nimi wisi
zguba, o to lisz przecie i tych powracaiących lubo małymi kupami woysko nasze gromili i znacznych
brali wienzniów.
Sam Ham widzonc swoie nadruynowane i zgłodniałe woysko które biegać i szukać musiały,
quærentes quæm devorent, pro meliori securitate podemknął się pod sam Kamieniec i w pustym
stanąwszy zamczysku ieszcze się swey gwardyi osadził ianczarami.

Powrócił Król do swego obozu gdzie iusz zastał śmiertelnie zarażone piechoty, nie tak z głodu bo iusz
do Polski otwarty był pas i dosyć wożono prowiantów, ale contagio przeszłoroczna nie wystała się
była ieszcze i iakoby de novo znowu zaczynała się; nastąpiły przytym mrozy, tak potężne iakich
memoria ludzka o tym czasie niezapamiętała.

Seraskier zaś i Han dowiedziawszy się z ienzyków że most nowy na Dniestrze kończo; na drugiey
którego stronie Wołoska zaraz zaczynała się ziemia, ruszył z pod Kamieńca do mostu swego i on
dniem i nocą przeszedł poprzedzaiąc woyska nasze. Wyszedł w Jassy kapitalne miasto Moldawii i tam
się rozłożył.

Przyszła w tym wiadomość z Litwy że Kozacy pod Moskiewskiem na czas panowaniem bendoncy
naiechawszy powiat pewny do Xięstwa należący sobie go przywłaszczaią, panów własnych ślachtę i
obywateli Xięstwa Litewskiego z dóbr ich wyganiaią pokazuionc list i ordynanse Hetmana swego "że
to z iego czyniono rozkazania" bez żadnej dania sobie przyczyny et contra omnia pacta et contractus
dawniey i świeżo z nimi postanowionym.

Nie zdało się tedy Consilio bellico dłużey passować się cum elementis tego roku nam nie łaskawymi
ani iusz z nieporą woienno i chorobami a raczey gęstemi śmierciami. Staneło tedy aby woyska
rozłożyć i na kwaterach czenść in hostico a czenść przy samych granicach non parcendo bonis
hæreditariis czego z siebie uczynił Król przykład postawiwszy armate wszystke w fortecy swey
dziedziczney Złoczowie około którey Regimenty piesze po włościach: swych toż uczynili Hetmani
Senatores et Nobilitas a to aby tym wcześniey na przyszłą da Bóg wyniść Campanią; w zimie zaś
zasłaniać kraie Ruskie i Wołyńskie od incursii pogańskich.

To co należy do Polaków i przeszłey kampanii. Co ad Rempublicam wenetam ta nad spodziewanie
ludzkie wiencey uczyniła? Nie miała bowiem czasu tylko połowe zimy do weyścia w kolligacyą do
ratyfikowania poprzysiężenia oney in manibus Oyca S. i do preparamentu na tak wielką impreze: a
przecież nie tylko że nieprzyiaciel na morzu pokazać się nie śmiał ale i fortece tak znaczne potracił z
nie małym należącym do nich krajem.

──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────

Dokument znajduje się w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie

─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────

Co zaś do woysk Cesarza Jmci te dosic wcześnie, a że się ieszcze rzeć może prędzey niżeli się
spodziewać możono po tak..... tak roczni w te przeszłą wybrali się Companie! Wzięcie Wyszygradu po
tym Wacu i zniesienia pod nim Nieprzyiaciela iako i odebranego Pestu szczęśliwe poczontki summam
znaczyli bellicam wodza prudentiam a przeto wielkie do wziencia Budy ufacylitowanie.

Eszeckie mosty że nie opanowane po wzięciu zaraz Wyszygradu i co do tego przeszkodą było
Generałowi Lesslemu? tego niewiedząc sądzić się nie może. Czyli woyska iego nierychło zebrane?
czyli avantage sytuacyi mieysca albo obrona considerabilis? czyli poprzedzenie woysk Tureckich?
Wiedzieć iednak Colligatis należało do których equæ bona malaque ponieważ ieden interes iednasz
rerum bene gestaram gloria należo; ale podobno odległość mieysca, albo difficultas prześcia rzadkiey
a prawie zadney korrespondencyi była przyczyno. Galery na Dunaiu w Wiedniu fabrykowane miały
być w tey obsidii magni usus z którymi co się stało i ieżeli przyszły były ad effectum i o tym nam nan
constat.

Woyska Kurfistrza Jmci Bawarskiego i Circulorum Franconicæ et Suabiæ i niektóre Cesarza Jmci
Regimenty od Renu rewokowane te spózniły; ale inaczej być nie mogło.

Garnizon przytym w fortecy woysku się równaiący bo go samisz Turcy na 30,000 rachowali prócz
obywatelów i pospólstwa. Seraskier przy tym suo edoctus malo że w polu batalii niemieckiey
niewytrzymał kiedy obóz ze wszystkim utracił sromotnie go odbiegłszy i ludzi siła straciwszy, wisiał
tylko nad woyskiem z daleka fatyguiąnc częstym woysko podpadaniem, przeszkadzaiąnc przytym
pobulationes, o które tam i bez tego trudno iako w kraiu ciasnym i mieyscach górami okronżonych a z
wiosny, ieszcze przez præsidium i woyska Tureckie opasionych. Rozdzielone przytym woyska iedne z
Generałem Leslem drugie cum Bano Croatiæ trzeci z Generałem Szukiem in superiori Hungaria. Nusz
blokada Neyhauska osada Satmaru i tak wiele innych fortec. Situs przytym loci nagrodził podobno
staroświecką fortyfikacyą i okrongłe bez flanków baszty. Ludzie przy tym to iest præsidium na śmierć
zostawione: bo ktoż nie woli umrzeć w bitwie i w obronie a niżeli od ronk katowskich? co practicatum
w Paszach roku przeszłego na fortecy Strygońskiej bendoncych "głowa i serce komendanta a rence i
ochota do obrony żołnierska to to są flanki, to są externa opera facies menżna żołnierza lepsza iest
niżeli facies naypotężnieyszego belwardu fides "Rycerska wiencey wytrzyma niżeli lorica
naymocnieyszego parapetu".


Choroby przytym roku przeszłego panuionce a znowu teraz na początku obozu zaczente te za
naywiększo nie dokazaney imprezy mogą się rachować przyczyne: i oto naybardziey całe
Chrześciaństwo do maiestatu Boskiego powinno suplikować, aby one z łaski i miłosierdzia swego od
woysk odwrócił Chrześcijańskich; bo na te tylko rozum ludzki żadnego niewymyśli sposobu. I gdzie
to może być w chorym albo w słabym ciele dobra fantazia? gdzie rycerska ochota? gdzie rześkość
moc i siła? ile z tym narodem który z renczno bronio tak się dobrze sprawić umie.

To co do przeszłey kampanii; teraz przystępuiemy do przyszłey, a day Boże całemu Chrześciaństwu
szczęśliwey.

──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────

Dokument znajduje się w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie

─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────

DISKURS WOIENNY

O PRZESZŁEY I PRZYSZŁEY KAMPANII (R. 1684)

Przeszła kompania że non successit według projektu który Colligati po między sobą byli postanowili,
Bogu wprzód który się panem zowie zastępów, oddać to potrzeba i iego skrytym sądom. Referuiąc się
iednak ad humana te się zdadzą i znaydują naypryncypalnieysze przyczyny.

Nayprzód że woyska które były przeszłey kampanii in operte belli, pozno na swych zimowych staneli
kwaterach, na których ci co pozostali w Węgrzech, osobliwie Polacy w Sabinowie w Ungwarze iako i
ludzie Cesarscy w Lwowczy Kirzmarku Spizu i w tamtey okolicy i innych mieyscach, żadnego asz do
samey prawie wiosny nie mieli odpoczynku. Ludzie bowiem Tekölego świeży i ani bitwami ani pracą
letnią, i iesienną nie zrobieni całą zimę infestowali ludzi chorych i nuznych postrzelanych wytchnięcia
iakiegokolwiek potrzebuiących præpediendo, qui et saltus sylvarum, i przebiegów tamtych iako w
swym kraju wiadomi wespół z chłopy tamecznemi którzy w żadne niechcieli wchodzić Contributie
(iako się zachowuie w całey Europie) ale odżałowawszy domów swych i cokolwiek carum est
rozbiegłszy się et victum dla ludzi et pabulum dla koni bronili odbierali brać przeszkadzali i gdzie
kogo zastali okrutnie mordowali. Sam Ungwar potrzykroć był oblenżony który iako mężnie Polacy
bronili (rzecz sama mówi) aż dotąd póki nieprzyiaciel nie wziął tey przed się desperacyi że własne
swoie palił domy wsie gumna zboża i siana; zażywszy tey rezolucyi ze wszystkim zginąc byle w tąż z
sobą nieprzyiaciół swych wprowadzić zgubę i ruinę.

Po takich tedy pracach i niewczasach przyszło woysku osobliwie polskiemu (które po Litwie całey i aż
ad littora maris Baltici rozwlec się musiało: nie mogąc w ciasnieyszych mieyscach wczesney mieć
subsistencii, bo dla samych chorób zarazliwych, które się powietrzem nazwać mogły, ciesniey ich
stawiać nie godziło się i dla dóbr Królewskich w których tylko żołnierzowi stawać ex lege licet od
siebie odległych) i tak długiemi woynami strudzonemu późno w pole wyniść i w ieden skupić obóz.

Pro vigesima prima Augusti przyszło się ruszyć nie czekaiąnc na tych których tertia pars ieszcze była
pozadzie iako i ludzi Kurfistrza Jmści iako i Xiążęcia Kurlandzkiego pod fortece Jazłowiecką. Ale i w
kawaleryi znaczna znalazła się uyma ile w dawnych i doświadczonych żołnierzach, których wybór i z
dwiema polnemi Hetmanami i tak wielu Pułkowników i officerów poległo przez szwanki i choroby
roku przeszłego.

Porta zaś otwarłszy pro ultima necessitate zachowane skarby, Spolia przy tym po wezyrze i po tak
wielu na woynie poginionych i poduszonych Paszach Bejach, Agach, krewnych ich sługach albo
przyjaciołach, wysypali to wszystko na żołnierza uczyniwszy ostatnią sforcę i obwołali po całym
państwie aby na woynę wychodzili, którzy tylko Bissurmanami się mianuią. Wyprawili Suliman-Paszę
Seraskiera przeciwko Polsce tak wcześnie że u Dunayskiey wprzód stanął przeprawy niżeli ieszcze
ziemia trawą a drzewa liściem się okryły, i czego confirmatie czenste przychodziły i od szpiegów i od
ienzyków i od nich uciekaiących albo wykupionych wienzniow iako i przestrog pewnych. Z tym tedy
Hetmanem woyska Tureckie naznaczone i ordynowane naybitnieysze sławne z Rumelii począwszy od
bramy Adryanopolskiey aż do bramy Kamieńca inkluduiąc Tatarów wszystkich tak Dobrzeckich
Krymskich Hagayskich Budziackich Białogrodzkich i Czerkiesów aż do samey Colchidy Multanów i
Wołochów, iako to wszystko w Ordynansie onemu specifikowanem było. Han zrzucony że nierychło
wychodził na woynę i że nie będąc tylko od uduszonego Wezyra na państwie krymskim osasdzonym
wiencey sobie pozwalał i od poddanych wyciągał niżeli mu należało. Nowego przysłano z Rodosu
Hana człowieka woiennego i rozumnego i któremu równego między Sołtanami nie maią, iuż przed
tym na Hanstwie będącego i wróżnych z Polakami i Moskalami pro et contra bywałego potrzebach;
osobliwie pod Żurawnem gdzie on postanowionego z Turkami traktatu magna pars fuit iako i wzięcia

──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────

Dokument znajduje się w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie

─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────

pod Moskwą Czychryna. Ten tedy wiadomy i ćwiczony w Tureckich.......rozkazach i Emirach nie
osiadłszy państwa i stolicy przy Seraskierze póty na Dunajem czekał i zostawał póki się wszystkie do
niego Tatarskie i Czerkieskie niezciągnęły woyska; przeprawiwszy się tedy z Tureckim woyskiem
przez Dunay złączył się z swymi i ruszył ku Kamieńcu przez ziemię Mołdawską zagarnąwszy z sobą i
Hospodara Valachiæ i wziąwszy sibi fidelem po drodze Moldavum.

Woyska zaś Polskie którego czenść wyprawiła się była osobliwie kawaleryi z wiosny zaraz do
blokowania Kamieńca aby były prowianty z Budziaku i Multan niewychodziły do tey fortecy
zniosłszy czenść nie małą Convoiu Tureckiego i zabrawszy prowianty z Kamieńca do Jałosławca
prowadzone, opanowawszy fortecę Zwaniec super Danastrum vel Tyram i na drugiey Zamek Chocim
tam czekały et necessaria do mostu i przeprawy sposobili, samo zaś Corpus do obozu generalnego
kupiło się. W regimentach osobliwie pieszych znać było ieszcze przeszłey kampanii niewczasy i tak
genste śmierci z zaraźliwych przeszłorocznych chorób, tak że zarazna samym zaczęciu kampanii i
weyściu w oboz Regimentów przyszło niektóre separować i na stronie im stawać aby były drugich
niepozarażały; taka to bowiem była iuż tych zaraza że nawet ludzi in stativis po wsiach i miastach siła
tosz dotkneła malum.

Z tymi tedy co nadeszli wzięty 25 Augusti Zamek Jazłowiecki o którym Turcy mieli przypowieść «że
nie miał znać śmierci w kilku "godzinach" a to że na wysokiey przykrey i skalistey leży górze; zdało
im się tedy że miny żadnego nie miały czynić effektu.

Z tamtond szło woysko magnis passibus pod Zwaniec do Dniestrowey przeprawy gdzie się pokazało
iako durum iest przeciwko woli Bożey calcitrare. Przez niedziel trzy i daley robiono koło mostu na
tymże mieyscu i tymże sposobem gdzie był za Króla Kazimierza in An. 16.... zbudowany z
niewypowiedziano praco i pilnościo dzień i noc ludzie od niego nieschodzili, ale co w dzień zrobiono
to woda z deszczów nigdy o tym czasie niewidzianych z gór z wielkich powodzi psowała i kończyć
niedopuszczała, ieńcy zaś wszyscy twierdzili że wielka czenść ordy gotuie się iść in sucursum Budy
per Moldaviam et Transylvaniam, co anoxios nas naybardziey reddebat, i dla tego na czółnach i
barkach na iakie się kray tamten zdobyć mógł do takich przepraw niesposobny przeprawiliśmy
wszystkie swoie dragonio i dwa pułki kawaleryi, którzy obozem pod samym Chocimskim na
stronieMołdawskiey położyli się obozem, aby był głos tym prędzey nieprzyiaciela doszedł o
przeprawie naszey i nie dał mu czasu tey do Węgier wyprawy.

W tym samym czasie przyszedł syn starszy Hanski Solatn Galga niby to Hetman w kilka dziesiąt
tysięcy woyska, za nim zaraz następował Han a za nim Seraskier: probowali szczenścia po kilka–kroć
na obóz pod Zamkiem Chocimskim stoioncy, ale zawsze z wielką swą w ludziach stratą odeszli i
confuzyą. Tym czasem most około którego ostatnia czyniła się sforca iuż w samym dokończeniu (tak
że iuż ludzie po deszcze z iednego na drugi przechodzili brzeg) tak nawalna w nocy zepsowała woda,
że ledwie nazajutrz reliquiæ iego albo znaki znalazły się.

Już tedy pod woyskiem tak licznym i potężnym niewidząc inszego mostu budowania sposobu, które
nietylko wszystkie tamtey strony rzeki okryły brzegi, ale okoliczne góry i pola: trawy też staniem na
tym tam iednym mieyscu przez niedziel cztery iuż były tak opasione że woysko ulla ratione , tam
subsistere dłużey nie mogło; zdało się tedy Consilio bellico ruszyć z tego mieysca ku Kamieńcowi,
aby było nieprzyiaciela cum totis viribus za sobą wyciongnoć i tym sposobem uczynić mu diversio
aby woyska swego nie dzielił et in succursum Budy nieposełał?

I stało się tak czegośmy sobie naybardziey życzyli, że Tatarowie trzeciego dnia po odeyściu naszym
przez Dniestr przeprawili się, którego wody (nieodciągniono i niepoiento iakoś Bosko wolo i
dipositio) tak razem opadły i tak wielkie nastały pogody, że we dwóch dniach Tatarskie a potym w

──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────

Dokument znajduje się w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie

─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────

kilka dni Tureckie wszystko na pozostałych naszych ieszcze kamieniami napełnionych koszach, mało
praco przeprawiło się woysko.

Myśmy interim przed odeyściem naszym tabulas naufragii mostu naszego zebrawszy, promy i czołny
które tam tylko były wyprawiliśmy w górę rzeki przy dwóch regimentach infanteryi, i znowu inszy
most o mil sześć od Żwańca budować w mieyscu ieszcze sposobnieyszym zleciliśmy; sami zaś o małe
pół mile od Kamieńca nad tosz wodo nad którą i ta leży forteca staneliśmy i tam bitwę dać Hanowi i
Seraskierowi umysliliśmy.

Poprzedził Han Seraskiera ale tentare nic nieśmiał; dał znać Seraskierowi aby mu przysłał wszystke
swoie kawaleryo, wyprowadził przy tym garnizon z fortecy Kamienieckiey którego rachhuie się 15000
pod trzema Paszami, wziął i armaty kilkanaście sztuk z teyże fortecy: z tym wszystkim z daleka tylko
wieszał się nad woyskiem Polskim. A że woysko Polskie nie mogło żadno miaro in vicinio Kamieńca
dłużey subsistere dla opasionych o mile i drugą (iako to bywać zwykło ) około fortec traw, ruszyło się
woysko Polskie na swoie pasze za przeprawe chconc oraz odwabić nieprzyiaciela od fortece i iego
fortelów. A że przeprawa była ciasna kilko mieysc przyszło woysku one przechodzić: tam
nieprzyiaciel upatrzywszy swóy czas iusz nad samym wieczorem nastąpił wszystko potengo na
arriére-garde chconc iako czenść urwać woyska albo przynaymniey wozów, ale go w tym Pan Bóg
niepobłogosławił, bo nietylko że szkode wielko w sobie odniósł ale się i naymnieyszym
nieobłowiłbydlenciem. Tentował tegoż fortelu przez dni po tym trzy albo cztery statariam uchraniaiąc
się zawsze pugnans z dział nawet wystrzelić aby ich nieutracił nie osmielił się: a gdy widział że i w
escarmunkach y w tych swych (urywczo tylko przeprawach) nie mógł mieć żadnego awantazu
fortelach o mil cztery od Kamieńca, ludzi swych znacznych natraciwszy, wprzód subsitit a potym
nazad pod fortece do Seraskiera powrócił, który pod samymi murami Kamienieckiemi, obóz swóy był
założył i daley awansować nie śmiał, wziąwszy wiadomość że w mieyscach tych mniey do ich
harców sposobnych na które ich woysko Polskie nawodziło iużby byli batalii evitare nie mogli.

Za ich tedy odeściem nazad ruszyło się woysko Polskie ku Dniestrowi do mostu nowego iuż w pół
zbudowanego. W tym przychodzi wiadomość z ienzyków że Han wszystkie swoje woysko wyprawił
w zagony dla iassyru ku Lwowowi i Wołyniu; zostawiwszy tedy Król pod pewnym Zameczkiem
Czartkowem słabszo piechote (która iusz iako to na końcu octobra ile w tych tu krajach i z zimna i z
niewczasów i z niewygód i z dawnych ieszcze chorób słabieć poczeła) sam z wybranemi wrócił się ku
Kamieńcu, aby było albo tych powracaiących z Wołynia i ode Lwowa Tatarów znosić; albo żeby było
samego Hana ogołoconego w ludzi i oddalonego od Kamieńca gromić. Ale Han niepostąpił sobie tak
nie ostrożnie iako udawali ięzycy; edoctus iusz podobnemi przykładami, czenść bowiem tylko mało
ludzi wyprawił dla zasionżenia żywności i to o mil tylko dziewienć albo dziesienć od siebie, wielki
bowiem głód był w woysku iego propter solitudinem która regnat o mil naymniey dwanaście, do
czego nie tylko nasze woyska ale i same Tureckie i Tatarskie dobrze dopomogły. Dla czego
peæsidium Kamienieckie wyprawiło umyślnych do Porty swych posłów skarzonc na Seraskiera i Hana
że miasto posiłku i pomocy w niwecz ich obrócili i zruynowali z kond niepochybna nad nimi wisi
zguba, o to lisz przecie i tych powracaiących lubo małymi kupami woysko nasze gromili i znacznych
brali wienzniów.
Sam Ham widzonc swoie nadruynowane i zgłodniałe woysko które biegać i szukać musiały,
quærentes quæm devorent, pro meliori securitate podemknął się pod sam Kamieniec i w pustym
stanąwszy zamczysku ieszcze się swey gwardyi osadził ianczarami.

Powrócił Król do swego obozu gdzie iusz zastał śmiertelnie zarażone piechoty, nie tak z głodu bo iusz
do Polski otwarty był pas i dosyć wożono prowiantów, ale contagio przeszłoroczna nie wystała się
była ieszcze i iakoby de novo znowu zaczynała się; nastąpiły przytym mrozy, tak potężne iakich
memoria ludzka o tym czasie niezapamiętała.

──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────

Dokument znajduje się w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie

─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────

Seraskier zaś i Han dowiedziawszy się z ienzyków że most nowy na Dniestrze kończo; na drugiey
którego stronie Wołoska zaraz zaczynała się ziemia, ruszył z pod Kamieńca do mostu swego i on
dniem i nocą przeszedł poprzedzaiąc woyska nasze. Wyszedł w Jassy kapitalne miasto Moldawii i tam
się rozłożył.

Przyszła w tym wiadomość z Litwy że Kozacy pod Moskiewskiem na czas panowaniem bendoncy
naiechawszy powiat pewny do Xięstwa należący sobie go przywłaszczaią, panów własnych ślachtę i
obywateli Xięstwa Litewskiego z dóbr ich wyganiaią pokazuionc list i ordynanse Hetmana swego "że
to z iego czyniono rozkazania" bez żadnej dania sobie przyczyny et contra omnia pacta et contractus
dawniey i świeżo z nimi postanowionym.

Nie zdało się tedy Consilio bellico dłużey passować się cum elementis tego roku nam nie łaskawymi
ani iusz z nieporą woienno i chorobami a raczey gęstemi śmierciami. Staneło tedy aby woyska
rozłożyć i na kwaterach czenść in hostico a czenść przy samych granicach non parcendo bonis
hæreditariis czego z siebie uczynił Król przykład postawiwszy armate wszystke w fortecy swey
dziedziczney Złoczowie około którey Regimenty piesze po włościach: swych toż uczynili Hetmani
Senatores et Nobilitas a to aby tym wcześniey na przyszłą da Bóg wyniść Campanią; w zimie zaś
zasłaniać kraie Ruskie i Wołyńskie od incursii pogańskich.

To co należy do Polaków i przeszłey kampanii. Co ad Rempublicam wenetam ta nad spodziewanie
ludzkie wiencey uczyniła? Nie miała bowiem czasu tylko połowe zimy do weyścia w kolligacyą do
ratyfikowania poprzysiężenia oney in manibus Oyca S. i do preparamentu na tak wielką impreze: a
przecież nie tylko że nieprzyiaciel na morzu pokazać się nie śmiał ale i fortece tak znaczne potracił z
nie małym należącym do nich krajem.

Co zaś do woysk Cesarza Jmci te dosic wcześnie, a że się ieszcze rzeć może prędzey niżeli się
spodziewać możono po tak..... tak roczni w te przeszłą wybrali się Companie! Wzięcie Wyszygradu po
tym Wacu i zniesienia pod nim Nieprzyiaciela iako i odebranego Pestu szczęśliwe poczontki summam
znaczyli bellicam wodza prudentiam a przeto wielkie do wziencia Budy ufacylitowanie.

Eszeckie mosty że nie opanowane po wzięciu zaraz Wyszygradu i co do tego przeszkodą było
Generałowi Lesslemu? tego niewiedząc sądzić się nie może. Czyli woyska iego nierychło zebrane?
czyli avantage sytuacyi mieysca albo obrona considerabilis? czyli poprzedzenie woysk Tureckich?
Wiedzieć iednak Colligatis należało do których equæ bona malaque ponieważ ieden interes iednasz
rerum bene gestaram gloria należo; ale podobno odległość mieysca, albo difficultas prześcia rzadkiey
a prawie zadney korrespondencyi była przyczyno. Galery na Dunaiu w Wiedniu fabrykowane miały
być w tey obsidii magni usus z którymi co się stało i ieżeli przyszły były ad effectum i o tym nam nan
constat.

Woyska Kurfistrza Jmci Bawarskiego i Circulorum Franconicæ et Suabiæ i niektóre Cesarza Jmci
Regimenty od Renu rewokowane te spózniły; ale inaczej być nie mogło.

Garnizon przytym w fortecy woysku się równaiący bo go samisz Turcy na 30,000 rachowali prócz
obywatelów i pospólstwa. Seraskier przy tym suo edoctus malo że w polu batalii niemieckiey
niewytrzymał kiedy obóz ze wszystkim utracił sromotnie go odbiegłszy i ludzi siła straciwszy, wisiał
tylko nad woyskiem z daleka fatyguiąnc częstym woysko podpadaniem, przeszkadzaiąnc przytym
pobulationes, o które tam i bez tego trudno iako w kraiu ciasnym i mieyscach górami okronżonych a z
wiosny, ieszcze przez præsidium i woyska Tureckie opasionych. Rozdzielone przytym woyska iedne z
Generałem Leslem drugie cum Bano Croatiæ trzeci z Generałem Szukiem in superiori Hungaria. Nusz
blokada Neyhauska osada Satmaru i tak wiele innych fortec. Situs przytym loci nagrodził podobno
staroświecką fortyfikacyą i okrongłe bez flanków baszty. Ludzie przy tym to iest præsidium na śmierć

──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────

Dokument znajduje się w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie

─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────

zostawione: bo ktoż nie woli umrzeć w bitwie i w obronie a niżeli od ronk katowskich? co practicatum
w Paszach roku przeszłego na fortecy Strygońskiej bendoncych "głowa i serce komendanta a rence i
ochota do obrony żołnierska to to są flanki, to są externa opera facies menżna żołnierza lepsza iest
niżeli facies naypotężnieyszego belwardu fides "Rycerska wiencey wytrzyma niżeli lorica
naymocnieyszego parapetu".


Choroby przytym roku przeszłego panuionce a znowu teraz na początku obozu zaczente te za
naywiększo nie dokazaney imprezy mogą się rachować przyczyne: i oto naybardziey całe
Chrześciaństwo do maiestatu Boskiego powinno suplikować, aby one z łaski i miłosierdzia swego od
woysk odwrócił Chrześcijańskich; bo na te tylko rozum ludzki żadnego niewymyśli sposobu. I gdzie
to może być w chorym albo w słabym ciele dobra fantazia? gdzie rycerska ochota? gdzie rześkość
moc i siła? ile z tym narodem który z renczno bronio tak się dobrze sprawić umie.

To co do przeszłey kampanii; teraz przystępuiemy do przyszłey, a day Boże całemu Chrześciaństwu
szczęśliwey.