Teka Historyka

Materiały Studenckie

go Koła Naukowego

Historyków Uniwersyt

etu Warszawskiego

zeszyt 45

Warszawa, grudzień 2012

teka45.indb 1

2005-02-09 00:53:13

126

Zbigniew Hundert

Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

Jan Sobieski przeciw Dymitrowi Wiśniowieckiemu, czyli
konflikt dwóch hetmanów koronnych w latach 1668–1670.
Zarys problematyki

Jan Sobieski i młodszy od niego o dwa lata ks. Dymitr Jerzy Wiśnio-

wiecki prawdopodobnie znali się od końca lat czterȳiestych XVII w., kiedy
wspólnie pobierali nauki w Akademii Krakowskiej. Gdy w 1648 r. wybu-
chło powstanie Chmielnickiego dwaj przyszli hetmani niemal równocześnie
rozpoczęli służbę wojskową. Przed 1650 r. ks. Dymitr omal nie stał się szwa-
grem Sobieskiego, bowiem zakochał się – zresztą z wzajemnością, w siostrze
Jana, Katarzynie, a miłość swą postanowił urzeczywistnić poprzez małżeń-
stwo. Matka Katarzyny Teofila nie zamierzała jednak wydawać swojej córki
za ks. Dymitra; planowała jej zaślubiny z ordynatem ostrogskim i wojewodą
krakowskim ks. Władysława Dominika Zasławskiego, niesławnym regimen-
tarzem spod Piławiec. W słusznym mniemaniu Teofili Sobieskiej, transakcja
małżeńska z ks. Władysławem Dominikiem była o wiele korzystniejsza niż z ks.
Dymitrem, bowiem barȳiej wpływowy wojewoda krakowski mógł wspomóc
rozwój kariery politycznej synów, Marka i Jana. Do zawarcia małżeństwa
doszło w lutym 1650 r., mimo sprzeciwfu Katarzyny. Nie mogący pogoȳić
się z takim obrotem spraw ks. Dymitr zamierzał porwać ukochaną sprzed
ołtarza. Podczas ceremonii zaślubin, skądinąd ostrzeżeni o zamiarach Wiśnio-
wieckiego Sobiescy, zadbali o odpowiednie środki bezpieczeństwa i do porwania
nie doszło

1

. Cała sytuacja z 1650 r. poniekąd, musiała wpłynąć na zadrażnienie

stosunków Wiśniowieckiego z Sobieskimi, w tym z młodszym synem Teofili,
Janem. Czy był to początek złych relacji dwóch przyszłych hetmanów, czy
może też kolejna sytuacja wpływającą na ich pogorszenie – tego nie wiemy.

Kolejną kwestią kształtującą stosunki przyszłych hetmanów była

sprawa ordynacji zamojskiej, wakującej od 1665 r. po śmierci Jana „Sobie-
pana” Zamoyskiego. Pretensje do niej zgłosił ks. Dymitr jako mąż Marianny
Zamoyskiej, córki Zȳisława i siostry Marcina, dalekich krewnych ostat-
niego ordynata. Podobne pretensje rościli sami Zȳisław i Marcin, siostra

1

Zob. J. Horwat, Młodość księcia Dymitra Wiśniowieckiego, „Rocznik Historyczno-Archi-

walny”, 6 (1989), s. 18–20; I. Czamańska, Wiśniowieccy. Monografia rodu, Poznań 2007,
s. 305; M. Wagner, Dymitr Jerzy Wiśniowiecki, [w:] Poczet hetmanów Rzeczypospolitej.
Hetmani koronni, red. M. Nagielski, Warszawa 2005, s. 249–250, 252; J. Jaroszuk, Raȳiwił-
łowa z Sobieskich Katarzyna, PSB, 30 (1987), s. 392–39⒊

teka45.indb 126

2005-02-09 00:54:00

127

Jan Sobieski przeciw Dymitrowi Wiśniowieckiemu...

Jana Gryzelda z Zamoyskich Wiśniowiecka ze swoim synem Michałem, inny
siostrzeniec ordynata Stanisław Koniecpolski oraz wdowa po „Sobiepanie”
Maria Kazimiera, ze swoim drugim mężem Janem Sobieskim. Oprócz kwestii
ordynacji, której nie rozstrzygnięto jeszcze, gdy Dymitr i Sobieski pełnili
urzędy hetmańskie, Ilona Czamańska twierȳi, iż jeszcze innym podłożem
konfliktu księcia z bratem swej dawnej ukochanej była sprawa buławy, nadanej
w 1665 r. Sobieskiemu, a nie Wiśniowieckiemu. Książę miał w tamtym czasie
sąȳić, iż hetmaństwo powinno było przypaść jemu. Jednakże to Sobieski
całkowicie oddany sprawom dworu był wówczas zdecydowanie lepszym dla króla
kandydatem niż ks. Dymitr

2

.

Kolejny raz książę wojewoda bełski, którym Wiśniowiecki był

od 1660 r., rozpoczął starania o buławę polną w lutym 1667 r., gdy zmarł
hetman wielki koronny Stanisław „Rewera” Potocki

3

. Ks. Dymitr dobrze

wówczas rozumiał, że hetmanem w. koron. zostanie według zwyczaju dotych-
czasowy hetman polny, a więc Sobieski. Warto dodać, że książę miał przypo-
mnieć królowi o swojej wartości jako wóȳ jeszcze w styczniu 1667 r., bowiem
zdaniem nauczyciela Akademii Zamojskiej Bazylego Rudomicza, woj. bełski
rozbił wówczas Tatarów pod Krzemieńcem, odbierając im 9 tys. jasyru,
a w celach propagandowych 20 wziętych do niewoli ordyńców posłał Janowi
Kazimierzowi

4

. W marcu sam stanął w Warszawie, gȳie pozyskał wielu

zwolenników dla urzeczywistnieniaa zamiaróww otrzymania buławy. Ostatni
Waza na polskim tronie zwlekał jednak z decyzją w tej sprawie, co wyni-
kało z kilku pobudek, m.in. z faktu powiązania kwestii nadania hetmań-
stwa Wiśniowieckiemu z jego poparciem dla królewskich planów wprowa-
ȳenia na tron Kondeusza – co akurat nie wzbuȳiło entuzjazmu księcia

5

.

Ze starań wojewody bełskiego o buławę nie był zadowolony sam Sobieski,
co jasno dał do zrozumienia w liście do żony z 15 września 1667 r., kiedy

2

I. Czamańska, Wiśniowieccy…, s. 312–313; M. Wagner, Dymitr Jerzy Wiśniowiecki…,

s. 252; J. Horwat, ǒiałalność polityczna i wojskowa księcia Jerzego Dymitra Wiśniowieckiego,
hetmana polnego koronnego wojewody bełskiego w latach 1669-1672, „Rocznik Przemyski”, 27
(1990), s. 16⒌ Ordynację zamojską mocą postanowień konwokacji z lutego w 1674 r. objął
ostatecznie jako IV ordynat M. Zamoyski (J. Stolicki, Wobec wolności i króla. ǒiałalność poli-
tyczna szlachty ruskiej, ukrainnej i wołyńskiej w latach 1673-1683, Kraków 2007, s. 59–60).

3

A. Haratym, Jan Sobieski jako hetman polny koronny (maj 1666-luty 1667), [w:] Staropolska

sztuka wojenna XVI-XVII wiek, red. M. Nagielski, Warszawa 2002, s. 232–233; I. Czamańska,
Wiśniowieccy…, s. 3⒔

4

B. Rudomicz, Efemeros czyli diariusz prywatny pisany w Zamościu w latach 1655-1672, t. 2,

1665-1672, wyd. W. Froch, M.L. Klementowski, Lublin 2002, s. 12⒌

5

A. Haratym, Jan Sobieski…, s. 232–233; I. Czamańska, Wiśniowieccy…, s. 313–314; M. Wagner,

Dymitr Jerzy Wiśniowiecki…, s. 251–25⒉

teka45.indb 127

2005-02-09 00:54:00

128

Zbigniew Hundert

z nielicznymi siłami realizował plan odparcia najazdu tatarsko-kozackiego

6

.

Pragnący zostać hetmanem D. Wiśniowiecki nie wziął uȳiału w walkach
prowaȳonych przez siły Sobieskiego jesienią 1667 r. Nie przeszkoȳiło
to jednak by w styczniu 1668 domagano się od króla nadania księciu buławy
polnej. Dymitr musiał już wówczas skaptować silne stronnictwo skoro tylu
było zwolenników nadania mu buławy. O jego pozycji świadczy też fakt,
że król chcąc pozyskać wojewodę bełskiego obdarzył go starostwem lubom-
skim i drahimskim; Sobieski ze złośliwością odnotował wtedy, iż on biorąc
uȳiał w kampanii wojennej poniósł same straty, a książę wojewoda będąc
jedynie na pogrzebie Ludwiki Marii od razu odniósł korzyści

7

. W marcu,

gdy Sobieski był już hetmanem wielkim, wojewoda bełski otrzymał w końcu
buławę mniejszą

8

. Jan Kazimierz liczył, że ks. Dymitr poprze nową królewską

koncepcję abdykacji na rzecz księcia neuburskiego Filipa Wilhelma

9

. Mimo

wyraźnego niezadowolenia z wyboru swojego zastępcy Sobieski umówił się
z ks. Dymitrem na odbycie wspólnej narady w Żółkwi w maju 1668 r.

10

Było

to bodaj pierwsze spotkanie „służbowe” dwóch hetmanów, którego przebiegu
nie znamy możemy jednak przypuszczać, iż nie odbywało się w atmosferze
wzajemnego zrozumienia. Z doniesień bawiącego w Wilnie sługi wojewody
krakowskiego Aleksandra Michała Lubomirskiego, datowanych na 28 maja
wiemy, iż kanclerz litewski Krzysztof Pac pozyskał ks. Dymitra do swoich
planów, które na pewno nie były po myśli partii ancuskiej, w skład której
wchoȳił Sobieski

11

. Różnice w przynależności do obozów politycznych potę-

gowały napięcia w relacjach obydwu hetmanów koronnych. Wiȳimy tego
wyraz w liście Sobieskiego do żony z 15 czerwca, w którym hetman wielki
notował, iż poza kłopotem związanym z wypłatą żołdu chorągwiom i regi-

6

J. Sobieski do M.K. Sobieskiej, Podhajce 15 IX 1667, [w:] Listy Jana Sobieskiego do żony

Marii Kazimiery, wyd. A.Z. Helcel, Kraków 1860, s. 12⒈

7

J. Sobieski do M.K. Sobieskiej, Podhajce 22 X 1667, [w:] tamże, s. 127; I. Czamańska,

Wiśniowieccy…, s. 3⒕

8

Sobieski nominację na urząd hetmana wielkiego otrzymał 8 II 1668 r., natomiast D. Wiśnio-

wiecki buławę mniejszą miał przyjąć 13 III 1668 r. (Urzędnicy centralni i nadworni Polski
XIV-XVIII wieku, oprac. zbiorowe, Kórnik 1992, s. 43, 47). O tym, że buławę mniejszą daȳą
Wiśniowieckiemu, Sobieski wieȳiał już w styczniu 1668 r. (J. Sobieski do M.K. Sobieskiej,
Żółkiew 27 I 1668, [w:] Listy Jana Sobieskiego…, s. 149).

9

I. Czamańska, Wiśniowieccy…, s. 3⒕

10

J. Sobieski do A.M. Lubomirskiego, Jaworów 12 V 1668, [w:] Pisma do wieku i spraw Jana

Sobieskiego, 1/1, wyd. F. Kluczycki, Kraków 1880, s. 370.

11

P. Chabaczewski do Wąsowicza, stolnika łomżyńskiego, Wilno 28 V 1668, [w:] tamże,

s. 37⒏

teka45.indb 128

2005-02-09 00:54:01

129

Jan Sobieski przeciw Dymitrowi Wiśniowieckiemu...

mentom jest jeszcze książę Dymitr, którego nie podobna przy wojsku zostawić!

12

.

Sformułowana opinia nie tyczy się jednak braku kompetencji dowódczych
ks. Dymitra, a jego ȳiałalności niezgodnej z życzeniami hetmana wielkiego.
W lipcu Sobieski informował A.M. Lubomirskiego o wysłaniu na sejmiki
swoich luȳi, jednocześnie przestrzegając, iż dysponuje informacjami o silnej
agitacji ks. Dymitra przeciw stronnictwu ancuskiemu

13

. Sobieski nie pozostał

młodszemu koleȳe dłużny i zaatakował go na płaszczyźnie wojska. Hetman
wielki miał już wówczas silną pozycję w armii, zbudowaną w oparciu o wpły-
wowe w wojsku środowiska związane niegdyś z Jerzym Sebastianem Lubo-
mirskim. Wprawȳie te na początku ignorowały Sobieskiego, dostrzegając
w nim wyłącznie dworską kreaturę wprowaȳoną w miejsce ich ukochanego
woȳa, jednakże po śmierci rokoszanina, a następnie po sukcesie podhaje-
ckim sytuacja uległa całkowitej przemianie. Ks. Wiśniowiecki takiej pozycji
nie miał

14

; próbował ją zbudować, chcąc wykorzystać ku temu potencjał

żołnierzy, którzy utracili swoje miejsce w kompucie. Na początek książę starał się
o pozyskanie luȳi z chorągwi husarskiej zmarłego S. Potockiego, która nie
znalazła miejsca w kompucie pokojowym ułożonym przez Sobieskiego. Część
jej towarzystwa przeszła do nowosformowanej chorągwi Mikołaja Hieronima
Sieniawskiego, związanego z Sobieskim, zaś pozostali, włącznie z dawnym
porucznikiem „Rewery” Gabrielem Silnickim dali podstawę do zaciągu roty
husarskiej księcia. Weszła ona w skład komputu w I kwartale 1668 r., czyli w
tym samym czasie kiedy wojewoda bełski otrzymał buławę

15

. Podobną taktykę

Wiśniowiecki zastosował również w innym przypadku. Z uchwał sejmiko-

12

J. Sobieski do M.K. Sobieskiej, Zboiska 15 VI 1668, [w:] Listy Jana Sobieskiego…, s. 18⒎

Por. M. Wagner, Dymitr Jerzy Wiśniowiecki…, s. 25⒈

13

J. Sobieski do A.M. Lubomirskiego, w Błudowie 12 VII 1668, [w:] Pisma do wieku…,

s. 394–39⒌

14

Pewnym oȳwierciedleniem wpływów w wojsku była liczba posiadanych w kompucie

jednostek. U progu funkcjonowania etatu pokojowego z 1667 r., w samym tylko autora-
mencie narodowym J. Sobieski miał pułk jazdy zawierający 9 chorągwi, w tym własną
husarską i pancerną. Ks. Dymitr natomiast, miał wówczas pułk liczący raptem 4 chorągwie
pancerne, w tym jedną pod własnym imieniem (Rachunki sejmowe 1668 r., AGAD ASK,
ȳ. II, nr 61, k. 83–83v).

15

Dotychczas uważano, że chorągiew S. „Rewery” Potockiego 1 VIII 1667 r. przyjęła imię

podstolego koronnego, Szczęsnego Kazimierza Potockiego (zob. m.in. J. Wimmer, Materiały
do zagadnienia liczebności i organizacji armii koronnej w latach 1660-1667, SMHW, 6 (1960),
1, s. 224), jednakże najnowsze badania wykazały co innego. Rota husarska Sz. Potockiego
została dopiero co przeformowana z pancernej; z chorągwi husarskiej dawnego hetmana wiel-
kiego część towarzyszy w 1667 r. odeszła do roty Sieniawskiego, a inna część dała podstawę
do utworzenia chorągwi husarskiej ks. Dymitra (Z. Hundert, Husaria koronna w wojnie
polsko-tureckiej 1672-1676, Oświęcim 2012, s. 90–92).

teka45.indb 129

2005-02-09 00:54:01

130

Zbigniew Hundert

wych wojewóȳtw poznańskiego z kaliskim z lipca 1670 r. dowiadujemy się,
że opłacana wcześniej przez wojewóȳtwa wielkopolskie rota kozacka (a w zasa-
ȳie wołoska) Jerzego Zarudnego (być może Daniela Zarudnego) miała być
już zwinięta

16

. Z poprzednich laud sejmikowych wiemy jednak, iż ta chorągiew

się nie rozwiązała, bowiem szlachta poznańska z kaliską skarżyła się na nią,
iż jako odȳiał będący już poza komputem, zimą 1668/1669 bezprawnie
wybierała w Wielkopolsce hibernę. W uchwałach sejmikowych występo-
wała wtedy jako nadworna rota wołoska księcia hetmana pod Zarudnym.
Wiȳimy zatem, że po wykreśleniu jednostki Zarudnego z komputu prze-
szła ona na utrzymanie D. Wiśniowieckiego, po czym, jak wiemy z innych
źródeł, ponownie znalazła się na etacie państwa, tyle że pod imieniem hetmana
polnego (w 1673 r. była w końcu zaliczona do jednostek starego zaciągu)

17

.

Powróćmy jednak do kwestii chorągwi husarskiej. Po wejściu do komputu
nie miała ona obmyślonych środków na utrzymanie, choć zgodnie z listem
przypowiednim powinna zostać przyjęta na listę płac do woj. krakowskiego
w miejsce arkabuzerów Marcjana Chełmskiego

18

. W związku z tym, że wspo-

mniany regiment arkabuzerii nie został zwinięty

19

, rota hetmana pozostawała

bez środków. Poprzez swoich luȳi ks. Dymitrowi udało się jednak przefor-
sować na sejmiku woj. krakowskiego własny projekt i w instrukcji poselskiej
z 15 paźȳiernika danej na konwokację zawarto postulat, żeby (…) gruntowna
tej chorągwi tak de praesentis jak i futurum obmyślona była płaca i lokacyja

20

. Tu

uaktywnił się Sobieski, który poprzez związanego z nim Stefana Biȳińskiego
zaprotestował podczas konwokacji, iż w kompucie jest za dużo husarii, a za mało
pancernych, czyli niezgodnie z uchwałą o redukcji z 1667 r. Było to zatem
ȳiałanie ewidentnie wymierzone w ks. Dymitra, a nie w rozbudowę husarii,
bowiem ten sam Biȳiński, zaledwie 3 miesiące później, w lutym 1669 r.

16

Uchwały sejmiku śreȳkiego 29 VII 1670, B. Czart., nr 1774, s. 418; Komput wojska na

wojewóȳtwa zebranego, 1 VIII 1667, tamże, nr 162, s. 49⒋

17

Uchwały sejmiku śreȳkiego 4 IV 1669, B. Czart., nr 1774, s. 390; J. Wimmer, Materiały

do zagadnienia liczebności i organizacji armii koronnej w latach 1673-1679, SMHW, 7 (1961),
2, s. 422–42⒊

18

Zob. D. Wiśniowiecki do J. Sobieskiego, 3 X 1668, [w:] Pisma do wieku…, s. 4⒗

19

Stało się to dopiero mocą konstytucji sejmu jesiennego 1670 r. (Konstytucje sejmu 1670 r.,

[w:] Volumina Legum, wyd. J. Ohryzka, 5, Petersburg 1860, s. 40). W trakcie samego sejmu
domagano się by (…) husarskiej chorągwi jego i drugiej, kozackiej, które w kompucie wojska nie
zostają, aby na miejsce rajtaryi p. Chełmskiego inkorporowane były, w czym izba poselska (…)
przyobiecała (Diariusz sejmu zwyczajnego 1670 roku, wyd. K. Przyboś, M. Ferenc, Kraków
2005, s. 79).

20

Instrukcja dla posłów od sejmiku krakowskiego, Proszowice 15 X 1668, [w:] Akta sejmikowe

wojewóȳtwa krakowskiego, 3, wyd. A. Przyboś, Wrocław-Warszawa-Kraków 1959, s. 239–240;
J. Horwat, ǒiałalność polityczna…, s. 159; Z. Hundert, Husaria koronna…, s. 13⒊

teka45.indb 130

2005-02-09 00:54:05

131

Jan Sobieski przeciw Dymitrowi Wiśniowieckiemu...

na sejmiku generalnym Małopolski w Korczynie postulował, by w miejsce
zwiniętych rot kozackich zaciągać chorągwie husarskie, których według niego
(…) mało barzo było

21

. Mimo protestów, w uchwałach konfederacji generalnej

znalazła się konstytucja mówiąca o opłaceniu roty husarskiej księcia. Analo-
giczny zapis zawarto również w uchwałach sejmu elekcyjnego z 1669 r.

22

W ten sposób Sobieski inaczej musiał ugoȳić w księcia. Chorągiew husarska
hetmana polnego zimą 1668/1669 została odsąȳona od hiberny; zresztą i sam
ks. Dymitr jak na razie nie otrzymał z chlebów zimowych stawki na pensję
buławy, o co w lutym 1669 r. domagał się poprzez swojego wysłannika
do Sobieskiego, chorążego kijowskiego Stanisława Wyżyckiego

23

. Odsąȳenie

od hiberny było także odpowieȳią na zachowanie hetmana polnego, który
nakazał cofnąć się regimentowi pieszemu Krzysztofa Koryckiego mimo, iż ten
miał ordynans hetmana wielkiego udania się do Prus Królewskich

24

(zgodnie

z postanowieniami komisji lwowskiej z 1667 r. regiment ten miał stanąć
na praesidium Elbląga

25

). Sobieski jak widać, te posunięcie księcia potraktował

jako jawny sabotaż.

W okresie elekcji nowego władcy w 1669 r. wzajemne animozje

hetmańskie były mniej dostrzegalne, choć na pewno nie ustały, należy bowiem
pamiętać, iż ks. Dymitr i marszałek wielki koronny sprzyjali wówczas różnym
kandydatom do polskiego tronu

26

. Konflikt hetmanów ponownie przybrał

na sile, gdy królem obrano dalekiego krewnego ks. Dymitra, wojewoȳica
ruskiego Michała Tomasza Wiśniowieckiego. W ten sposób pozycja hetmana
polnego mogła ulec wyraźnemu wzmocnieniu w stosunku do starszego kolegi,
pod warunkiem, że zachoȳiłaby solidarność rodowa przedstawicieli obu linii
familii Wiśniowieckich – a wiemy, że ten warunek był spełniony. Nowy

21

Laudum generału Małopolski, Korczyn 18 II 1669, [w:] Akta sejmikowe…, s. 272; J. Horwat,

ǒiałalność polityczna…, s. 15⒐

22

Konfederacja generalna warszawska roku 1668, [w:] Volumina Legum, 4, Petersburg 1859,

s. 491, 495; Akta sejmu walnego elekcji nowego króla roku 1669, [w:] tamże, 5, s. ⒔
O problemach z finansowaniem chorągwi husarskiej ks. Dymitra zob. Z. Hundert, Husaria
koronna…, s. 13⒎

23

J. Sobieski do A.M. Lubomirskiego, Żółkiew 30 I 1669, [w:] Pisma do wieku…, s. 438;

J. Horwat, ǒiałalność polityczna…, s. 160.

24

T. Korzon, Dola i Niedola Jana Sobieskiego 1629-1674, 2, Kraków 1898, s. 165–166; J. Horwat,

ǒiałalność polityczna…, s. 15⒐

25

Komput wojska na wojewóȳtwa zebranego, 1 VIII 1667, B. Czart., nr 162, s. 49⒎

26

Sobieski był zagorzałym zwolennikiem opcji ancuskiej. Ks. Dymitr nie miał tak sprecy-

zowanych sympatii, jednakże w okresie elekcji sprzyjał Karolowi Lotaryńskiemu, a później
prawdopodobnie skaptowano go do grona popierających Michała Korybuta (M. Chmie-
lewska, Sejm elekcyjny Michała Korybuta Wiśniowieckiego 1669 roku, Warszawa 2006, passim;
I. Czamańska, Wiśniowieccy…, s. 315; J. Horwat, ǒiałalność polityczna…, s. 161).

teka45.indb 131

2005-02-09 00:54:05

132

Zbigniew Hundert

monarcha w początkach swojego panowania miał duże zaufanie do hetmana
polnego, jak zapisał bowiem w okolicach lat 1671/1672 nuncjusz papieski
Galeazzo Marescotti: Król ma dla niego [tj. ks. Dymitra – Z.H.] wielkie zacho-
wanie, i w rzeczach wojskowych więcej może na jego niż na czyjem innem zdaniu
z ufnością polegać

27

. Król i ściśle współpracujący z nim hetman polny mogli

uderzyć w opozycyjnie nastawionego hetmana wielkiego choćby w następu-
jący sposób. Na wniosek hetmana polnego król mógł wystawić list przypo-
wiedni na dany odȳiał wojska komputowego osobie związanej z własnym
stronnictwem – wbrew woli hetmana wielkiego. Do takiej sytuacji doszło już
30 paźȳiernika 1669 r., gdy z kancelarii koronnej wyszedł list na regiment
pieszy po generale majorze Janie Stachurskim adresowany na roȳonego brata
hetmana polnego, ks. Konstantego

28

. Sytuacja ta była ewidentnie niezgodna

z linią polityki kadrowej Sobieskiego, bowiem ten nie mógł przecież dopuścić
zwiększenia wpływów w wojsku D. Wiśniowieckiego, a przy tym również
i nie uznawanego przez siebie władcy.

Apogeum konfliktu przypadło na rok 1670. Po elekcji opozycja

poczęła zarzucać Wiśniowieckiemu, iż wziął pieniąȳe od elektora branden-
burskiego za zagarnięte przez tego ostatniego w końcu 1668 r. starostwo
drahimskie

29

. Była to akcja mająca na celu zdyskredytowanie przeciwnika

w walce o wpływy w wojsku, w której jak już wiemy hetman polny dyspo-
nował poważnym sojusznikiem w osobie króla. 20 marca woj. bełski w liście
do hetmana wielkiego, wypominał mu, że urąga urzędowi hetmana polnego.
Zarzucał, że Sobieski anulował wystawione przez niego dekrety, wstrzymywał
wypłacanie zasług oraz wzywał przed sądy hetmańskie oficerów bez wieȳy
młodszego kolegi. Wypomniał przy tym, iż nie pociągnął do odpowieȳial-
ności karnej związanego z Sobieskim Jerzego Ruszczyca, choć mając go
w mocy powinien zgodnie z prawem to uczynić

30

. Wcześniej granice Rzeczy-

pospolitej przekroczyły czambuły tatarskie, które spustoszyły majętności
księcia – Zbaraż i Załoźce. Nie przeciwȳiałanie orȳie przez hetmana wiel-
kiego wywołało złość księcia, który oskarżył Sobieskiego o spowodowanie tej

27

Opis Polski złożony papieżowi Klemensowi X przez nuncjusza kardynała Marescotti, [w:] Relacye

nuncyuszów apostolskich i innych osób o Polsce od roku 1548 do 1690, 2, wyd. E. Rykaczewski,
Berlin-Poznań 1846, s. 39⒏

28

Regestr dokumentów, które wyszły z kancelarii koronnej, AGAD MK, Sig., nr 11, s. 6⒏

29

List szlachcica polskiego do sąsiada po sejmie coronationis, z Krakowa a. 1669, [w:] Pisma

do wieku…, s. 47⒌ Istotnie, oskarżenia nie były bez podstaw, bowiem rezydent elektora
Johann von Hoverbeck na konwokacji 1668 r. oferował ks. Dymitrowi 100 000 zł za zrzek-
nięcie się praw do Drahimia (Diariusz sejmu konwokacyjnego 1668 roku, wyd. K. Przyboś,
Kraków 2009, s. 27).

30

D. Wiśniowiecki do J. Sobieskiego, 20 III 1670, [w:] Pisma do wieku…, s. 496–49⒎

teka45.indb 132

2005-02-09 00:54:06

133

Jan Sobieski przeciw Dymitrowi Wiśniowieckiemu...

napaści, wskazując, że w tym celu zawarł układ z Tatarami. Te oskarżenia
padły na podatny grunt, uaktywniając regalistów

31

. Sam książę hetman pisał

na sejmiki, winiąc Sobieskiego za sprowaȳenie ordyńców, argumentując
to zeznaniami otrzymanymi od pojmanego „języka” tatarskiego (zapewne
wymuszonymi). Przy okazji sformułował istotny dla naszych rozważań zapis:
Trzeci już rok pęȳiłem różne odbywając cierpliwością niesmaki: w upośleȳeniu
urzędu, we wzgarȳie i hańbieniu sądów, w ubliżeniu chleba i zasług luȳi moich
przez jmść pana marszałka wielkiego zadane

32

. Sobieski nie pozostał dłużny

i przeprowaȳił własną agitację na sejmikach przeciw hetmanowi polnemu,
odpowiadając m.in. Wiśniowieckiemu, iż układ z Tatarami owszem zawarł,
ale w 1667 r. pod Podhajcami, co zapewniło względny spokój od strony
ordy

33

. Ks. Dymitr sprawiedliwości poza sejmikami szukał również u swojego

królewskiego krewniaka, skarżąc się na Sobieskiego, a jednocześnie grożąc,
że jeśli Michał Korybut nic z tym nie zrobi, hetman polny nie stawi się
w obozie wojska oraz nie uda się na komisję kozacką w Ostrogu. Władca
snuł wówczas plany zjednania opozycji i właśnie dlatego w prywatnym
liście do swojego kuzyna, zganił go że w sprawie najazdu Tatarów odsłonił
opinii publicznej ruinę majątkową roȳiny Wiśniowieckich, a to nie służy
przecież budowaniu pozytywnego wizerunku króla i jego stronnictwa. W
sprawie natomiast przybycia do obozu armii koronnej, a także udania się do
Ostroga, wskazał, iż hetman nie ma wyjścia, gdyż jest to jego obowiązkiem
w związku z pełnionym urzędem

34

. Jednak tak jak wnosił ks. Dymitr, król

zajął się sprawą relacji hetmanów, ale nie podjął się próby całkowitego poli-
tycznego unicestwienia Sobieskiego, ale doprowaȳenia do zawarcia przezeń
kompromisu z hetmanem polnym. Mediacji pomięȳy Sobieskim a księciem
podjęli się przy patronacie matki króla księżnej Gryzeldy wojewoda wołyński
ks. Michał Czartoryski i wojewoda bracławski Jan Potocki. Sobieski, pisząc
do żony 16 lipca 1670 r. wieȳiał, że król naznaczył mediatorów i chce
go pojednać z D. Wiśniowieckim, co uznał za równoznaczne z zawiesze-
niem broni i dlatego przestał słać na sejmiki oraz do swoich przyjaciół
listy z oskarżeniami przeciwko młodszemu koleȳe. Do samej mediacji
był jednak sceptycznie nastawiony, twierȳąc że nie przyniesie ona żadnych
korzyści, bowiem hetman polny wciąż prowaȳił agitację przeciw marszałkowi

31

T. Korzon, Dola i niedola…, s. 333; I. Czamańska, Wiśniowieccy…, s. 316; J. Matyasik,

Obóz polityczny króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego, Warszawa 2011, s. 252–25⒊

32

D. Wiśniowiecki do sejmiku przedsejmowego lubelskiego, 29 VII 1670, [w:] Pisma do wieku…,

s. 53⒉ Por. T. Korzon, Dola i niedola…, s. 38⒌

33

Zob. J. Sobieski do sejmiku lubelskiego, 20 V 1670, [w:] Pisma do wieku…, s. 508–5⒔

34

I. Czamańska, Wiśniowieccy…, s. 316–3⒘ Zob. też T. Korzon, Dola i niedola…, s. 334–33⒌

teka45.indb 133

2005-02-09 00:54:06

134

Zbigniew Hundert

wielkiemu

35

. Sprawa pojednania odsunęła się zatem w czasie, na co wpłynęły

też próby skonfederowania się wojska koronnego pod Trembowlą jesienią
1670 r. oraz sprawa sejmu jesiennego, na którym obóz królewski odniósł
względny sukces (sejm udało się dokończyć, chwilowo spacyfikowano sytuację
w kraju)

36

. Czynności zmierzających do pojednania jednak nie zaniechano,

snując następujące projekty. Otóż owdowiałego w 1668 r. ks. Dymitra
chciano ożenić z siostrzenicą Sobieskiego, księżniczką Teofilą Zasławską-
Ostrogską; myślano też o zawarciu związku małżeńskiego przez brata tej ostatniej,
Aleksandra, z młodszą córką księcia, Zofią

37

. Przeważyła ostatecznie koncepcja,

by Dymitr pojął za żonę córkę swojej dawnej ukochanej Katarzyny. Hetman
polny nie był jednak entuzjastą tego pomysłu, na co poniekąd wpływ miał
młody wiek potencjalnej małżonki i obawa przed narażeniem się później
na śmieszność – wszak ks. Dymitr nie był młoȳieńcem, a i zdrowie wyraźnie
mu nie dopisywało

38

. Dnia 12 listopada Sobieski miał już jednak informacje,

że ks. Dymitr dał się przekonać do małżeństwa i zamierza sam osobiście udać
się do niego i przeprosić, a po tym wystarać się o rękę Teofili

39

. Hetman

polny nie przyjechał jednak; w jego zastępstwie zrobił to 26 listopada kasz-
telan czernihowski Gabriel Silnicki, związany z ks. Dymitrem i pozosta-
jący w dobrych relacjach z Sobieskim. Przeprosił on w imieniu wojewody
bełskiego hetmana wielkiego i poprosił o rękę Teofili

40

. Wysłanie Silnickiego

było spowodowane tym, iż książę leżał wówczas ciężko chory w Załoźcach

41

.

W ten sposób faktycznie zakończono trzyletni konflikt hetmanów, który
oficjalnie podsumowano osobistym pojednaniem odbytym przez nich w Jawo-
rowie w styczniu 1671 r.

42

W maju Dymitr pojął za żonę Teofilę Zasławską

35

J. Sobieski do M.K. Sobieskiej, Trembowla 16 VII 1670, [w:] Listy Jana Sobieskiego…,

s. 196; J. Matyasik, Obóz polityczny…, s. 253; I. Czamańska, Wiśniowieccy…, s. 3⒘
Zob. też J. Sobieski do M.K. Sobieskiej, Trembowla 20 VIII 1670, [w:] Listy Jana Sobie-
skiego…, s. 199–200.

36

Zob. J. Matyasik, Obóz polityczny…, s. 254–255; L.A. Wierzbicki, Pospolite ruszenie

w Polsce w drugiej połowie XVII wieku. Ostatnie wyprawy z lat 1670-1672, Lublin 2011,
s. 152–15⒊

37

J. Sobieski do M.K. Sobieskiej, Trembowla 2 XI 1670, [w:] Listy Jana Sobieskiego…, s. 207;

I. Czamańska, Wiśniowieccy…, s. 317; J. Matyasik, Obóz polityczny…, s. 25⒍

38

I. Czamańska, Wiśniowieccy…, s. 3⒘

39

J. Sobieski do M.K. Sobieskiej, Trembowla 12 XI 1670, [w:] Listy Jana Sobieskiego…, s. 20⒐

40

J. Sobieski do M.K. Sobieskiej, Trembowla 26 XI 1670, [w:] tamże, s. 209; J. Horwat,

ǒiałalność polityczna…, s. 167; Z. Hundert, Husaria koronna…, s. 226–22⒎

41

J. Sobieski do A. Trzebickiego, Jaworów 29 XII 1670, [w:] Pisma do wieku…, s. 60⒍

42

J. Sobieski do K. Raȳiwiłłowej z Sobieskich, Jaworów 21 I 1671, [w:] tamże, s. 6⒖

teka45.indb 134

2005-02-09 00:54:07

135

Jan Sobieski przeciw Dymitrowi Wiśniowieckiemu...

stając się w ten sposób zięciem swojej dawnej ukochanej

43

. Jeżeli motywy

konfliktu Sobieskiego z Wiśniowieckim naprawdę były mocno zakorzenione
w sprawie małżeństwa siostry Jana – Katarzyny z ks. Zasławskim w 1650
r., to mariaż zawarty przez hetmana polnego z Teofilą 21 lat później, miał
w pewien sposób wymiar symboliczny.

Konflikt hetmanów w latach 1668–1670 miał podłoże osobiste oraz

polityczne, a objawiał się przede wszystkim sporami kompetencyjnymi i wyrzą-
ȳanymi sobie nawzajem uszczypliwościami przy wykorzystaniu prerogatyw
urzędów. Spór był niebezpieczny i mógł doprowaȳić do głębszych poȳiałów
w wojsku, choć rok 1670 wyraźnie pokazał, że Sobieski ma silne oparcie
w armii, a obóz królewski nie jest w stanie go ostatecznie pokonać i musi
próbować osiągnąć kompromis. Zresztą wykorzystanie sprawy konfliktu
buław i doprowaȳenie do jego zakończenia sprzyjało dworowi w budowaniu
swojego lepszego wizerunku i stąd m.in. zaangażowanie króla. Po 1670 r.
współpraca hetmanów, pomijając drobne szczegóły wyglądała poprawnie, jak
pokazała choćby wskazywana przez Marka Wagnera kampania 1671 r. na Prawo-
brzeżu

44

. W 1672 r. Wiśniowiecki wsparł nawet Sobieskiego w walce politycznej,

przeciwko swojemu królewskiemu krewniakowi, ponieważ jego chorągwie
za osobistą namową hetmana polnego przystąpiły do konfederacji w Szcze-
brzeszynie (fakt, że ten krok przyniósł profity księciu w postaci szybko
wystawionych na roty hetmana polnego asygnacji do hiberny)

45

. W czasach

natomiast, gdy Sobieski był już Janem III, ks. Dymitr zyskał jego wyraźnie
wsparcie w sporze o ordynację ostrogską, bowiem monarcha opowieȳiał się
za mężem swojej siostrzenicy, a nie za protegowanym przez siebie chorążym
koronnym Hieronimem Augustynem Lubomirskim, mającym większe prawa
do schedy po Zasławskich-Ostrogskich, niż Dymitr

46

. W latach 1677–1679

43

Zob. Z Warszawy 15 V 1671, [w:] Ojczyste spominki w pismach do ȳiejów dawnej Polski, 2,

wyd. A. Grabowski, Kraków 1845, s. 135–137; I. Czamańska, Wiśniowieccy…, s. 318; J. Horwat,
ǒiałalność polityczna…, s. 167; J. Matyasik, Obóz polityczny…, s. 256–25⒎

44

M. Wagner, Dymitr Jerzy Wiśniowiecki…, s. 253–25⒋ Warto jednak zwrócić uwagę na

pewien incydent dotyczący kompetencji buław z tej kampanii, a wskazany przez B. Rudo-
micza. Oficer Sobieskiego Aleksander Polanowski nie chciał ze swoimi ludźmi oddać się pod
komendę hetmana Wiśniowieckiego by uderzyć na Tatarów, bowiem oświadczył, że nie dyspo-
nuje ku temu ordynansem hetmana wielkiego. W związku z odmową ks. Dymitr przymusił
luȳi pułkownika Polanowskiego do wzięcia uȳiału w walce, a jego samego kazał zamknąć
pod strażą (B. Rudomicz, Efemeros…, s. 379).

45

Zob. Z. Hundert, Husaria koronna…, s. 343–34⒋ Por. J. Horwat, ǒiałalność polityczna…,

s. 181; L.A. Wierzbicki, O zgodę w Rzeczypospolitej. Zjazd warszawski i sejm pacyfikacyjny
1673 roku, Lublin 2005, s. 4⒎

46

Zgodnie z aktem fundacyjnym ordynacji ostrogskiej z 1609 r. majątek nie mógł przypaść

nigdy kobiecie, a więc także Teofili z Zasławskich Wiśniowieckiej. Po wymarciu wszystkich

teka45.indb 135

2005-02-09 00:54:07

136

Zbigniew Hundert

widać pewne tendencje ks. Dymitra do wystąpień antykrólewskich, jednakże
po sejmie groȳieńskim 1678/1679 i zmianie kursu polityki Jana III, ȳiałal-
ność opozycyjna go już nie interesowała, co zaowocowało będącemu już od 1676
r. hetmanem wielkim, uzyskaniem w 1682 r. najwyższego świeckiego urzędu
senatorskiego – kasztelani krakowskiej

47

.

Na koniec pragnę zaznaczyć, że niniejszy artykuł stanowi wyłącznie

zarys problematyki i w żadnym wypadku nie aspiruje do miana gruntow-
nego opracowania zagadnienia konfliktu hetmanów koronnych w latach
1668–1670.

Bibliografia

Źródła rękopiśmienne:

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie

–

Archiwum Skarbu Koronnego, ȳ. II, nr 61;

–

Metryka Koronna, Księgi Pieczętne (Sigillaty), nr 11;

Biblioteka im. ks. Czartoryskich w Krakowie, nr 162, 1774;

Starodruki i edycje źródłowe:

Akta publiczne do interesu ordynacji ostrogskiej należące, [b.m.w. 1754];

Akta sejmikowe wojewóȳtwa krakowskiego, t. 3, wyd. A. Przyboś, Wrocław-Warszawa-Kraków

1959;

Diariusz sejmu konwokacyjnego 1668 roku, wyd. K. Przyboś, Kraków 2009;

Diariusz sejmu zwyczajnego 1670 roku, wyd. K. Przyboś, M. Ferenc, Kraków 2005;

Listy Jana Sobieskiego do żony Marii Kazimiery, wyd. A.Z. Helcel, Kraków 1860;

Pisma do wieku i spraw Jana Sobieskiego, t. 1/1, wyd. F. Kluczycki, Kraków 1880;

wskazanych w akcie sukcesorów – co miało miejsce w 1673 r., ordynacja miała przypaść
osobie, należącej do Zakonu Kawalerów Maltańskich. Szczycący się tym mianem H.A. Lubo-
mirski nabył prawa do ordynacji. Zbrojnie zajął ją jednak mąż Teofilii ks. Dymitr i użytkował
faktycznie od 1673 r. (Akta publiczne do interesu ordynacji ostrogskiej należące, [b.m.w. 1754],
nie paginowane; I. Czamańska, Wiśniowieccy…, s. 324, 329–330).

47

I. Czamańska, Wiśniowieccy…, s. 330-331; M. Wagner, Dymitr Jerzy Wiśniowiecki…,

s. 254–25⒍

teka45.indb 136

2005-02-09 00:54:08

137

Jan Sobieski przeciw Dymitrowi Wiśniowieckiemu...

Relacye nuncyuszów apostolskich i innych osób o Polsce od roku 1548 do 1690, t. 2, wyd. E. Ryka-

czewski, Berlin-Poznań 1846;

Rudomicz R., Efemeros czyli diariusz prywatny pisany w Zamościu w latach 1655-1672, t. 2,

1665-1672, wyd. W. Froch, M.L. Klementowski, Lublin 2002;

Ojczyste spominki w pismach do ȳiejów dawnej Polski, t. 2, wyd. A. Grabowski, Kraków

1845;

Urzędnicy centralni i nadworni Polski XIV-XVIII wieku, oprac. zbiorowe, Kórnik 1992;

Volumina Legum, t. 4-5, wyd. J. Ohryzka, Petersburg 1859-1860;

Wimmer J., Materiały do zagadnienia liczebności i organizacji armii koronnej w latach 1660-

1667, SMHW, t. 6 (1960), 1;

Wimmer, Materiały do zagadnienia liczebności i organizacji armii koronnej w latach 1673-

1679, SMHW, t. 7 (1961), 2;

Opracowania:

Chmielewska M., Sejm elekcyjny Michała Korybuta Wiśniowieckiego 1669 roku, Warszawa

2006;

Czamańska I., Wiśniowieccy. Monografia rodu, Poznań 2007;

Haratym A., Jan Sobieski jako hetman polny koronny (maj 1666-luty 1667), [w:] Staropolska

sztuka wojenna XVI-XVII wiek, red. M. Nagielski, Warszawa 2002;

Horwat J., ǒiałalność polityczna i wojskowa księcia Jerzego Dymitra Wiśniowieckiego, hetmana

polnego koronnego wojewody bełskiego w latach 1669-1672, „Rocznik Przemyski”, t. 27 (1990)

Horwat J., Młodość księcia Dymitra Wiśniowieckiego, „Rocznik Historyczno-Archiwalny”,

t. 6 (1989);

Hundert Z., Husaria koronna w wojnie polsko-tureckiej 1672-1676, Oświęcim 2012;

Jaroszuk J., Raȳiwiłłowa z Sobieskich Katarzyna, PSB, t. 30 (1987);

Korzon T., Dola i Niedola Jana Sobieskiego 1629-1674, t. 2, Kraków 1898;

Matyasik J., Obóz polityczny króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego, Warszawa 2011;

Stolicki J., Wobec wolności i króla. ǒiałalność polityczna szlachty ruskiej, ukrainnej i wołyńskiej

w latach 1673-1683, Kraków 2007

teka45.indb 137

2005-02-09 00:54:08

138

Zbigniew Hundert

Wagner M., Dymitr Jerzy Wiśniowiecki, [w:] Poczet hetmanów Rzeczypospolitej. Hetmani

koronni, red. M. Nagielski, Warszawa 2005;

Wierzbicki L.A., O zgodę w Rzeczypospolitej. Zjazd warszawski i sejm pacyfikacyjny 1673 roku,

Lublin 2005;

Wierzbicki L.A., Pospolite ruszenie w Polsce w drugiej połowie XVII wieku. Ostatnie wyprawy

z lat 1670-1672, Lublin 20⒒

teka45.indb 138

2005-02-09 00:54:09