1

MARSZAŁEK

I HETMAN

KORONNY

JAN SOBIESKI

M

A

R

S

Z

A

Ł

E

K

I 

H

E

T

M

A

N

K

OR

ON

N

Y

JAN SOBIESKI

R

edakcja nauko

wa:

D

ariusz M

ile

wski

Pomysłodaw

ca pr

ogramu S

ilv

a R

er

um:

Paw

eł J

askanis

K

urator pr

ogramu i r

edaktor serii:

E

lżbieta G

rygiel

Rada pr

ogramu S

ilv

a R

er

um:

pr

of

. dr hab

. J

er

zy Ax

er

, dr G

rażyna C

zetw

er

tyńska,

W

ojciech Kalwat, pr

of

. dr hab

. J

an Kienie

wicz,

dr J

ar

osław Kraw

czyk, pr

of

. dr hab

. Kr

zysztof M

ikulski,

W

aldemar Rataj

Patr

onat:

M

agazyn H

istor

yczny „M

ówią wieki

”

Polskie

To

war

zystwo H

istor

yczne

R

edakcja nauko

wa:

dr D

ariusz M

ile

wski

R

ecenz

enci:

pr

of

. dr hab

. J

an Dzięgiele

wski, dr hab

. T

omasz Ciesielski

R

edakcja i kor

ekta:

Jadwiga M

ar

cinek

Tłumacz

enia str

esz

cz

eń:

Antoni G

órny

O

praco

wanie graficzne i skład:

W

ojciech S

tanie

wski / STUDIO

2

X

2

© M

uz

eum P

ałacu Kr

óla J

ana III w

W

ilano

wie,

W

arszawa 2014

www

.wilano

w-palac.pl

ISBN: 978-83-63580-36-0

D

ruk i oprawa:

B

iałostockie Z

akłady G

raficzne SA

ul. 1000-lecia P

aństwa P

olskiego 2, 15-111 B

iałystok

SP

IS

T

R

E

ŚC

I

Wstęp

Polityka i sprawy w

ewnętr

zne

Kr

zysztof

W

iśnie

wski

19

Jan Sobieski jako marszałek wielki kor

onny

Pr

zemysław G

awr

on

37

U

rząd hetmana kor

onnego w publicysty

ce polity

cznej

dwóch r

okosz

ów – Z

ebr

zy

do

wskiego i L

ubomirskiego

M

ir

osław N

agielski

55

Jan Sobieski w dobie r

okoszu J

er

zego S

ebastiana L

ubomirskiego

Lesz

ek Andr

zej

W

ier

zbicki

85

Działalność par

lamentar

na J

ana Sobieskiego

w latach 1666–1674

Jar

osław S

tolicki

101

P

ostawy polity

czne województw ukr

ainny

ch

w bezkr

ólewiu po abdykacji J

ana Kazimier

za

M

aciej A

dam P

ieńko

wski

125

Sejmiki maz

owieckie wobec ur

zędó

w or

az działalności

polity

czno-wojsko

w

ej hetmana i marszałka kor

onnego

Jana Sobieskiego w latach 1665–1674

K

onrad Bobiatyński

153

Jan Sobieski i jego litewscy sojusznicy w okr

esie „pr

zedkr

ólewskim

”

7

Dyplomacja i wojny

N

atalia Kr

óliko

wska

173

P

owody z

er

wania długiego aliansu

między Rz

eczpospolitą a chanatem kr

ymskim

Piotr Kr

oll

187

Stosunki polsko-kozackie w pr

zeddzień

najaz

du tur

eckiego (1670–1672)

D

ariusz M

ile

wski

219

H

ospodar

owie, ż

ołnier

ze i dyplomaci – związki

mołdawsko-polskie u pr

ogu wojny z T

ur

cją (1671–1672)

M

ar

ek

W

agner

235

P

isma wojsko

w

e hetmana wielkiego kor

onnego

Jana Sobieskiego z lat 1670–1671. Z

ar

ys pr

oblematyki

Zbignie

w H

under

t

249

„K

opijnikó

w

, czyli husar

zy chor

ągwie, o

wo cz

oło wojska,

owa nieodpar

ta w wojnie potęga, po

winny b

yć pomnoż

one

”

– hetman J

an Sobieski a husaria kor

onna w latach 1667–1673

Zbignie

w Chmiel

275

U

dział Lanckor

ońskich w wojnach pr

owadz

ony

ch

pr

zez Rz

eczpospolitą w okr

esie hetmaństwa J

ana Sobieskiego

Anna Kalino

wska, M

ar

tyna M

ir

ecka

297

Bohater czy malkontent? O

dbiór J

ana Sobieskiego

w W

ielkiej B

rytanii w świetle „London G

az

ette

” , 1665–1674

Fr

yder

yk R

oz

en

319

„A odtąd na potomne czasy już Chocimskie P

ola więcey

niech słyną nad M

arso

w

e Rzymskie

”. C

zter

y opisy bitwy

pod Chocimiem w dr

ukach z lat 1673–1674

W

s

t

e

p

W

ST

Ę

P

D

A

R

IU

S

Z

M

IL

E

W

S

K

I

2

4

9

„

K

O

P

IJ

N

IK

Ó

W

,

C

Z

Y

L

I

H

U

S

A

R

Z

Y

C

H

O

R

Ą

G

W

IE

..

."

H

u

s

a

r

i

a

„K

O

P

IJ

N

IK

Ó

W

, C

Z

Y

L

I

H

U

SA

R

Z

Y

C

H

O

R

Ą

G

W

IE

,

O

W

O

C

Z

O

Ł

O

W

O

JS

K

A

, O

W

A

N

IE

O

D

PA

R

T

A

W

 W

O

JN

IE

P

O

T

Ę

G

A

, P

O

W

IN

N

Y

B

Y

Ć

P

O

M

N

O

Ż

O

N

E

”

–

H

E

T

M

A

N

J

A

N

S

O

B

IE

SK

I

A

 H

U

SA

R

IA

K

O

R

O

N

N

A

W

 L

AT

A

C

H

1667

–1673

Z

B

IG

N

IE

W

H

U

N

D

E

R

T

2

5

1

2

5

0

M

A

R

S

Z

A

Ł

E

K

I

H

E

T

M

A

N

K

O

R

O

N

N

Y

J

A

N

S

O

B

IE

S

K

I

„K

O

P

IJ

N

IK

Ó

W

, C

Z

Y

L

I

H

U

SA

R

Z

Y

C

H

O

R

Ą

G

W

IE

,

O

W

O

C

Z

O

Ł

O

W

O

JS

K

A

, O

W

A

N

IE

O

D

PA

R

T

A

W

 W

O

JN

IE

P

O

T

Ę

G

A

, P

O

W

IN

N

Y

B

Y

Ć

P

O

M

N

O

Ż

O

N

E

”

–

H

E

T

M

A

N

J

A

N

S

O

B

IE

SK

I

A

 H

U

SA

R

IA

K

O

R

O

N

N

A

W

 L

AT

A

C

H

1667

–1673

Z

B

IG

N

IE

W

H

U

N

D

E

R

T

W

ydział N

auk H

istor

yczny

ch i S

połeczny

ch

U

niw

ersytetu Kar

dynała S

tefana

W

yszyńskiego w W

arszawie

Zdaniem

W

espazjana

K

ocho

wskiego,

zacyto

wane

w 

tytule

niniejsz

ego

ar

tykułu

sło

wa

miały

znajdo

wać

się

w 

pr

zedstawionym

na

sejmie

zimo-

wym

1672

r.

wotum

hetmana

wielkiego

kor

onnego

Jana

Sobieskiego

w 

sprawie

pr

zygoto

wań

do

wojny

z 

W

ysoką

Por

tą

656

. W 

moim

odczuciu

dość

trafnie

wyrażają

one

ów

cz

esne

zapotr

zebo

wanie

rozbudo

wy

składu

jednostko

w

ego

husarii

komputu

kor

onnego,

a 

takż

e

osobisty

stosunek

do

tej

formacji

Jana

Sobieskiego

. W 

związku

z 

tym

stały

się

hasłem

pr

ze

-

wodnim

niniejszy

ch

rozważań,

w 

któr

ych

zamier

zam

pr

zedstawić

pr

o-

blematykę

husarską

i jej

po

wiązanie

z 

osobą

hetmana

polnego,

następnie

wielkiego,

w 

dość

specyficznym

okr

esie

od

1

sierpnia

1667

do

30

kwietnia

1673, kiedy funkcjono

wał etat pokojo

wy

.

Formacja

husarska

od

czasó

w

po

wstania

Chmielnickiego

stano

wi-

ła

nie

wielki

pr

ocento

wo

komponent

armii

kor

onnej.

Po

klęsce

wojsk

kwar

ciany

ch

pod

B

atohem

w 

cz

er

w

cu

1652

r.,

w 

ramach

no

w

ego

kom

-

putu

znalazło

się

zaledwie

pięć

chorągwi

husarskich.

W 

1660

r.

było

ich

już

osiem,

a 

po

okr

esie

konfederacji

wojsko

wy

ch

1661–1663

–

siedem.

U 

pr

ogu

1667

r.

ty

ch

jednostek

było

tylko

sz

eść,

by

tr

zy

lata

później

w 

kompucie

kor

onnym

znalazło

się

aż

jedenaście

rot

husarskich.

W

i-

dzimy

zatem,

że

okr

es

1667–1673

pr

zyniósł

istotny

rozr

ost

składu

jed

-

nostko

w

ego

kor

onnej

jaz

dy

kopijnicz

ej,

któr

y

po

raz

pier

wszy

od

1652

r.

pr

zekr

oczył

stan

dziesięciu

chorągwi

657

. W 

związku

z 

tym

war

to

pochylić

się

nad

tym

zagadnieniem

i r

ozwinąć

doty

chczaso

w

e

ustalenia

z 

zakr

esu

sz

er

oko

rozumianej

husarskiej

pr

oblematyki

lat

1667–1673,

pr

zedstawio

-

nej

niedawno

na

marginesie

rozważań

o 

udziale

skr

zy

dlatej

jaz

dy

kor

onnej

w wojnie z T

ur

cją 1672–1676

658

.

656

W

. K

ocho

wski,

R

oczniki P

olski…

, s. 248.

657

Z

ob

. Z. H

under

t,

H

usaria kor

onna…

, s. 419 i n.

658

I

bidem

, s. 83–99.

2

5

3

2

5

2

M

A

R

S

Z

A

Ł

E

K

I

H

E

T

M

A

N

K

O

R

O

N

N

Y

J

A

N

S

O

B

IE

S

K

I

„

K

O

P

IJ

N

IK

Ó

W

,

C

Z

Y

L

I

H

U

S

A

R

Z

Y

C

H

O

R

Ą

G

W

IE

..

."

„R

ew

era

”

Potocki,

co

oznaczało,

że

Sobieski

stał

się

najwyższym

ur

zędni

-

kiem

wojsko

wym

w 

K

or

onie

i jako

hetman

polny

najpe

wniejszym

kan

-

dy

datem do objęcia buławy wielkiej.

Pr

zystępując

na

lwo

wskiej

komisji

skarbo

w

ej

do

redukcji

sił

kor

on

-

ny

ch,

brano

pod

uwagę

zar

ówno

zb

yt

duż

e

obciąż

enie

fiskalne

doty

ch

-

czaso

wą

wielkością

armii,

jak

i zagr

oż

enie

tur

ecko-tatarskie,

stąd

„jakob

y

z 

najmniejszym

cię

żar

em

i z 

jako

największym

be

zpiecz

eństw

em

Rzptej

wojsko

pr

zeciwko

teraźniejszym

niebe

zpiecz

eństwom

i obr

onie

O

jczyzny

spor

ządz

one

by

ć

mogło

”

665

.

Chcąc

zacho

wać

jak

największą

sprawność

bojo

wą

armii,

pr

zepr

owadz

ono

pr

zede

wszystkim

redukcję

stanó

w

eta

-

to

wy

ch

w

ciąż

istniejący

ch

chorągwi

i 

regimentó

w

,

be

z

konieczności

li-

kwido

wania

większ

ej

liczb

y

cały

ch

oddziałó

w

(zwijano

głó

wnie

te,

któr

e

były

w 

stanie

rozkładu)

666

. Kier

owano

się

logiką,

że

w 

razie

konieczności

po

większ

enia

armii

łatwiej

będzie

suplemento

wać

istniejące

już

chorą

-

gwie,

niż

zaciągać

no

w

e.

K

oncepcja

ta

była

słuszna,

niemniej

pojawiały

się

wobec

niej

głosy

kr

yty

czne,

jak

por

ucznika

husarskiego

Władysława

W

ilczko

wskiego,

któr

y

czuł

się

pokr

zyw

dz

ony

, ż

e

do

wodz

ona

pr

ze

z

nie

-

go

chorągie

w

Aleksandra

M

ichała

Lubomirskiego

po

redukcji

po

winna

liczy

ć tylko 100 koni

667

.

H

us

ar

ię

w

 z

m

ni

ej

sz

on

ym

k

om

pu

ci

e

w

oj

sk

a

ch

ci

an

o

m

ie

ć,

j

ak

g

ło

si

ł

sk

ry

pt

a

d

A

rc

hi

vu

m

z

 o

st

at

ni

eg

o

se

jm

u,

w

 w

ie

lk

oś

ci

1

50

0

ko

ni

. J

ed

na

kż

e

te

j „

st

ar

op

ol

sk

ie

j m

ili

cj

ej

n

as

ze

j,

kt

ór

ą

pr

zo

dk

ow

ie

n

as

i ś

w

ia

tu

i 

po

ga

no

m

st

ra

sz

ni

b

yl

i”

, j

ak

in

fo

rm

ow

ał

y

za

pi

sy

k

om

is

ji

lw

ow

sk

ie

j,

„w

 t

ak

ś

ci

sł

ym

cz

as

ie

i

 i

nk

ur

sja

ch

g

ęs

ty

ch

p

og

ań

sk

ic

h,

g

ot

ow

yc

h

si

ł

i 

żo

łn

ie

rz

ów

t

rz

eb

a

by

to

w

 p

ol

u

m

ie

ć

R

zp

te

j,

te

dy

ż

e

na

d

dz

ie

w

ię

ćs

et

k

[o

ni

] U

sa

rz

a

w

ys

ta

w

ić

ad

p

[r

ae

]s

en

s

m

ie

ć

w

ię

ce

j

ni

e

m

og

ąc

,

te

n

de

fe

kt

c

ho

rą

gw

ia

m

i

ko

za

ck

i-

m

i [

…

]

sz

eś

ci

us

et

U

sa

rj

ej

k

or

es

po

nd

uj

ąc

ej

su

pp

le

re

p

rz

ys

zł

o”

66

8

. K

om

is

ja

lw

ow

sk

a

z 

So

bi

es

ki

m

n

a

cz

el

e

ki

er

ow

ał

a

si

ę,

j

ak

w

id

ać

,

pr

ag

m

at

yz

m

em

,

de

kl

ar

uj

ąc

z

ac

ią

g

hu

sa

ri

i w

 re

al

ne

j w

ów

cz

as

d

o

w

ys

ta

w

ie

ni

a

si

le

. U

ch

w

al

o-

ne

9

00

k

on

i m

ia

ło

o

be

jm

ow

ać

si

ed

em

c

ho

rą

gw

i,

w

 ty

m

p

ię

ć

sł

uż

ąc

yc

h

ju

ż

w

cz

eś

ni

ej

w

 tr

yb

ie

h

us

ar

sk

im

: d

w

ie

ro

ty

k

ró

la

Ja

na

K

az

im

ie

rz

a

–

pi

er

w

sz

ą

66

5

In

fo

rm

ac

je

o

 w

oj

sk

u

pr

zy

k

om

pu

ci

e

z 1

V

II

I 1

66

7,

A

N

K

ra

kó

w,

K

G

R

S

ąd

ec

ki

e,

n

r 1

31

, s

. 3

30

.

666

Z

ob

.

J.

W

immer

,

W

ojsko

polskie…

,

s.

152–154;

M.

N

agielski,

Stano

wisko

ar

mii

kor

onnej…

, s. 218; Z. H

under

t,

H

usaria kor

onna…

, s. 86.

667

W

.

W

ilczko

wski

do

A.M.

Lubomirskiego,

Lwó

w

29

VIII

1667,

[w:]

P

isma

do

wieku

i spr

aw…

, t. 1, cz. 1, s. 272; Z. H

under

t,

H

usaria kor

onna…

, s. 86.

668

I

nformacje

o 

wojsku

pr

zy

kompucie

z 

1

VIII

1667,

AN

Krakó

w

, K

GR

Sądeckie,

nr

131,

s.

330.

Pr

zykłado

wo,

w 

diariuszu

konwokacji

z 

1668

r.

oper

owano

wielkością

etato

wą

husarii

w postaci 1500 koni (

Diariusz sejmu konwokacyjnego…

, s. 65).

Po

zawar

ciu

roz

ejmu

andr

usz

owskiego

w 

sty

czniu

1667

r.,

sejm

ob

-

radujący

7

mar

ca–19

maja

podjął

uchwałę

o 

redukcji

wojska

i 

wpr

o-

wadz

eniu

no

w

ego

systemu

jego

opłacania

w 

ramach

tzw

.

repar

ty

cji

659

.

Pr

zygoto

wanie

sił

kor

onny

ch

do

pr

zejścia

na

etat

pokojo

wy

stało

się

pr

zede

wszystkim

zadaniem

Jana

Sobieskiego,

jedynego

wó

w

czas

het

-

mana

kor

onnego

.

D

o

niedawna

nie

cieszył

się

on

najlepszą

opinią

ze

względu

na

pr

zyjęcie

ur

zędó

w

hetmana

polnego

i 

marszałka

wielkiego,

niesłusznie

zdaniem

wielu,

odebrany

ch

w

cz

eśniej

Jer

zemu

Sebastiano

-

wi L

ubomirskiemu. O

bwiniano go

ró

wnie

ż za

klęskę wojsk

kr

óle

wskich

w 

rozprawie

pod

M

ątwami

w 

lipcu

1666

660

. P

rz

ez

pier

wszy

rok

pełnienia

ur

zędu

hetmańskiego

Sobieski

miał

nadzwy

czaj

słabą

pozy

cję

w 

wojsku,

m.in.

nie

posiadał

własnej

chorągwi

husarskiej,

która

obok

roty

piecho

-

ty

w

ęgierskiej

po

winna

stano

wić

cz

ęść

wojsk

pr

zynale

żny

ch

buławie

661

.

M

imo

że

dwór

zamier

zał

pr

zekazać

Sobieskiemu

rotę

husarską

po

Lubo

-

mirskim jesz

cz

e

w 

1663

r.,

to

nie

udało

się

to

do

końca tr

wania

rokoszu

(1665–1666).

D

opier

o

po

ugodzie

łęgonickiej

z 

31

lipca

1666

można

mó

wić

o 

pr

zejęciu

tej

roty

pr

ze

z

Sobieskiego

662

,

choć

formalnie

–

jak

wynika

z 

listu

Jana

Kazimier

za

–

stało

się

to

już

po

śmier

ci

Lubomirskiego

(31

sty

cznia

1667)

663

. Zr

esztą

zgon

rokoszanina

nale

ży

uznać

za

moment

pr

zełomo

wy

w 

karier

ze

Sobieskiego,

gdyż

wiele

wpływo

wy

ch

śr

odo

wisk

wojsko

wy

ch

związany

ch

z 

Lubomirskim,

musząc

odnale

źć

się

w 

no

w

ej

sytuacji,

pocz

ęła

wiązać

się

właśnie

z 

nim.

Pr

zy

tym

Sobieski

umiejętnie

potrafił

ty

ch

ludzi

pozyskiwać

664

. N

iemal

w 

tym

samym

czasie

(27

lutego

1667)

zmarł

hetman

wielki

kor

onny

i 

woje

woda

krako

wski

Stanisław

659

Z

ob

. więcej: M. M

atwijó

w

, O

statnie sejmy…

, s. 39–96.

660

Z

ob

. M.

N

agielski,

Działania

zbr

ojne

w 

dr

ugim

roku

rokoszu…

, [w:]

idem

, Dr

uga

wojna

domo

wa w P

olsce…

, s. 299–300.

661

O 

tym,

że

hetman

po

winien

utr

zymywać

rotę

husarską

jako

swoją

gwar

dię,

moż

emy

do

wiedzieć

się

m.in.

na

podstawie

interpr

etacji

niektór

ych

zapisó

w

,

np

.

w 

rozlicz

eniach

podymnego

ziem

woje

wództwa

ruskiego

z 

1669

r.

pr

ze

widywano

wy

dać

8

tys.

zł

na

„buław

ę”

ks.

Dymitr

owi

W

iśnio

wieckiemu,

„pod

tytułem

chorągwi

usarskiej

Xcia

Jmści

”

(A

GAD,

ASK,

dz.

I,

nr

152,

k.

30);

zob

. te

ż:

K

onstytucje

sejmu

1670

r.,

VL,

t.

5,

Petersburg

1860,

s.

32;

Z.

H

under

t,

H

usaria kor

onna…

, s. 92, pr

zyp

. 39.

662

Z

ob

. E.

Janas,

P

olano

wski

A

leksander

, PSB,

1982,

t.

27,

s.

278;

A.

H

aratym,

Jan

Sobieski

jako hetman polny kor

onny…

, s. 204, pr

zyp

. 31.

663

J

an

Kazimier

z

do

J.

Sobieskiego,

W

arszawa,

2

IV

1667,

LNB,

O

ss.,

f.

5,

op

.

2,

nr

47

(dr

uk:

P

isma do wieku i spr

aw…

, t. 1, cz. 1, s. 263).

664

Z

ob

. np

. T

. K

or

zon,

D

ola

i 

niedola…

, t.

1,

s.

517;

A.

H

aratym,

Jan

Sobieski

jako

hetman

polny

kor

onny…

,

s.

233;

M.

N

agielski,

Stano

wisko

ar

mii

kor

onnej…

,

[w:]

idem

,

Dr

uga

wojna

domo

wa w P

olsce…

, s. 218; M. M

atwijó

w

, O

statnie sejmy…

, s. 20.

2

5

5

2

5

4

M

A

R

S

Z

A

Ł

E

K

I

H

E

T

M

A

N

K

O

R

O

N

N

Y

J

A

N

S

O

B

IE

S

K

I

„

K

O

P

IJ

N

IK

Ó

W

,

C

Z

Y

L

I

H

U

S

A

R

Z

Y

C

H

O

R

Ą

G

W

IE

..

."

N

ie

wątpliwie,

jednym

z 

po

wodó

w

zwr

ócenia

większ

ej

uwagi

na

pr

o-

blem

rozbudo

wy

husarii

na

początku

omawianego

okr

esu

było

zagr

oż

e-

nie

tatarskie

oraz

tur

eckie.

D

owodzi

tego

choćb

y

fakt,

że

Jan

Kazimier

z

w 

swojej

legacji

na

sejmiki

pr

zed

sejmem

roku

1667

wskazywał

husarię

jako

najlepszą

formację

pr

zeciwko

Tur

kom

674

.

Uważam

ten

po

wód

za

jak

najbar

dziej

słuszny

,

ale

podejr

ze

wam

te

ż

inne

pr

zy

czyny

większ

ego

zainter

eso

wania

husarią

w 

tamtym

czasie.

Pano

wanie

Jana

Kazimier

za

to

be

z

wątpienia

czasy

fawor

yz

owania

zaciągu

cudz

oziemskiego

. Z

wiązane

to

było

w

cale

nie

z 

większą

pr

zy

datnością

bojo

wą

formacji

tego

autoramentu,

lecz

z 

rekr

uto

waniem

do

niej

w 

znakomitej

większ

ości

ludzi

spoza

stanu

szlacheckiego

i spoza

Rz

eczypospolitej,

czyli

ludzi,

z 

któr

ych

łatwiej

moż

-

na

było

stwor

zy

ć

po

wolną

kr

ólo

wi

siłę,

wzmacniającą

jego

pozy

cję

i uła

-

twiającą

pr

zepr

owadz

enie

jego

zamier

zeń

polity

czny

ch,

spr

owadzający

ch

się

do

znacznego

wzmocnienia

władzy

kr

óle

wskiej.

W

ynika

to

wyraźnie

z 

faktu,

jak

szlachta

odnosiła

się

do

takich

jednostek.

W 

schyłko

wym

okr

esie

pano

wania

Jana

Kazimier

za

stano

w

cz

o

spr

zeciwiała

się

utr

zymy

-

waniu

nieszlacheckiej

kadr

y

do

wódcz

ej

w 

regimentach

pieszy

ch

675

, żądała

zlikwido

wania

chorągwi

wołoskich

i 

tatarskich

–

nieraz

wykor

zystywa

-

ny

ch

pr

zeciwko

adw

ersar

zom

dwor

u

jako

jednostki

aparatu

repr

esji

676

,

a 

takż

e

rozwiązania

oddziałó

w

rajtarii

677

. S

obieski

układając

no

wy

komput

wojsk,

chciał

zacho

wać

cz

ęść

chorągwi

lekkich

do

usług

własny

ch

oraz

dwor

u,

dlatego

„ukr

ył

je

”

na

etacie

pod

nazwą

rot

kozackich,

tak

jak

raj

-

tarię

pod

nazwą

ar

kabuz

erii

678

–

formacji

zaciąganej

niegdyś

w 

K

or

onie

i 

formo

wanej

z 

pocztó

w

to

war

zyskich

679

.

W

ar

to

te

ż

zwr

ócić

uwagę,

że

674

M. M

atwijó

w

, O

statnie sejmy…

, s. 18.

675

Z

ob

.

np

.

Laudum

sejmiku

liwskiego,

Liw

,

7

II

1669,

B.

PAN

Krakó

w

,

rkps

8322,

k. 134–134v

.

676

P

rzykłado

wo,

w 

1665

r.

to

właśnie

chorągwie

lekkie

pod

rotmistr

zem

tatarskim

Tadeusz

em

Boubonombekiem

Persem

zajmo

wały

i nisz

czyły

dobra

J.S.

Lubomirskiego,

egz

ekwując

wyr

ok

sądu

sejmo

w

ego

z 

1664

r.;

M.

N

agielski,

Działania

zbr

oje

rokoszu

Jer

zego

L

ubomirskiego

w 

roku

1665

, [w:]

idem

, Dr

uga wojna domo

wa w P

olsce…

, s. 219.

677

Szlachta

nie

kr

yła

swojej

niechęć

wobec

rajtarii

i chorągwi

lekkich,

m.in.

szlachta

halicka

w 

instr

ukcji

sejmiko

w

ej

z 

3

III

1667

domagała

się

zwinięcia

rot

tatarskich,

wołoskich

oraz

rajtarii

(I

nstr

ukcja

ziemi

halickiej,

H

alicz,

3

III

1667,

[w:]

A

GZ,

t.

24,

s.

242).

Identy

czne

stano

wisko

zajęła

2

lata

później

szlachta

ruska

na

sejmiku

wisz

eńskim

(I

nstr

ukcja

sejmiku

woj.

ruskiego,

W

isznia, 20

VIII 1669, ibidem, t. 21, s. 519).

678

W

ięcej

zob

.:

M.

N

agielski,

O

rganizacja

rajtarii

i 

ar

kabuz

erii

kor

onnej

w 

XVII

wieku

,

[w:]

O

rganizacja

ar

mii

w 

no

wożytnej

E

ur

opie.

Str

uktur

a

–

U

rz

ędy

–

P

rawo

–

F

inanse

,

red.

K. Łopatecki, Z

abr

ze 2011, s. 199–203.

679

Z

ob

. K

omputy

z 

1

VIII

1667,

A

GAD,

Zbiór

B

ranickich

z 

Suchej,

nr

42/56,

k.

389–390v;

AN

Krakó

w

, K

GR

Sądeckie,

nr

131,

s.

331–340;

B.

C

zar

t.,

rkps

162,

s.

493–497;

por

. J.

W

immer

,

po

d

st

ar

os

tą

k

an

io

w

sk

im

S

te

fa

ne

m

S

ta

ni

sł

aw

em

C

za

rn

ie

ck

im

, d

ru

gą

p

od

ka

sz

te

la

ne

m

są

de

ck

im

A

le

ks

an

dr

em

L

ud

w

ik

ie

m

N

ie

za

bi

to

w

sk

im

, o

bi

e

po

16

0

ko

ni

; d

o

te

go

ro

ty

: J

an

a

So

bi

es

ki

eg

o

–

ko

ni

1

60

, c

ho

rą

że

go

k

or

on

ne

go

A

nd

rz

ej

a

Po

to

ck

ie

go

–

k

on

i 1

20

, A

.M

. L

ub

om

ir

sk

ie

go

–

k

on

i 1

00

. D

w

ie

ch

or

ąg

w

ie

, k

tó

re

w

es

zł

y

na

e

ta

t

w

ra

z

z 

w

pr

ow

ad

ze

ni

em

w

 ż

yc

ie

n

ow

eg

o

ko

m

pu

tu

, l

ic

zy

ły

p

o

10

0

ko

ni

i 

ch

od

zi

ły

p

od

im

io

na

m

i S

zc

zę

sn

eg

o

K

az

i-

m

ie

rz

a

Po

to

ck

ie

go

, p

od

st

ol

eg

o

ko

ro

nn

eg

o,

o

ra

z

M

ik

oł

aj

a

H

ie

ro

ni

m

a

Si

e-

ni

aw

sk

ie

go

, s

tr

aż

ni

ka

k

or

on

ne

go

66

9

. P

ie

rw

sz

a

z n

ic

h

zo

st

ał

a

pr

ze

fo

rm

ow

an

a

z 

ro

ty

k

oz

ac

ki

ej

i 

w

 k

om

pu

ci

e

fo

rm

al

ni

e

za

ję

ła

m

ie

jsc

e

pr

ze

w

id

zi

an

e

w

cz

e-

śn

ie

j d

la

h

us

ar

zy

h

et

m

an

a

Po

to

ck

ie

go

. C

ho

rą

gi

ew

S

ie

ni

aw

sk

ie

go

n

at

om

ia

st

,

sf

or

m

ow

an

a

w

 c

zę

śc

i z

 to

w

ar

zy

st

w

a

po

zo

st

aj

ąc

ej

p

oz

a

sł

uż

bą

, n

ie

zw

in

ię

te

j

do

tą

d

ch

or

ąg

w

i „

R

ew

er

y”

67

0

, w

 k

om

pu

ci

e

za

ję

ła

m

ie

jsc

e

ro

zw

ią

za

ne

j k

ilk

a

m

ie

si

ęc

y

w

cz

eś

ni

ej

r

ot

y

zm

ar

łe

go

je

sz

cz

e

w

 1

66

5

r.

w

oj

ew

od

y

sa

nd

om

ie

r-

sk

ie

go

J

an

a

Z

am

oy

sk

ie

go

67

1

. S

łu

żb

a

ty

ch

s

ie

dm

iu

c

ho

rą

gw

i,

o 

po

da

ny

ch

po

w

yż

ej

s

ta

na

ch

e

ta

to

w

yc

h,

r

oz

po

cz

yn

ał

a

si

ę

1

si

er

pn

ia

1

66

7,

c

ho

ć

lis

ty

pr

zy

po

w

ie

dn

ie

ją

re

gu

lu

ją

ce

k

an

ce

la

ri

a

ko

ro

nn

a

w

yd

aw

ał

a

je

sz

cz

e

w

 r

ok

u

na

st

ęp

ny

m

,

np

.

23

c

ze

rw

ca

1

66

8,

g

dy

t

ak

ie

p

is

m

o

na

z

ac

ią

g

16

0-

ko

n-

ne

j r

ot

y

kr

ól

ew

sk

ie

j s

ki

er

ow

an

o

do

S

te

fa

na

S

. C

za

rn

ie

ck

ie

go

67

2

. Z

go

dn

ie

z 

za

pi

sa

m

i

ko

m

is

ji

lw

ow

sk

ie

j

oc

ze

ki

w

an

o,

„

ab

y

[t

e]

u

sa

rs

ki

e

ko

m

pa

ni

e

z 

ry

ns

zt

un

ki

em

n

al

eż

yt

ym

, n

a

ko

ni

ac

h

do

te

j s

łu

żb

y

do

br

yc

h,

w

 z

br

oj

ac

h

i s

zy

sz

ak

ac

h

z k

op

ia

m

i i

 st

rz

el

bą

p

or

zą

dn

ą

i c

ze

la

dn

ik

a

te

j s

łu

żb

ie

w

ia

do

m

ą,

tę

sł

uż

bę

R

zp

te

j o

dp

ra

w

ia

li”

67

3

. W

ym

og

i t

e,

ja

k

w

id

zi

m

y,

n

ie

o

db

ie

ga

ły

o

d

st

an

da

rd

ów

p

ow

sz

ec

hn

ie

k

oj

ar

zo

ny

ch

z

 h

us

ar

ią

.

669

Z

ob

.

K

omputy

z 

1

VIII

1667,

A

GAD,

Zbiór

B

ranickich

z 

Suchej,

nr

42/56,

k.

389;

AN

Krakó

w

, K

GR

Sądeckie,

nr

131,

s.

331–332;

B.

C

zar

t.,

rkps

162,

s.

493–494;

Z.

H

under

t,

H

usaria kor

onna…

, s. 86.

670

P

or

. r

ejestr

y

popiso

w

e

chorągwi

Sieniawskiego

z 

I 

kwar

tału

1668,

A

GAD,

ASK,

dz.

III,

nr

5,

k.

1146v–1147,

z 

rejestrami

roty

S.

„R

ew

er

y”

Potockiego

z 

II

kwar

tału

1667,

A

GAD,

ASW

, dz.

85,

nr

96,

k.

112–112v

. T

e

same

wnioski,

lecz

opar

te

na

rejestr

ze

roty

Sieniawskiego

z IV kwar

tału 1673, a nie z I kwar

tału 1668: Z. H

under

t,

H

usaria kor

onna…

, s. 92, pr

zyp

. 37.

671

Z.

H

under

t,

H

usaria

kor

onna…

,

s.

90–92;

por

.

J.

W

immer

,

M

ateriały

do

zagadnienia

licz

ebności

i 

organizacji

wojska

kor

onnego

w 

latach

1660–

1667,

s.

224.

Je

żeli

chodzi

o 

rotę

Z

amo

yskiego,

to

nale

ży

ją

trakto

wać

po

śmier

ci

rotmistr

za

jako

komputo

wy

oddział

or

dynacji

zamojskiej.

Tak

można

ró

wnie

ż

zinterpr

eto

wać

zapis

nauczy

ciela

akademii

zamojskiej

B

azylego

R

udomicza,

któr

y

informo

wał

o 

zwinięciu

tej

jednostki

w 

początkach

1667

r.

(B.

R

udomicz,

E

femer

os czyli Diariusz…

, cz. 2, L

ublin 2002, s. 129).

672

L

ist

pr

zypo

wiedni

ur

.

C

zar

nieckiemu

na

chor

ągiew

usarską

koni

160

,

W

arszawa,

23

VI

1668,

A

GAD,

MK,

nr

206,

k.

527v–528v

. O 

dacie

wystawienia

tego

listu

informuje

nas

ró

wnie

ż

regestr dokumentó

w wy

dany

ch pr

ze

z kancelarię kor

onną (A

GAD, MK S

ig., nr 10, s. 197).

673

I

nformacje

o 

wojsku

pr

zy

komputach

z 

1

VIII

1667,

A

GAD,

Zbiór

B

ranickich

z 

Suchej,

nr 42/56, k. 388v; AN Krakó

w

, K

GR S

ądeckie, nr 131, s. 336.

2

5

7

2

5

6

M

A

R

S

Z

A

Ł

E

K

I

H

E

T

M

A

N

K

O

R

O

N

N

Y

J

A

N

S

O

B

IE

S

K

I

„

K

O

P

IJ

N

IK

Ó

W

,

C

Z

Y

L

I

H

U

S

A

R

Z

Y

C

H

O

R

Ą

G

W

IE

..

."

więc

pr

óbą

ocieplenia

wiz

er

unku

dwor

u,

co

nie

było

be

z znacz

enia

podczas

plano

wanego kolejny już raz wpr

owadz

enia na tr

on P

olski F

rancuza.

Zgodna

z 

ocz

ekiwaniami

opinii

publicznej

sprawa

rozbudo

wy

husarii

była

ró

wnie

ż

ściśle

po

wiązana

z 

umacnianiem

pozy

cji

dwor

u

w 

str

uktu

-

rach

armii

kor

onnej.

M

imo

postępującej

dekompozy

cji

str

onnictwa

Jana

Kazimier

za

u 

kr

esu

jego

pano

wania,

nale

ży

zauważy

ć,

że

wszystkie

roty

husarskie,

któr

e

w

eszły

na

etat

kor

onny

w 

sierpniu

1667

r.,

nale

żały

do

ludzi

repr

ez

entujący

ch

par

tię

dworską

–

włącznie

z 

por

ucznikami

jed

-

nostek

kr

óle

wskich

i 

doraźnie

pozyskanym

pr

ze

z

regalistó

w

Sz

cz

ęsnym

Potockim

684

. W 

tej

gr

upie

rozłam

nastąpił

dopier

o

po

wybor

ze

no

w

ego

monar

chy

–

wśr

ód

adher

entó

w

dwor

u

po

1669

r.

znale

źli

się

jedynie

Sz

cz

ęsny

Potocki

oraz

Stefan

S.

C

zarniecki.

N

ajlepiej

fakt

ten

odzwier

-

ciedlają

wy

dar

zenia

konfederacji

sz

cz

ebr

zeszyńskiej

z 

listopada

1672

r.

–

związku,

któr

ego

z 

siedmiu

chorągwi

husarskich

pr

ze

widziany

ch

eta

-

tem

z 

1667

r.

nie

poparły

rota

kr

óle

wska

pod

C

zarnieckim

oraz

rota

Potockiego

685

. Zr

esztą,

jak

za

chwilę

zobaczymy

, S

obieski

pr

zystępując

do

formo

wania

no

wy

ch

chorągwi

husarskich,

pr

zy

dobor

ze

ich

rotmistr

zó

w

wyraźnie

kier

ował

się

sympatiami

polity

cznymi.

Gdy

w 

1668

r.

chorągie

w

taką

wystawił

książ

ę

Dymitr

W

iśnio

wiecki,

Sobieski

w

cale

nie

cieszył

się

z 

po

większ

enia

dość

ważnej

dla

niego

formacji

o 

jednostkę

swojego

zagor

załego wó

w

czas wr

oga.

Pojawienie

się

w 

składzie

armii

kor

onnej

kolejnej,

ósmej

już

chorągwi

husarskiej

związane

było

z 

nadaniem

buławy

polnej

woje

wodzie

bełskie

-

mu

Dymitr

owi

W

iśnio

wieckiemu.

Jednostka

no

w

ego

hetmana

opar

ta

była

na

rocie

zmarłego

hetmana

„R

ew

er

y”

Potockiego

–

kadra

do

wódcza

oraz

prawie

poło

wa

kadr

y

to

war

zyskiej

W

iśnio

wieckiego

rekr

uto

wały

się

właśnie

z 

niej

686

. Co

ważne,

książ

ę

suplementując

swój

regiment

dragonii

do

wielkości

etato

w

ej

pr

zysługującej

ur

zędo

wi

hetmańskiemu

(z 

200

do

400

por

cji),

ró

wnie

ż

skor

zystał

z 

ludzi

służący

ch

w

cz

eśniej

pod

imieniem

684

Z

ob

.

M.

N

agielski,

„P

ar

tia

dworska

”

w 

schyłko

wym

okr

esie

pano

wania

Jana

Kazimier

za

W

azy

(1664–1668)

,

[w:]

idem

,

Dr

uga

wojna

domo

wa

w 

P

olsce…

,

s.

129–141;

K.

Piwarski,

C

zar

niecki

Stefan

Stanisław

,

PSB,

1938,

t.

4,

s.

211–212;

A.

Pr

zyboś,

L

ubomirski

A

leksander

M

ichał

, ibidem

, t.

17,

1972,

s.

96;

idem

, P

otocki

A

ndr

zej

, ibidem

, t.

27,

1983,

s.

774–775;

idem

,

P

otocki

F

eliks

, ibidem

, s.

808;

W

. M

aje

wski,

A.

Pr

zyboś,

N

iezabito

wski

A

leksander

L

udwik

, ibidem

,

t. 23, 1978, s. 96;

W

. M

aje

wski,

Sieniawski M

ikołaj H

ier

onim

, ibidem

, t. 37, 1996, s. 137–139.

685

Z

ob

. Z. H

under

t,

H

usaria kor

onna…

, s. 343.

686

Ibidem

,

s.

89–92.

Wnioski

te

sformuło

wano

na

podstawie

por

ównań

rejestr

ów

popiso

wy

ch

roty

husarskiej

„R

ew

er

y”

z 

II

kwar

tału

1667

(A

GAD,

ASW

, dz.

85,

nr

96,

k.

112–

–112v)

i chorągwi

ks.

Dymitra

za

okr

es

I kwar

tał

1668–I 

kwar

tał

1669

(ibidem,

nr

100,

k.

5–9v).

i r

egimenty

gwar

dii

komputo

w

ej

–

dragoński

pod

H

enr

ykiem

von

Alten

Bockumem

czy

pieszy

pod

E

rnestem

D

enhoffem

–

w

eszły

na

no

wy

etat

w 

sierpniu

1667

r.

już

nie

pod

imieniem

Jana

Kazimier

za,

lecz

własny

ch

do

wódcó

w

, co

te

ż

musiało

by

ć

motywo

wane

wyraźną

niechęcią

szlachty

do

utr

zymywania

w 

kompucie

gwar

dii

kr

óle

wskiej

680

. N

iechęć

czy

moż

e

obawa

pr

zed

jednostkami

zaciągu

cudz

oziemskiego,

a 

takż

e

chorągwiami

wołoskimi

i tatarskimi

(formalnie

autorament

nar

odo

wy),

dość

licznie

za

Jana

Kazimier

za

repr

ez

ento

wanymi,

objawiła

się

pr

zede

wszystkim

tym,

że

M

ichał

K

or

ybut,

bodaj

jako

pier

wszy

z 

władcó

w

, musiał

w 

pacta

conv

enta

zobo

wiązać

się:

„C

udz

oziemską

manierą

ludzi

nikomu

etiam

ex

Senatus

consulto

zaciągnąć

sine

consensu

R

eipublicae

nie

pozwolemy

, a 

osobliwie

rajtar

yi,

któr

e

wielkie

szkody

inferr

e

zwykły

, z 

małym

skutkiem

wojennym,

wojska

zaś

O

bojga

N

ar

odó

w

w

edług

zwy

czaju

dawnego

jako

to

usar

zó

w

z 

kopiami,

petyhor

có

w

z 

dr

ze

w

cami,

har

kabuz

er

ów

, kozackie

chorągwie

nar

odó

w

ty

chż

e,

piechoty

w

ęgierskiej,

cz

ęść

takż

e

piechot

cudz

oziemską

manierą

ćwicz

ony

ch

podług

or

dynacyi

sejmo

w

ej

od

Rz

eczypospolitej

tr

zymać będziemy

”

681

.

Jan

III

w 

1674

r.

takich

deklaracji

już

nie

składał.

U

czynił

to

dopier

o

jego

następca,

pochodzący

z 

absolutysty

cznego

elektoratu

Saksonii

Fr

yde

-

ryk

A

ugust

W

ettin,

w 

roku

1697

682

. W

ymienione

po

wyż

ej

fakty

do

wodzą,

że

polity

czne

poczynania

Jana

Kazimier

za

pr

zy

uży

ciu

jednostek

obcego

zaciągu

skutecznie

zraziły

szlachtę

do

autoramentu

cudz

oziemskiego

. P

ar

tia

dworska

zape

wne

była

tego

świadoma

i m.in.

dlatego

po

rokoszu

Lubomir

-

skiego

pr

opago

wano

ideę

rozbudo

wy

husarii,

formacji

najbliższ

ej

ser

com

szlacheckiej

społeczności

683

(emocje

te

wyrażają

choćb

y

cyto

wane

wyż

ej

sło

-

wa

z 

akt

komisji

lwo

wskiej

z 

1667

r.).

Działania

podjęte

w 

tej

materii

były

W

ojsko

polskie…

,

s.

151–152,

pr

zyp

.

77.

Pr

zeciwko

chorągwiom

wołoskim

poz

ostawionym

w 

kompucie

pod

nazwą

kozackich

pr

otesto

wała

m.in.

szlachta

krako

wska

w 

instr

ukcji

sejmiko

w

ej

z 14 XII 1667 (I

nstr

ukcja sejmiku woj. krako

wskiego, P

rosz

owice, ASWK, t. 3, s. 189).

680

P

or

. M.

N

agielski,

L

icz

ebność

i 

organizacja

gwar

dii

pr

zybocznej

i 

komputo

w

ej

za

ostatniego

W

azy (1648–1668)

, W

arszawa 1989, s. 105–112, 118–122.

681

Akta sejmu walnego elekcji no

w

ego kr

óla 1669 r

.,

VL, t. 5, s. 15.

682

Z

ob

. P

ac

ta

c

on

ve

nt

a

Ja

na

I

II

o

ra

z

A

ug

us

ta

I

I,

i

bi

de

m

, t

. 5

, s

. 1

39

–1

45

, t

. 6

, s

. 1

8.

J

an

I

II

zo

bo

w

ią

zy

w

ał

si

ę

je

dy

ni

e

ni

e

ut

rz

ym

yw

ać

d

uż

ej

li

cz

by

w

oj

sk

p

ry

w

at

ny

ch

i 

ni

e

sp

ro

w

ad

za

ć

ta

ko

w

yc

h

z 

za

gr

an

ic

y.

683

O 

tym,

jak

bliskie

szlachcie

były 

sprawy

husarskie,

świadczą

choćb

y

jej

pr

opozy

cje

składane

na

sejmikach.

Pr

zykłado

wo

szlachta

cz

erska,

chcąc

pr

zy

czynić

rot

husarskich,

wnosiła

w 

gr

udniu

1667

r.,

ab

y

„ichmoście

pp

.

senator

owie

i 

ur

zędnicy

kor

onni,

któr

zy

tr

zymają

regimenty

,

ab

y

od

nich

chorągwie

usarskie

pr

zyjmo

wali

albo

te

ż

za

niemi

chorągwiami

sw

emi

be

z

regimentó

w

kontento

wali

się

”

(Laudum

ziemi

cz

erskiej,

C

zersk,

14

XII

1667,

B.

PAN

Krakó

w

, r

kps 8319, k. 324).

2

5

9

2

5

8

M

A

R

S

Z

A

Ł

E

K

I

H

E

T

M

A

N

K

O

R

O

N

N

Y

J

A

N

S

O

B

IE

S

K

I

„

K

O

P

IJ

N

IK

Ó

W

,

C

Z

Y

L

I

H

U

S

A

R

Z

Y

C

H

O

R

Ą

G

W

IE

..

."

żeb

y

móc

w 

ich

miejsce

zaciągać

roty

husarskie,

któr

ych

–

jak

twier

dził

–

było doty

chczas zb

yt mało

693

.

Sprawa

roty

husarskiej

księcia

Dymitra

poz

ostawała

zatem

dalej

nie

-

rozstr

zygnięta.

Wpraw

dzie

na

konwokacji

oraz

na

sejmie

elekcyjnym

ob

-

myślono

jej

śr

odki

na

zapłatę

za

I kwar

tał

1668–I 

kwar

tał

1669,

jednakż

e

sejmiki

nie

zr

ealiz

owały

wy

dany

ch

ze

skarbu

asygnacji

i jesz

cz

e

w 

1670

r.

husar

ze

księcia

nie

otr

zymali

pr

zyznanego

im

żołdu,

w 

ramach

tzw

. ase

-

kuracji

ich

służb

y

694

. P

rz

ełom

nastąpił

na

sejmie

jesiennym

1670

r.,

gdzie

zwolennikom

kr

óla

M

ichała

udało

się

pr

zeforso

wać

kilka

pr

ojektó

w

nie

-

będący

ch

po

myśli

ów

cz

esnego

lidera

opozy

cji,

Jana

Sobieskiego

–

m.in.

uchwalono

konstytucję

o 

zwinięciu

rajtarii

pod

nazwą

ar

kabuz

erii,

by

w 

jej

miejsce

wpisać

do

repar

ty

cji

woje

wództwa

krako

wskiego

husarską

rotę

hetmana

polnego

695

. S

ejm

ten

podjął

ró

wnie

ż

uchwałę

o 

skier

owaniu

sprawy

zapłaty

husarii

księcia

Dymitra

za

okr

es

służb

y

od

1668

r.

do

tr

y-

bunału

skarbo

w

ego

w 

Radomiu,

któr

y

w 

mar

cu

1671

r.

fakty

cznie

zajął

się ur

egulo

waniem długu

696

.

Chorągie

w

husarska

W

iśnio

wieckiego

była,

jak

widać,

jednym

z 

głó

w

-

ny

ch

pr

zedmiotó

w

konfliktu

obu

hetmanó

w

kor

onny

ch,

a 

jego

apogeum

pr

zypadło

na

rok

1670

697

.

N

ale

ży

pr

zy

tym

dodać,

że

hetman

wielki

wykor

zystując

pr

er

ogatywy

ur

zędu,

notor

ycznie

w 

latach

1668–1670

odsądzał

husarię

młodsz

ego

kolegi

od

wypłaty

hiberny

698

, b

y

w 

ten

spo-

sób

zaszkodzić

rywalo

wi.

W

yraźna

zmiana

postawy

Sobieskiego

nastąpiła

w 

1672

r.,

gdy

relacje

hetmanó

w

były

już

zdecy

do

wanie

lepsz

e,

a 

jednostki

księcia

Dymitra

za

jego

namo

wą

pr

zystąpiły

do

konfederacji

sz

cz

ebr

ze

-

szyńskiej.

Dzięki

tej

postawie

chorągie

w

husarska

hetmana

polnego

od

-

niosła

kor

zyści

–

po

akcesie

do

związku

naty

chmiast

otr

zymała

asygnację

od

Sobieskiego

na

wybranie

hiberny

w 

Z

ator

ze

w 

wysokości

15

450

zł

699

.

693

D

iariusz generału małopolskiego, N

owy K

or

czyn, 18 II 1669, ASWK, t. 3, s. 272.

694

W

ięcej z

ob

.: Z. H

under

t,

H

usaria kor

onna…

, s. 133, 137.

695

Diariusz

sejmu

zwy

czajnego

1670

roku

, wy

d.

K.

Pr

zyboś,

M.

Fer

enc,

Krakó

w

2005,

s.

79;

K

onstytucje sejmu 1670 r

.,

VL, t. 5, s. 40.

696

Asygnacja

Jana

Andr

zeja

M

orsztyna

wystawiona

chorągwiom

D.

W

iśnio

wieckiego

na

tr

ybunale

radomskim,

Radom,

20

III

1671,

A

GAD,

ASK,

dz.

VI,

nr

14,

f.

377;

Rachunki

skarbo

w

e

roty

ks.

Dymitra

za

okr

es

I 

kwar

tał

1668–I 

kwar

tał

1669,

A

GAD,

ASW

, dz.

86,

nr

57,

s. 116, nr 58, s. 284; K

onstytucje sejmu 1670 r

.,

VL, t. 5, s. 32.

697

O

statnio

na

ten

temat:

Z.

H

under

t,

Jan

Sobieski

pr

zeciw

D

ymitr

owi

W

iśnio

wieckiemu…

,

s. 126–138.

698

Z

ob

. J.

H

or

wat,

Działalność

polity

czna

i wojsko

wa

księcia

Jer

zego

D

ymitr

a

W

iśnio

wieckiego…

,

passim.

699

U

niw

ersał

J.

Sobieskiego,

Sz

cz

ebr

zeszyn,

4

XII

1672,

B.

PAN

Krakó

w

, r

kps

550,

k.

60–

–60v; Z. H

under

t,

H

usaria kor

onna…

, s. 152, 344.

„R

ew

er

y”

687

.

W

idzimy

zatem,

że

starając

się

o 

buław

ę,

W

iśnio

wiecki

usiło

wał

wzmocnić

swoją

pozy

cję

w 

armii

kor

onnej

popr

ze

z

pozyskanie

lu

-

dzi

z oddziałó

w

hetmańskich,

„osier

ocony

ch

”

pr

ze

z P

otockiego

. B

yć

moż

e

ta

zale

żność

była

jednym

z po

wodó

w,

że

w 

kompucie

z 1667

r.

ułoż

onym

pr

ze

z

Sobieskiego,

nie

dar

zącym

pr

zecie

ż

sympatią

księcia

Dymitra

688

, nie

znala

-

zły

się

dawne

chorągwie

i r

egimenty

„R

ew

er

y”,

w 

tym

husarska. W 

chwili

uzyskania

buławy

polnej

pr

ze

z księcia,

Jan

Kazimier

z wystawił

no

w

emu

het

-

mano

wi

list

pr

zypo

wiedni

na

pr

zynale

żną

jego

ur

zędo

wi

chorągie

w

husarską

w 

sile

160

koni,

z płacą

od

I kwar

tału

1668

r.

do

woje

wództwa

krako

wskiego

.

W 

repar

ty

cji

miała

ona

zająć

miejsce

regimentu

ar

kabuz

erii

M

ar

cjana

Ścibo

-

ra

Chełmskiego,

któr

emu

kr

ól

nakazał

się

zwinąć

689

. J

ednakż

e

ten

nie

zamie

-

rzał

się

rozwiązywać

i dzięki

jego

pr

otektor

om,

z 

Sobieskim

na

cz

ele,

udało

się

go

zatr

zymać

na

służbie

i w 

repar

ty

cji

woje

wództwa

krako

wskiego

690

; tym

samym

rota

husarska

W

iśnio

wieckiego

straciła

swój

pr

zy

dział

i z

ostała

po

-

zbawiona

śr

odkó

w

tytułem

żołdu.

N

iebaw

em

na

sytuację

tę

zar

eago

wali

na

sejmiku

woje

wództwa

krako

wskiego

ludzie

księcia

Dymitra

–

na

konwoka

-

cji

w 

1668

r.

posło

wie

tej

pr

owincji

mieli

pr

zeforso

wać

pr

ojekt

obmyślenia

lokacji

w 

repar

ty

cji

oraz

sposobu

finanso

wania

oddziału

hetmana

polnego

691

.

Jednakż

e

podczas

konwokacji

pr

zeciw

husarii

W

iśnio

wieckiego

stano

w

cz

o

zapr

otesto

wał

czło

wiek

z 

otocz

enia

Sobieskiego,

strażnik

kor

onny

Stefan

B

idziński.

Argumento

wał,

że

z 

chorągwią

księcia

Dymitra

w 

kompucie

bę

-

dzie

za

duż

o

husarii,

a 

za

mało

pancerny

ch,

co

miało

się

jego

zdaniem

nie

zgadzać

z 

uchwałą

o 

redukcji

z 

roku

1667

692

. Działania

te

były

ewidentnie

skier

owane

pr

zeciw

W

iśnio

wieckiemu,

a 

nie

pr

zeciw

rozbudo

wie

husarii,

ten

sam

B

idziński

bo

wiem

kilka

miesięcy

później,

na

generale

małopolskim

w 

N

owym

K

or

czynie,

informo

wał,

że

zwija

się

niektór

e

chorągwie

kozackie,

687

Z

ob

. J.

W

immer

, W

ojsko

polskie…

, s.

163,

pr

zyp

. 31.

Ponadto

zob

.:

Rachunki

suplementu

dragonii ks. Dymitra za wszystkie kwar

tały lat 1668–1670, A

GAD, ASW

, dz. 86, nr 57, s. 175;

nr 58, s. 290; Rachunki tej jednostki za I kwar

tał 1671–1 kwar

tał 1673, ibidem, nr 57, s. 178.

688

Z

ob

. np

. J.

Sobieski

do

M

arii

Kazimier

y

Sobieskiej,

Podhajce,

15

i 22

IX

1667,

Zboiska,

15

VI 1668, [w:]

L

isty J

ana Sobieskiego…

, s. 121, 127, 187.

689

Z

ob

.

Rachunki

skarbo

w

e

roty

ks.

Dymitra

za

okr

es

I 

kwar

tał

1668–I 

kwar

tał

1669,

A

GAD,

ASW

, dz.

86,

nr

57,

s.

116,

nr

58,

s.

284;

D.

W

iśnio

wiecki

do

J.

Sobieskiego,

z 

obozu

wojska, 3 X 1668, [w:]

P

isma do wieku i spr

aw…

, t. 1, cz. 1, s. 416–417.

690

J.

Sobieski

do

M.K.

Sobieskiej,

Pilaszko

wice,

30

IV

1668,

[w:]

L

isty

Jana

Sobieskiego…

,

s.

174;

Instr

ukcja

dla

posłó

w

na

sejm

od

woj.

krako

wskiego,

Pr

osz

owice,

23

VII

1668,

ASWK,

t. 3, s. 223; M. N

agielski,

O

rganizacja r

ajtarii…

, s. 200, 202.

691

I

nstr

ukcja

dla

posłó

w

od

sejmiku

krako

wskiego,

Pr

osz

owice,

15

X

1668,

[w:]

ASWK,

t. 3, s. 239–240.

69

2

J.

H

or

w

at

, D

zi

ał

al

no

ść

p

ol

it

yc

zn

a

i w

oj

sk

ow

a

ks

ię

ci

a

Je

rz

eg

o

D

ym

it

ra

W

iś

ni

ow

ie

ck

ie

go

…

, s

. 1

59

.

2

6

1

2

6

0

M

A

R

S

Z

A

Ł

E

K

I

H

E

T

M

A

N

K

O

R

O

N

N

Y

J

A

N

S

O

B

IE

S

K

I

„

K

O

P

IJ

N

IK

Ó

W

,

C

Z

Y

L

I

H

U

S

A

R

Z

Y

C

H

O

R

Ą

G

W

IE

..

."

gdyż

wyznaczanie

no

wy

ch

rotmistr

zó

w

za

pomocą

wy

dawania

listó

w

pr

zypo

wiednich

le

żało

w 

dyspozy

cji

monar

chy

–

chyba

że

miał

on

wy

-

star

czająco

duż

o

zaufania

do

hetmana

i dawał

mu

tzw

. listy

z 

„okienkiem

”,

w 

któr

e

hetman

sam

mógł

wpisywać

nazwiska

wybrany

ch

pr

ze

z

siebie

sz

efó

w

oddziałó

w

705

. Kr

ól

jednak

nie

ufał

hetmano

wi

wielkiemu,

a 

chorą-

gie

w

husarską

Potockiego

mógł

pr

zekazać

czło

wieko

wi

ze

swojego

otocz

e-

nia,

tak

jak

zr

obił

z 

dzier

żawionymi

pr

ze

z

Potockiego

tr

zema

star

ostwami

oraz

ur

zędem

pisar

za

polnego,

któr

e

oddał

zwolennikom

dwor

u

706

. M

imo

to

chorągie

w

husarska

zmarłego

dygnitar

za

trafiła

do

księcia

Aleksandra,

z 

obozu

polity

cznego

Sobieskiego

(terminu

jej

pr

zekazania

nie

znamy).

Jak

do

tego

doszło?

O

tóż

kr

ól,

za

uchwałą

woje

wództwa

sieradzkiego

opłacającego

regiment

dragonii

Jakuba

Potockiego,

oddał

go

kuzyno

wi

i jednocz

eśnie

własnemu

popleczniko

wi

Stanisławo

wi

K

oniecpolskiemu.

Poło

wa

regimentu

zbojkoto

wała

jednak

tę

decyzję

i wypo

wiedziała

posłu

-

sz

eństwo

no

w

emu

sz

efo

wi

707

. P

raw

dopodobnie

monar

cha,

chcąc

uniknąć

podobny

ch

per

turbacji

z 

chorągwią

husarską

Potockiego,

wolał

ją

oddać

pod

komendę

pr

zeciwnika

polity

cznego,

jakim

był

siostr

zeniec

hetmana

wielkiego

708

. S

prawa ta jednak wymaga kolejny

ch badań.

W 

1670

r.

skład

husarski

został

rozbudo

wany

o 

kolejne

dwie

100-kon

-

ne

chorągwie,

sformo

wane

pr

ze

z

pr

ze

zbr

ojenie

rot

kozackich

(tzw

.

po

-

husar

zenie

się

jaz

dy

kozackiej/pancernej).

O

bie

jesz

cz

e

w 

popr

zednim

tr

ybie

służb

y

uwzględniał

komput

pokojo

wy

z 

sierpnia

1667

r.,

obie

były

opłacane

pr

ze

z

woje

wództwa

poznańskie

i kaliskie

i wr

esz

cie

obie

chodziły

pod

imionami

współpraco

wnikó

w

polity

czny

ch

Sobieskiego

–

woje

wo

-

dy

ruskiego

Stanisława

Jana

Jabłono

wskiego

oraz

krajcz

ego

kor

onnego

W

acława

Lesz

czyńskiego

709

.

Po

dołącz

eniu

ty

ch

jednostek

do

komputu

705

M

echanizmy

wy

dawania

listó

w

pr

zypo

wiednich,

będący

ch

elementem

kr

óle

wskiej

polityki

kadr

ow

ej,

w 

odniesieniu

do

dr

ugiej

poło

wy

XVII

w

.

poz

ostają

pr

oblematyką

nie

opraco

waną,

w 

pr

zeciwieństwie

do

czasó

w

Z

ygmunta

III

omó

wiony

ch

pod

ty

ch

kątem

pr

ze

z

P.

G

awr

ona

(P

roces

twor

zenia

kadr

y

oficerskiej

ar

mii

kor

onnej

w 

czasach

Z

ygmunta

III

W

azy

(1587–

–1632)

, [w:]

O

rganizacja ar

mii…

, s. 243–276).

706

J. S

obieski do M.K. S

obieskiej, 8

V 1671, [w:]

L

isty J

ana Sobieskiego…

, s. 226–227.

707

Z

ob

.

Lauda

sejmiko

w

e

sieradzkie,

Szadek,

12

VI

1671,

i 

obóz

pod

B

ugajem,

19

VIII

1671, B. P

AN Krakó

w

, r

kps 8343, s. 115–116, 128.

708

T

o,

że

ks.

O

str

ogski

nale

żał

„do

największy

ch

zapaleńcó

w

par

tii

francuskiej”,

noto

wał

np

.

U.

W

er

dum; z

ob

. U

lr

yk

W

er

dum

, Dziennik podr

óży 1670–1672…

, s. 26–27.

709

Z

ob

.

K

omputy

z 

1

VIII

1667,

A

GAD,

Zbiór

B

ranickich

z 

Suchej,

nr

42/56,

k.

389;

AN

Krakó

w

, K

GR

Sądeckie,

nr

131,

s.

331–332;

B.

C

zar

t.,

rkps

162,

s.

493–494;

Z.

H

under

t,

H

usaria

kor

onna…

,

s.

89.

O 

tym,

że

S.J.

Jabłono

wski

i 

W

.

Lesz

czyński

byli

związani

w 

tym

czasie

z 

Sobieskim

i 

z 

par

tią

francuską

zob

.:

U

lr

yk

W

er

dum

,

Dziennik

podr

óży

1670–1672…

,

s.

26;

Ph.

D

upont,

P

amiętniki

histor

yi

ży

cia

i 

czynó

w

Jana

III…

,

s.

60;

zob

.

te

ż:

M.

W

agner

,

Fakt

ten

można

potrakto

wać

jako

formę

akceptacji

pr

ze

z

hetmana

wielkie

-

go

służb

y

chorągwi

husarskiej

W

iśnio

wieckiego

w 

kompucie

kor

onnym.

Wcz

eśniejsz

e

zwalczanie

rywala

pr

ze

z

uder

zanie

w 

jego

oddział

husarski,

złoż

ony

w 

znacznej

cz

ęści

z 

war

tościo

w

ego

materiału

ludzkiego

służącego

niegdyś

pod

„R

ew

erą

”

Potockim,

kładzie

cień

na

osobie

hetmana

i mar

-

szałka wielkiego

.

Z

upełnie

inacz

ej

Sobieski

odnosił

się

już

do

stukonnej

chorągwi

husar

-

skiej

wystawionej

w 

1669

r.

pr

ze

z

jego

współpraco

wnika

i bliskiego

pr

zyja

-

ciela

700

, pisar

za

polnego

kor

onnego

Jakuba

Potockiego

. J

ednostka

ta

zajęła

miejsce

w 

kompucie

zwiniętej

chorągwi

kozackiej

G

rz

egor

za

Pilawskiego

(v

el

Pilawieckiego),

po

czym

została

włącz

ona

do

repar

ty

cji

ziemi

halickiej

mocą

jej

uchwały

z 

11–12

wr

ześnia

701

. P

ojawienie

się

na

etacie

kor

onnym

tej

husarskiej

chorągwi

było

efektem

praktyki

zwijania

rot

kozackich,

któ

-

ra

–

jak

wyjaśniał

B

idziński

na

generale

małopolskim

w 

lutym

1669

r.

–

miała

umożliwić

po

większ

enie

składu

husarskiego

w 

ramach

istniejącego

komputu.

W

ar

to

w 

tym

miejscu

wspomnieć

ró

wnie

ż,

że

wybór

chorągwi

Pilawskiego

jako

tej,

która

ma

by

ć

rozwiązana

w 

celu

wpisania

w 

jej

miej

-

sce

husarii

pisar

za

polnego,

nie

był

zape

wne

pr

zypadko

wy

, choćb

y

dlatego,

że

jesz

cz

e

w 

1667

r.

w

chodziła

ona

w 

skład

pułku

Jakuba

Potockiego

702

.

E

fekty

,

w 

postaci

wystawienia

chorągwi

husarskiej

pr

ze

z

najbliższ

e

oto

-

cz

enie

hetmana

wielkiego,

dość

szybko

zapr

ez

ento

wano

opinii

publicznej,

rota

pisar

za

polnego

to

war

zyszyła

bo

wiem

no

w

emu

kr

ólo

wi

M

ichało

wi

podczas

wjaz

du

na

jego

kor

onację

do

Krako

wa

27

wr

ześnia

1669

(zatem

dwa tygodnie po pr

zyjęciu jej do r

epar

ty

cji ziemi halickiej)

703

.

Po

śmier

ci

Jakuba

Potockiego

27

kwietnia

1671,

jego

chorągie

w

hu

-

sarska

dostała

się

zapalczyw

emu

zwolenniko

wi

opcji

francuskiej

i pr

zeciw

-

niko

wi

kr

óla

M

ichała

–

siostr

zeńco

wi

Sobieskiego,

księciu

Aleksandr

owi

Janusz

owi

Z

asławskiemu-O

str

ogskiemu

704

.

Jest

to

sytuacja

wyjątko

wa,

700

Z

ob

. J.

Sobieski

do

M.K.

Sobieskiej,

8

V

1671,

[w:]

L

isty

Jana

Sobieskiego…

, s.

226–227;

W

. M

aje

wski,

P

otocki J

akub

, PSB, t. 28, 1984, s. 21–23.

701

Laudum

sejmiko

w

e

ziemi

halickiej,

H

alicz,

11

i 

12

IX

1669,

A

GZ,

t.

24,

s.

299;

Z. H

under

t,

H

usaria kor

onna…

, s. 96–97.

702

Z

ob

. Rachunki

sejmo

w

e

z 

lat

1668

i 1672,

A

GAD,

ASK,

dz.

II,

nr

61,

k.

84,

87v–88;

nr 62, k. 43.

703

J.

Sz

ornel,

Z

apiski

z 

lat

1669–1673

,

wy

d.

L.A.

W

ier

zbicki,

Lublin–Radzyń

Podlaski

2008,

s.

1.

R.

Sikora

na

podstawie

niemieckoję

zy

cznej

gaz

etki

ulotnej

podaje,

że

podczas

wjaz

du

na

kor

onację

rota

J.

Potockiego

wyr

óżniała

się

niebiesko-białymi

pr

opor

cami

na

kopiach

oraz

wielkimi

skr

zy

dłami

na

plecach

jej

poczto

wy

ch

(R.

Sikora,

H

usaria

pod

W

iedniem

1683

,

W

arszawa 2012, s. 24–25).

704

Z. H

under

t,

H

usaria kor

onna…

, s. 96–97.

2

6

3

2

6

2

M

A

R

S

Z

A

Ł

E

K

I

H

E

T

M

A

N

K

O

R

O

N

N

Y

J

A

N

S

O

B

IE

S

K

I

„

K

O

P

IJ

N

IK

Ó

W

,

C

Z

Y

L

I

H

U

S

A

R

Z

Y

C

H

O

R

Ą

G

W

IE

..

."

husarskie

i 

jedna

rota

kozacka

popr

zedniego

władcy

pr

zyjęły

imię

M

ichała

K

or

ybuta,

a 

do

wódcy

ty

ch

oddziałó

w

poz

ostali

be

z

zmian

712

.

Jak

już

wspominano,

Stefan

S.

C

zarniecki

pr

zystał

do

str

onnictwa

no

w

e-

go

monar

chy

,

natomiast

N

ie

zabito

wski,

dr

ugi

z 

kr

óle

wskich

por

uczni

-

kó

w

husarskich,

nie.

M

onar

cha

mając

na

uwadz

e,

że

niegdyś

do

wodził

on

rotą

husarską

jego

ojca,

Jer

emiego

W

iśnio

wieckiego,

zamier

zał

go

pozyskać,

nadał

mu

więc

ur

ząd

kasztelana

bełskiego

. N

ie

zabito

wski

po

-

został

jednak

w 

obozie

polity

cznym

Sobieskiego,

co

wywołało

paradoks

– por

ucznik kr

óla r

epr

ez

ento

wał opozy

cję

713

.

Sprawa

pozbawienia

kr

óla

chorągwi

jego

imienia

stała

się

kolejną

kością nie

zgody w 

spor

ze

malkontentó

w

z r

egalistami.

W 

1670

r.

w ofi

-

cjalnej

instr

ukcji

Sobieskiego

do

podkancler

zego

kor

onnego

Andr

zeja

O

lsz

owskiego

pojawił

się

postulat,

ab

y

chorągwie

M

ichała

odr

zuciły

nazw

ę

kr

óle

wskich.

Jego

uzasadnieniem

miało

by

ć

to,

że

rota

do

wodz

o-

na

pr

ze

z

senatora

N

ie

zabito

wskiego

nie

chciała

by

ć

dr

ugą

w 

hierar

chii

i 

chodzić

za

rotą

komendy

niższ

ego

statusem

C

zarnieckiego

i 

dlatego

zdar

zało

się

jej

pr

zeb

ywać

za

oboz

em

wojska,

byle

tylko

nie

stać

pr

zy

pułku

kr

óle

wskim.

Sobieski

chciał

w 

ten

sposób

pr

zekazać,

że

chorągwie

chodzące

pod

imieniem

władcy

obniżały

w 

wojsku

poziom

dyscypli

-

ny

.

W 

odpo

wiedzi

podkancler

zy

zwr

ócił

jednak

uwagę,

że

chorągie

w

pod

C

zarnieckim

kultywo

wała

trady

cję

roty

kr

óle

wskiej

Władysława

IV

,

po

winna

więc

zostać

na

etacie

i 

by

ć

ró

wnie

ż

pier

wsza

w 

hierar

chii

714

.

O

pozy

cja

nie

dała

jednak

za

wygraną,

domagając

się

zr

ealiz

owania

pacta

conv

enta

, zaliczając

spraw

ę

gwar

dii

komputo

w

ej

z 

chorągwiami

husarski

-

mi

w 

pocz

et

egz

orbitancji

715

. D

opier

o

por

ozumienie

zawar

te

11

mar

ca

1673

pr

zyniosło

rozwiązanie

tej

spornej

kw

estii

–

dawni

malkontenci

pr

zystali

na

poz

ostawienie

pod

imieniem

kr

óla

dwóch

jego

chorągwi:

husarskiej

pod

C

zarnieckim

oraz

pancernej

pod

M

ichałem

K

ozubskim,

712

Z. H

under

t,

H

usaria kor

onna…

, s. 94.

713

Z

ob

.

M.

Jemioło

wski,

P

amiętnik

dzieje

P

olski

zawier

ający

(1648–1679)

,

wy

d.

J.

Dzięgiele

wski,

W

arszawa

2000,

s.

391–392;

Z.

H

under

t,

H

usaria

kor

onna…

, s.

232.

Pismo

z 

nadaniem

N

ie

zabito

wskiemu

kasztelanii

bełskiej

wystoso

wano

na

sejmie

kor

onacyjnym

kr

óla

M

ichała

1

X

1669

(A

GAD,

MK

Sig.,

nr

11,

s.

1);

zob

. te

ż:

B.

R

udomicz,

E

femer

os

czyli

Diariusz…

, s. 262–263.

714

I

nstr

ukcja

J.

Sobieskiego

dana

A.

O

lsz

owskiemu,

obóz

pod

Firlejó

wką,

2

VII

1670

i odpo

wiedź

na

nią,

W

arszawa,

21

VII

1670,

A

GAD,

LL,

nr

25,

k.

142–142v

, 147–147v

(dr

uk:

P

isma

do

wieku

i 

spr

aw…

,

t.

1,

cz.

1,

s.

530–531,

541–542);

por

.

M.

N

agielski,

L

icz

ebność

i organizacja…

, s. 100.

71

5

Z

ob

. E

gz

or

bi

ta

nc

je

z 

16

72

r.

, B

. O

ss

ol

.,

rk

ps

3

05

/I

I,

s.

28

6,

B

. P

A

N

K

ra

kó

w,

rk

ps

1

07

0,

k

. 5

14

.

husarii

kor

onnej

jego

wielkość

etato

wa

wyniosła

1360

koni

i na

takim

poziomie

utr

zymała

się

do

końca

kwietnia

1673

r.

Jednak

w 

rozbudo

wa

-

nym

do

potr

zeb

wojenny

ch

kompucie

z 

1

maja

1673,

dzielącym

armię

na

star

y

i no

wy

zaciąg,

w 

tym

pier

wszym

uwzględniono

nie

1360

koni

w 

11

chorągwiach

husarskich,

lecz

1200

w 

10.

W

ynikało

to

z 

faktu,

że

dr

uga

rota

M

ichała

K

or

ybuta

pod

kasztelanem

bełskim

Aleksandr

em

L.

N

ie

zabito

wskim

została

zalicz

ona

do

no

w

ego

zaciągu

z 

racji

utraty

sta

-

tusu

jednostki

kr

óle

wskiej

i zr

eduko

wania

jej

o 

10

etató

w

w 

stosunku

do

ćwier

ci

popr

zedniej,

podczas

gdy

inne

jednostki

husarskie

były

wó

w

czas

rozbudo

wywane

(chorągwie

kr

óle

wska

i hetmańskie

ze

160

do

200

koni,

poz

ostałe r

oty star

ego zaciągu do 150 koni)

710

.

U

trata

statusu

roty

kr

óle

wskiej

pr

ze

z

chorągie

w

por

ucznika

N

ie

zabi

-

to

wskiego

była

konsekw

encją

polityki

Sobieskiego

oraz

jego

otocz

enia,

zmier

zającej

po

roku

1669

do

pozbawienia

władcy

komputo

wy

ch

od

-

działó

w

jaz

dy

autoramentu

polskiego

i 

pr

zekazania

ich

pod

komendę

doty

chczaso

wy

ch

por

ucznikó

w

.

Celem

ty

ch

działań

było

zminimali-

zo

wanie

wpływó

w

M

ichała

K

or

ybuta

w 

armii

kor

onnej.

Wszystko

za

-

cz

ęło

się

w 

momencie,

gdy

–

po

doświadcz

eniach

z 

pano

wania

Jana

Kazimier

za

–

no

wy

władca

musiał

w 

pacta

conv

enta

z

obo

wiązać

się

do

nieutr

zymywania

w 

komputach

kor

onnym

oraz

lite

wskim

gwar

dii

pod

postacią

pułkó

w

, chorągwi

oraz

regimentó

w

711

. M

imo

to

dwie

chorągwie

Stanisław

Jabłono

wski…

,

t.

1,

s.

85–118.

Jak

wynika

z 

instr

ukcji

danej

posłom

na

sejm

zimo

wy

1672

r.,

a 

dato

wanej

na

1

XI

1671

(A

GAD,

LL,

nr

25,

k.

334,

dr

uk:

P

isma

do

wieku

i 

spr

aw…

, t.

1,

cz.

1,

s.

725),

chorągwi

husarskiej

Jabłono

wskiego

od

7

kwar

tałó

w

nie

płacono

nale

żnego

żołdu

husarskiego,

tylko

kozacki,

co

oznacza,

że

w 

tr

ybie

husarskim

musiała

służy

ć

od

I 

kwar

tału

1670

(e

w

entualnie

od

II

kwar

tału,

jeśli

pisząc

o 

ty

ch

7

ćwier

ciach,

wliczano

te

ż

tę

zaczynającą

się

w 

dniu

po

wstania

instr

ukcji,

czyli

1

XI

1671). W 

biogramie

por

ucznika

tej

roty

Zbignie

wa

B

lisko

wskiego

pojawia

się

jednak

inna

informacja,

że

chorągie

w

woje

wody

ruskiego

„pohusar

zono

”

w 

II

kwar

tale

1671

(B

lisko

wski

Zbigniew

, [w:]

M.

W

agner

, S

ło

wnik

biogr

aficzny

oficer

ów polskich…

, t. 1, s. 21).

710

W

ięcej

zob

.

Z.

H

under

t,

H

usaria

kor

onna…

,

s.

87,

92–96,

98–105.

B

rak

dr

ugiej

chorągwi

kr

óle

wskiej

w 

star

ym

zaciągu

1673

r.

po

wodo

wał,

że

wielu

badaczy

–

podając

liczbę

rot

husarskich

z 

okr

esu

w

cz

eśniejsz

ego

(np

.

z 

kampanii

1671

r.)

–

w 

ogóle

ją

pomijało

(np

.

J.

W

immer

,

W

ojsko

polskie…

,

s.

163;

M.

Jaworski,

Kampania

ukr

ainna…

,

s.

129).

Jednakż

e

wy

datki

kwar

ciane

z 

lat

1669–1673

(A

GAD,

ASK,

dz.

I,

nr

153,

k.

15–20,

dr

uga

paginacja,

k.

21–26)

czy

rachunki

sejmu

kor

onacyjnego

1676

(ibidem,

dz.

II,

nr

63,

s.

207–208),

nie

mó

wiąc

już

o 

źr

ódłach

pośr

ednich,

do

wodzą,

że

w 

kompucie

kor

onnym

służyła

ona

niepr

zer

wanie

do

końca

kwietnia

1673

r.

O 

tym

zaś,

że

była

to

ta

sama

chorągie

w

,

co

repr

ez

entująca

no

wy

zaciąg

1673

husaria

N

ie

zabito

wskiego,

do

wodzi

por

ównanie

rejestr

ów

popiso

wy

ch

–

chorągwi

kr

óle

wskiej

z 

II–III

kwar

tału

1667

(A

GAD,

ASW

,

dz.

85,

nr

95,

k.

30v–31;

A

GAD,

ASK,

dz.

III,

nr

5,

k.

1129–1129v)

i chorągwi

kasztelana

bełskiego

z 

III

kwar

tału

1673

(A

GAD,

ASW

,

dz. 85, nr 103, k. 103–103v).

711

Z

ob

. Akta sejmu walnego elekcji no

w

ego kr

óla 1669 r

.,

VL, t. 5, s. 15.

2

6

5

2

6

4

M

A

R

S

Z

A

Ł

E

K

I

H

E

T

M

A

N

K

O

R

O

N

N

Y

J

A

N

S

O

B

IE

S

K

I

„

K

O

P

IJ

N

IK

Ó

W

,

C

Z

Y

L

I

H

U

S

A

R

Z

Y

C

H

O

R

Ą

G

W

IE

..

."

ludzi

w 

dziele

ry

cerskim

wiadomy

ch

i dobr

ze

doświadcz

ony

ch.

Siła

jest

pr

zy

czyn,

dlacz

ego

są

potr

zebniejsi,

ile

na

tę

wojnę

–

U

sar

ze;

ale

i ta

nie

mniejsza,

że

się

lada

kto,

i na

słab

ym

koniu,

i z

e

złym

rynsztunkiem,

na

usarską nie por

wie służbę

”

719

.

H

etmańskie

sło

wa,

stano

wiące

kolejny

do

wód

na

to,

jak

ważną

dla

Sobieskiego

formacją

była

husaria,

nie

znalazły

na

sejmikach

odz

ewu.

Znając

bo

wiem

wyniki

badań

D

ariusza

K

upisza,

wiemy

, ż

e

wśr

ód

zacią

-

gó

w

po

wiato

wy

ch

zorganiz

owany

ch

w 

latach

1671–1672

takie

woje

wódz

-

twa,

jak

krako

wskie,

ruskie

z 

ziemią

halicką,

bełskie

z 

ziemią

chełmską,

sandomierskie,

lubelskie

oraz

wołyńskie,

na

pe

wno

nie

wystawiły

rot

hu

-

sarskich

720

. N

ie

zaciągnęły

ich

te

ż

woje

wództwa

poznańskie

i kaliskie

721

,

choć

te

jesz

cz

e

w 

lutym

1667

r.,

w 

obawie

pr

zed

zagr

oż

eniem

tur

ecko

-

-tatarskim,

zdob

yły

się

na

uchwalenie

zaciągu

sz

eściu

stukonny

ch

cho

-

rągwi,

wśr

ód

któr

ych

znalazły

się

dwie

jednostki

husarskie

–

kasztelana

poznańskiego

Kr

zysztofa

G

rzymułto

wskiego

oraz

chorąż

ego

kaliskiego

Andr

zeja

Pr

zyjemskiego

722

.

B

rak

realizacji

zaciągu

po

wiato

w

ej

husarii

w 

latach

1671–1672

z 

jednej

str

ony

wynikał

z 

napięć

polity

czny

ch

w 

kra

-

ju,

z 

dr

ugiej

z 

duży

ch

kosztó

w

, jakich

wymagało

wystawienie

tej

formacji

(dla

regionó

w

obciąż

ony

ch

repar

ty

cją

mogło

by

ć

to

głó

wną

pr

zeszkodą)

723

.

I 

tu

dochodzimy

do

tematu

opłacania

komputo

wy

ch

chorągwi

husarskich

w 

latach

1667–1673.

W 

okr

esie

tym

chorągie

w

Aleksandra

M.

L

ubomirskiego

doto

wana

była

pr

ze

z

woje

wództwo

krako

wskie,

Sz

cz

ęsnego

Potockiego

pr

ze

z

woje

wództwo

sandomierskie,

Jakuba

719

W

otum

Sobieskiego

na

sejmie

roku

1672

,

pr

zysłane

w 

mar

cu

na

piśmie

a 

dato

wane

w

e

L

wo

wie

na

dzień

19

lutego

,

[w:]

P

isma

do

wieku

i 

spr

aw…

,

t.

1,

cz.

2,

s.

861.

Zdaniem

W

.

K

ocho

wskiego,

Sobieski

miał

wó

w

czas

te

ż

nawoływać

do

suplementacji

istniejącej

już

husarii

popr

ze

z

po

większanie

pocztó

w

z 

jednokonny

ch

na

dwukonne,

z 

dwu-

na

tr

zykonne

itd.

(W

. K

ocho

wski,

R

oczniki P

olski…

, s. 248); por

. Z. H

under

t,

H

usaria kor

onna…

, s. 106, 255.

720

D.

K

upisz,

W

ojska

po

wiato

w

e…

,

s.

389–298;

idem

,

W

ojsko

po

wiato

w

e

województwa

wołyńskiego

w 

XVII

wieku

,

„Н

ау

к

о

ви

й

ві

сн

и

к

Во

л

и

н

ськ

о

го

н

аці

о

н

ал

ьн

о

го

ун

ів

ер

си

те

ту

ім

ен

і Л

есі У

кр

аї

н

ки”

2009, t. 22, s. 186.

721

Z

ob

.

np

.

L

ist

pr

zypo

wiedni

chor

ągwiom

suplemento

wym

,

wielkopolskim

,

Lwó

w

,

20

X

1671, A

GAD, LL, nr 25, k. 303–303v; R

egestr listó

w pr

zypo

wiednich jakie kancelaria kor

onna

wy

dała

6

XII

1672

na

zaciąg

wielkopolskich

rot

po

wiato

wy

ch,

A

GAD,

MK

Sig.,

nr

12,

k.

29.

Po

analizie

różny

ch

materiałó

w

(głó

wnie

laudó

w

sejmiko

wy

ch

z 

Tek

Pawińskiego,

doty

czący

ch

m.in.

woje

wództw

i ziem

M

az

owsza,

woje

wództw

sieradzkiego

czy

łęczy

ckiego,

B.

PAN

Krakó

w

,

rkps

8318–8352)

nic

nie

wskazuje

na

to,

by

inne

woje

wództwa

kor

onne

wystawiły

w 

latach

1671–1672 r

oty husarskie.

722

Laudum

sejmiku

woj.

wielkopolskich,

Śr

oda,

7

II

1667,

B.

C

zar

t.,

rkps

1774,

s.

362.

Por

.

J.

W

immer

,

W

ojsko

polskie…

,

s.

153,

pr

zyp

.

83;

M.

M

atwijó

w

,

O

statnie

sejmy…

,

s.

24;

Z. H

under

t,

H

usaria kor

onna…

, s. 106. Z

aciąg ten nie z

ostał ostatecznie zr

ealiz

owany

.

723

D.

K

upisz,

W

ojska

po

wiato

w

e…

, s.

291–292;

Z.

H

under

t,

H

usaria

kor

onna…

, s.

107–108.

podczas

gdy

dwie

poz

ostałe

straciły

swój

monarszy

status

–

husarska

pod

N

ie

zabito

wskim i pancerna pod J

anem P

ruszko

wskim.

Jak

widzimy

, kr

óle

wskie

chorągwie

husarskie

od

1669

r.

były

kolejnym

po

husarii

D.

W

iśnio

wieckiego

pr

zedmiotem

spor

u

polity

cznego

. W 

tym

jednak

pr

zypadku

Sobieski

nie

atako

wał

ich

be

zpośr

ednio,

zwłasz

cza

że

w 

jednej

z 

nich

miał

duż

e

wpływy

, któr

e

poskutko

wały

akcesem

husar

zy

pod

N

ie

zabito

wskim

do

konfederacji

w 

Sz

cz

ebr

zeszynie

–

wbr

ew

utar

-

temu

zwy

czajo

wi,

że

jednostki

kr

óle

wskie

nie

pr

zystępują

do

związkó

w

wojsko

wy

ch

(tak

w 

listopadzie

1672

r.

postąpiła

rota

kr

óle

wska

pod

C

zar

-

nieckim, za co S

obieski odsądził ją wtedy od wypłaty hiberny)

716

.

W 

latach

1667–1673

możliwości

rozbudo

wy

składu

etato

w

ej

husarii

były

ogranicz

one,

m.in.

dlatego,

że

musiały

odb

ywać

się

w 

ramach

usta

-

lonego

komputu,

któr

ego

gr

unto

wnej

reorganizacji

można

było

dokonać

jedynie

na

sejmie.

W 

czasach

pano

wania

M

ichała

K

or

ybuta,

nie

licząc

tego

z 

1673

r.,

udało

się

dokończy

ć

jedynie

sejm

jesienny

roku

1670.

W 

obliczu

zagr

oż

enia

ze

str

ony

K

ozakó

w

Piotra

D

or

osz

enki

i or

dy

kr

ym

-

skiej,

a 

takż

e

gr

oźb

y

inwazji

sułtańskiej,

sejm

ten

obmyślił

sposób

aukcji

wojska,

nie

pr

zepr

owadzając

jednak

po

większ

enia

stanu

sił

komputo

wy

ch.

Pr

zy

czynienie

no

wy

ch

jednostek

miało

stać

się

zadaniem

woje

wództw

,

ziem

oraz

po

wiató

w

, któr

e

zobligo

wano

do

wystawienia

tylu

żołnier

zy

, ilu

doty

chczas

utr

zymywały

w 

ramach

repar

ty

cji.

Służba

no

w

emu

zaciągo

wi

miała

się

rozpocząć

1

maja

1671

i tr

wać

minimum

dwa

kwar

tały

. U

zu

-

pełnienie

wojsk

komputo

wy

ch

chorągwiami

po

wiato

wymi

teor

ety

cznie

zwiększało

stan

sił

kor

onny

ch

do

ok.

24

tysięcy

staw

ek

żołdu

717

. M

imo

że

w 

1671

r.

w 

większ

ości

ty

ch

zaciągó

w

nie

zr

ealiz

owano

718

, to

zeszłor

ocz

-

na

uchwała

w

ciąż

dawała

podstaw

ę

prawną

umożliwiającą

sformo

wanie

no

wy

ch

chorągwi,

tak

potr

zebny

ch

do

wzmocnienia

sił

komputo

wy

ch

w 

roku

1672,

gdy

Tur

cja

rozpocz

ęła

działania

wojenne.

Dlatego

te

ż

Sobie

-

ski

w 

wotum

z 

zer

wanego

sejmu

zimo

w

ego

1672

r.,

pr

zesłanym

na

piśmie

ze

Lwo

wa,

nawoływał:

„Co

do

kawalerii

rozumiałb

ym,

ab

y

woje

wództwa

i po

wiaty

, usarskie

chcieli

stawiać

chorągwie,

pr

zy

dając

im

za

rotmistr

zó

w

716

Z.

H

under

t,

H

usaria

kor

onna…

,

s.

95,

343.

Sam

por

ucznik

roty

kr

óle

wskiej

N

ie

zabito

wski

został

pr

ze

z

L.A.

W

ier

zbickiego

uznany

za

jednego

z 

cz

oło

wy

ch

pr

zywódcó

w

związku

sz

cz

ebr

zeszyńskiego;

zob

.

L.A.

W

ier

zbicki,

K

onfeder

aci

sz

cz

ebr

zeszyńscy

.

P

rzywódcy

związku

wojska

kor

onnego

na

pr

zełomie

1672

i 1673

roku

, „S

tudia

z 

Dziejó

w

W

ojsko

wości

”

2012,

t. 1, s. 179.

717

K

onstytucje

sejmu

1670

r.,

VL,

t.

5,

s.

30;

D.

K

upisz,

W

ojska

po

wiato

w

e

samor

ządó

w

M

ałopolski

i 

R

usi

C

zer

wonej

w 

latach

1572–1717

,

Lublin

2008,

s.

281–282;

por

.

J.

W

immer

,

W

ojsko polskie…

, s. 161.

718

Z

ob

. D. K

upisz,

W

ojska po

wiato

w

e…

, s. 288–290.

2

6

7

2

6

6

M

A

R

S

Z

A

Ł

E

K

I

H

E

T

M

A

N

K

O

R

O

N

N

Y

J

A

N

S

O

B

IE

S

K

I

„

K

O

P

IJ

N

IK

Ó

W

,

C

Z

Y

L

I

H

U

S

A

R

Z

Y

C

H

O

R

Ą

G

W

IE

..

."

jednak

pamiętać,

że

chorągwiom

husarskim

pr

zypisanym

do

kwar

ty

(in

-

nym

takż

e)

w 

omawianym

okr

esie

regulo

wano

jesz

cz

e

długi

spr

zed

1667

r.

Pr

zykłado

wo,

na

podstawie

asygnacji

z 

1668

r.

do

pogłó

wnego

ży

do

wskie

-

go,

mającego

wpłynąć

do

skarbu

w 

roku

następnym,

śr

odki

z tego

podatku

zamier

zano

pr

zekazać

rotom

husarskim

kr

óla

star

ego

zaciągu

(czyli

pod

C

zarnieckim)

oraz

hetmana

i marszałka

Sobieskiego

729

. S

umę

pr

ze

znacz

o-

ną

na

chorągie

w

hetmańską

w 

lutym

1670

r.

odebrał

to

war

zysz

husarski

Sobieskiego,

podstoli

rz

eczy

cki

Kazimier

z

M

ichał

Pusło

wski

730

.

Z 

kolei

chorągie

w

kr

óle

wska

wyasygno

waną

jej

kwotę

mogła

odebrać

dopier

o

w 

gr

udniu

1670

r.,

wtedy

bo

wiem,

jak

informo

wał

podskarbi

kor

onny

Jan

Andr

zej

M

orsztyn,

pr

ze

znacz

one

dla

niej

śr

odki

wpłynęły

do

skarbu

731

.

M

im

o

pe

w

ny

ch

n

ie

do

go

dn

oś

ci

w

 o

tr

zy

m

yw

an

iu

ż

oł

du

, p

ię

ć

ch

or

ą-

gw

i h

us

ar

sk

ic

h

do

to

w

an

yc

h

z 

kw

ar

ty

–

w

 p

or

ów

na

ni

u

z 

in

ny

m

i h

us

ar

sk

i-

m

i j

ed

no

st

ka

m

i k

or

on

ny

m

i –

b

ył

o

w

 d

oś

ć

ko

m

fo

rt

ow

ej

sy

tu

ac

ji.

W

ie

m

y

bo

w

ie

m

,

że

w

 r

am

ac

h

re

pa

rt

yc

ji

op

óź

ni

en

ia

w

 r

eg

ul

ow

an

iu

ś

w

ia

dc

ze

ń

w

yg

lą

da

ły

z

na

cz

ni

e

po

w

aż

ni

ej

. P

rz

yk

ła

do

w

o,

w

oj

ew

ód

zt

w

o

kr

ak

ow

sk

ie

by

ło

w

in

ne

r

oc

ie

h

us

ar

sk

ie

j A

.M

. L

ub

om

ir

sk

ie

go

z

a

ok

re

s

16

67

–1

67

3

je

sz

cz

e

w

 r

ok

u

16

75

,

a 

zi

em

ia

h

al

ic

ka

c

ho

rą

gw

i

ks

ię

ci

a

O

st

ro

gs

ki

eg

o

je

sz

cz

e

w

 1

68

0

73

2

.

O

mawiając

pr

oblematykę

rozbudo

wy

składu

husarskiego

i jej

związku

z 

osobą

Sobieskiego,

war

to

pokazać,

jak

ludzie

repr

ez

entujący

husarię

mogli

by

ć

pr

ze

z

hetmana

wielkiego

wykor

zystywani

w 

różny

ch

misjach.

D

użą

rolę

w 

tej

materii

odgr

ywali

repr

ez

entanci

husarskiej

chorągwi

hetmana,

jak

jej

por

ucznik,

a 

zaraz

em

od

1669

r.

pułko

wnik

kr

óle

wski

i 

chorąży

sanocki

Aleksander

Polano

wski.

N

egocjo

wał

on

m.in.

traktat

pokojo

wy

pod

Podhajcami

w 

1667

r.,

pr

ze

wodniczył

deputacjom

armii

kor

onnej

na

dwóch

sejmach

roku

1668

oraz

na

sejmie

elekcyjnym

1669.

husarskim:

pier

wsz

ej

kr

óle

wskiej,

Sieniawskiego

i 

A.

Potockiego

.

N

ie

uściśliłem

jednak,

że

po

wodem

braku

regulacji

żołdu

nie

były

zwykłe

opóźnienia,

lecz

kw

estia

nałoż

enia

na

te

chorągwie

tzw

.

ar

esztu

na

zasługi,

czyli

kar

y

za

pr

ze

winienia

w 

postaci

wstr

zymania

wypłaty

nale

żności

(W

ydatki

kwar

ciane

lat

1669–1673,

A

GAD,

ASK,

dz.

I,

nr

153,

k.

15–20,

dr

uga

paginacja, k. 21–26).

729

P

oracho

wanie

pogłó

wnego

ży

do

wskiego

z 

1669

r.,

A

GAD,

ASK,

dz.

I,

nr

153,

k.

79v–80.

730

P

okwito

wanie

odbior

u

pieniędzy

na

rotę

husarska

Sobieskiego

pr

ze

z

K.M.

Pusło

wskiego,

20 II 1670, ibidem, dz.

V, nr 10, f

. 284.

731

O

blata

oznajmienia

J.A.

M

orsztyna

o 

wpłynięciu

pieniędzy

do

skarbu,

Lublin,

6

XII

1670, AP L

ublin, Księgi G

rodzkie L

ubelskie, R

elacje – M

anifestacje – O

blaty

, nr 99, k. 148a.

732

Laudum

sejmiko

w

e

woj.

krako

wskiego,

Pr

osz

owice

9

IX

1675,

ASWK,

t.

4,

s.

22;

Laudum

sejmiko

w

e

ziemi

halickiej,

H

alicz,

26

XI

1680,

A

GZ,

t.

24,

s.

424;

por

. Z.

H

under

t,

H

usaria kor

onna…

, s. 136.

Potockiego,

a 

po

nim

księcia

O

str

ogskiego

pr

ze

z

ziemię

halicką,

S.J.

Jabłono

wskiego

i W

. Lesz

czyńskiego

pr

ze

z woje

wództwa

wielkopolskie

,

D

.W

iś

ni

ow

ie

ck

ie

go

w

 l

at

ac

h

16

68

–1

66

9

z 

ró

żn

yc

h

po

da

tk

ów

p

ań

-

st

w

ow

yc

h

w

 r

am

ac

h

tz

w

. a

se

ku

ra

cj

i,

a 

od

1

67

0

r.

pr

ze

z

w

oj

ew

ód

zt

w

o

kr

ak

ow

sk

ie

72

4

. W

 o

st

at

ni

m

p

rz

yp

ad

ku

m

og

ła

j

ed

na

k

na

st

ąp

ić

p

ew

na

zm

ia

na

,

se

jm

ik

ł

uc

ki

b

ow

ie

m

w

 1

67

2

r.

w

ys

ta

w

ił

ch

or

ąg

w

i

he

tm

an

a

po

ln

eg

o

as

yg

na

cj

e

na

z

ap

ła

tę

z

a

II

i 

II

I

kw

ar

ta

ł r

ok

u

16

71

72

5

, c

o

do

w

o-

dz

i,

że

p

o

16

70

je

dn

os

tk

ę

tę

p

rz

en

ie

si

on

o

do

r

ep

ar

ty

cj

i w

oj

ew

ód

zt

w

a

w

oł

yń

sk

ie

go

. S

pr

aw

a

ta

w

ym

ag

a

je

dn

ak

k

ol

ej

ny

ch

b

ad

ań

.

Z

upełnie

inacz

ej

rz

ecz

miała

się

z 

pięcioma

chorągwiami

husarski

-

mi

–

dwiema

kr

óle

wskimi,

Sobieskiego,

M

ikołaja

H.

Sieniawskiego

oraz

Andr

zeja

Potockiego,

któr

e

pr

ze

z

cały

omawiany

okr

es

były

doto

wane

ze

stałego

podatku

kwar

cianego

. T

rudno

jest

w 

tym

miejscu

jednoznacznie

wskazać

głó

wny

po

wód

pr

zypisania

ty

ch

chorągwi

do

kwar

ty

. B

yć

moż

e

zabieg

ten

miał

na

celu

ułatwienie

wy

egz

ekwo

wania

pieniędzy

. M

imo

że

na

podstawie

instr

ukcji

wojsko

w

ej

z 

listopada

1667

r.

deputaci

z 

armii

kor

on

-

nej

mieli

wnieść

na

sejmie

1668

r.

skargę

w 

sprawie

nie

wypłacania

kwar

ty

chorągwiom

husarskim

726

, to

niedawno

pr

zepr

owadz

ona

analiza

kwitó

w

z 

lat

1667–1668,

stwier

dzający

ch

odbiór

pieniędzy

ze

skarbu

rawskiego

na

ty

ch

pięć

jednostek,

wykazała,

że

w 

ostatnich

miesiącach

pano

wania

Jana

Kazimier

za

cały

żołd

nale

żny

kwar

cianej

husarii

był

wy

dawany

w 

ca

-

łości

i na

bie

żąco

727

. S

ytuacja

podczas

pano

wania

M

ichała

K

or

ybuta

uległa

jednak

zmianie

–

żołd

nale

żny

husarskim

rotom

kwar

cianym

za

dany

rok

zamier

zono

wypłacać

po

jego

upływie.

Pojawiały

się

jesz

cz

e

inne,

dodat

-

ko

w

e

opóźnienia,

na

któr

e

wojsko

niejednokr

otnie

się

skar

żyło

728

. N

ale

ży

724

K

omputy

z 

1

VIII

1667,

A

GAD,

Zbiór

B

ranickich

z 

Suchej,

nr

42/56,

k.

389;

AN

Krakó

w

,

K

GR

Sądeckie,

nr

131,

s.

331–332;

B.

C

zar

t.,

rkps

162,

s.

493–494;

Z.

H

under

t,

H

usaria kor

onna…

, s. 132–133.

725

Z

ob

. Asygnację

na

wypłacenie

chorągwi

husarskiej

D.

W

iśnio

wieckiego

za

II

i III

ćwier

ć

1671

kwoty

16

040

zł,

19

VII

1672

i 

poświadcz

enie

wy

dania

z 

tej

sumy

to

war

zysz

owi

spod

chorągwi

hetmana,

Stanisławo

wi

Ledócho

wskiemu

13

566

zł,

Łuck,

29

VII

1672,

CDIA

UK,

f.

25,

ks.

336,

k.

919–919v

. W 

tym

miejscu

pragnę

ser

decznie

podzięko

wać

dr

. hab

. J

ar

osławo

wi

Stolickiemu za udostępnienie mi wypisu z tego źr

ódła.

726

I

nstr

ukcja dla JKM

ci od wojska dana, 27 XI 1667, B. C

zar

t., r

kps 438, s. 120–121.

727

Z

ob

.

Z.

H

under

t,

H

usaria

kor

onna…

,

s.

133–135.

K

wity

poświadczające

odbiór

pieniędzy

na

te

pięć

chorągwi

znajdują

się:

A

GAD,

ASK,

dz.

V,

nr

10,

f.

236,

238,

239,

240,

241,

243,

253,

255,

256,

257,

258,

263,

265,

266,

267,

272;

zob

. te

ż:

rachunki

sum

wy

dany

ch

z 

kwar

ty

za

rok

1668

chorągwiom:

dwóm

kr

óle

wskim

i 

A.

Potockiego,

ibidem,

dz.

III,

nr

5,

k. 1151, 1156, 1159.

728

Z

ob

.

Z.

H

under

t,

H

usaria

kor

onna…

,

s.

134–135.

W 

tej

cz

ęści

cyto

wanej

książki

zawarłem

informację,

że

w 

1672

r.

opóźniano

się

z 

wypłacaniem

żołdu

za

rok

1670

chorągwiom

2

6

9

2

6

8

M

A

R

S

Z

A

Ł

E

K

I

H

E

T

M

A

N

K

O

R

O

N

N

Y

J

A

N

S

O

B

IE

S

K

I

„

K

O

P

IJ

N

IK

Ó

W

,

C

Z

Y

L

I

H

U

S

A

R

Z

Y

C

H

O

R

Ą

G

W

IE

..

."

oddawali

mu

okr

eślone

usługi,

robili

to

takż

e

inni

husar

ze.

Pr

zykłado

wo

Piotr

Suchodolski,

to

war

zysz

chorągwi

kr

óle

wskiej

pod

N

ie

zabito

wskim,

repr

ez

ento

wał

hetmana

wielkiego

na

sejmiku

lubelskim

w 

lipcu

1670

738

.

W 

omawianym

okr

esie

dostr

zegamy

aktywność

w 

ży

ciu

publicznym

ró

wnie

ż

inny

ch

ludzi

związany

ch

z 

husarią.

Znajdo

wali

się

oni

w 

składzie

niemal

każ

dej

deputacji

wojsko

w

ej

wysyłanej

na

sejmy

lat

1667–1673.

To

war

zysz

husarski

roty

kr

óle

wskiej,

podczaszy

wysz

ogr

odzki

Jan

Łuko

w

-

ski

był

posłem

na

pier

wszy

sejm

roku

1668

739

, namiestnik

chorągwi

kr

ó-

le

wskiej

star

ego

zaciągu

W

ojciech

U

rbański

posłem

na

sejm

nadzwy

czajny

1670

740

,

to

war

zysz

e

księcia

Dymitra:

podczaszy

dobr

zyński

Francisz

ek

Bor

ysławski

i 

Jan

Łada

na

sejm

jesienny

1670

741

,

por

ucznik

husarski

M

ikołaja

Sieniawskiego

N

ikodem

Ż

aboklicki

na

sejmy

zimo

wy

i wiosen

-

ny

1672

742

, a 

repr

ez

entanci

roty

W

acława

Lesz

czyńskiego:

por

ucznik

M

i-

chał

Florian

Rz

ewuski

i chorąży

Andr

zej

Kamiński

na

sejm

pacyfikacyjny

1673

743

.

Ponadto

na

sejm

zimo

wy

roku

1672

osobną

delegację

wysłały

chorągwie

komendy

Stanisława

W

yży

ckiego;

znale

źli

się

w 

niej

to

war

zy

-

sz

e

roty

husarskiej

D.

W

iśnio

wieckiego:

N

ikodem

Silnicki

oraz

Jakub

O

str

zy

cki

744

.

Z 

inny

ch

posług

war

to

wspomnieć,

że

związany

z 

Sobie

-

skim

cz

eśnik

poznański

M

ikołaj

Złotnicki,

por

ucznik

chorągwi

husarskiej

i 

spr

aw…

, t.

1,

cz.

1,

s.

548;

Instr

ukcja

od

wojska

na

sejm

pacyfikacyjny

, Ujaz

dó

w

, 3

III

1673,

A

GAD,

LL,

nr

25,

k.

506v

(dr

uk:

M

ateriały

do

dziejó

w

wojny

polsko-tur

eckiej

1672–1676

, wy

d.

J.

W

oliński, SMHW 1964, t. 10, cz. 2, s. 240).

738

Laudum sejmiku lubelskiego, L

ublin, 20

VII 1670, B. C

zar

t., r

kps 424, s. 96.

739

I

nstr

ukcja

dla

JKM

ci

od

wojska

dana,

pod

W

ysz

ogr

ódkiem,

27

XI

1667,

ibidem,

rkps

438, s. 115–116.

740

Diariusz

sejmu

nadzwy

czajnego

1670

roku

,

wy

d.

K.

Pr

zyboś,

M.

Fer

enc,

Krakó

w

2004,

s.

92.

W 

diariuszu

U

rbański

występo

wał

jako

por

ucznik

roty

kr

óle

wskiej,

z 

wiadomy

ch

jednak

pr

zy

czyn

nie

mógł

wó

w

czas

sprawo

wać

tej

godności.

Jako

to

war

zysz

roty

kr

óle

wskiej,

któr

ym

był

jesz

cz

e

w 

latach

1663–1667

(Z.

H

under

t,

H

usaria

kor

onna…

, s.

248),

pełnił

zape

wne

funkcję

namiestnika, dlatego w diariuszu sejmu na wyr

ost nazwano go por

ucznikiem.

741

I

nstr

ukcja

dla

deputató

w

na

sejm

warszawski,

Tr

embo

wla,

6

IX

1670,

[w:]

P

isma

do

wieku i spr

aw…

, t. 1, cz. 1, s. 548.

742

I

nstr

ukcja

dla

posłó

w

wojsko

wy

ch

na

sejm,

B

racław

,

1

XI

1671,

A

GAD,

LL,

nr

25,

k.

328v

(dr

uk:

P

isma

do

wieku

i 

spr

aw…

,

t.

1,

cz.

1,

s.

715);

D

iariusz

dr

ugiego

sejmu

warszawskiego 1672 r

., dzień 3

VII 1672, [w:]

P

isma do wieku…

, t. 1, cz. 2, s. 943.

743

I

nstr

ukcja

od

wojska

na

sejm

pacyfikacyjny

,

Ujaz

dó

w

,

3

III

1673,

A

GAD,

LL,

nr

25,

k. 506–506v (dr

uk:

M

ateriały do dziejó

w wojny polsko-tur

eckiej…

, s. 239–240).

744

D

ruga

instr

ukcja

wojsko

wa

na

sejm

zimo

wy

, T

ysz

ow

ce,

29

II

1672,

A

GAD,

LL,

nr

25,

k.

341v

. W 

instr

ukcji

N.

Silnicki

występo

wał

jako

chorąży

roty

husarskiej

ks.

Dymitra.

N

ie

neguję,

że

dane

mu

było

nosić

sztandar

tej

jednostki,

ale

inne

fakty

wskazują,

że

formalnie

był

to

war

zysz

em

chorągwi hetmana polnego (Z. H

under

t,

H

usaria kor

onna…

, s. 220, pr

zyp

. 228, s. 245).

B

ył

takż

e

deputatem

do

tr

ybunału

lwo

wskiego

w 

roku

1667

czy

komisji

hiberno

w

ej

w 

1671

733

. O

bok

niego,

istotną

rolę

odgr

ywało

takż

e

to

wa

-

rzystwo

husarskie

chorągwi

hetmańskiej.

Z

ajmujący

pier

wsz

e

miejsce

w 

rollach

popiso

wy

ch

tej

chorągwi

M

ichał

W

ilmont,

a 

takż

e

Piotr

B

ra

-

nicki

w 

kompucie

pokojo

wym

z 1

sierpnia

1667

otr

zymali

rotmistr

zostwo

chorągwi

tatarskich,

„ukr

yty

ch

”

pod

nazwą

kozackich

734

. J

ak

pamiętamy

,

oddziałó

w

tego

typu

hetman

mógł

uży

ć

w 

formie

jednostek

aparatu

poli

-

cyjnego,

tym

bar

dziej

po

winny

by

ć

one

do

wodz

one

pr

ze

z

ludzi

cieszący

ch

się

jego

zaufaniem.

W

ilmont

i B

ranicki,

jako

doty

chczaso

wi

to

war

zysz

e

husarscy

Sobieskiego,

spełniali

zape

wne

te

kr

yteria

735

. I

nny

z 

to

war

zyszy

husarskich

Sobieskiego,

Stanisław

Jan

A

chingier

,

gdy

Jakub

Potocki

za

-

ciągnął

swoją

chorągie

w

husarską,

został

wyznacz

ony

na

jej

por

ucznika

736

.

W

idzimy

zatem,

że

to

war

zystwo

husarskie

Sobieskiego

było

wykor

zysty

-

wane

w 

inter

esującym

nas

czasie

jako

ośr

odek

pr

zygoto

wujący

pr

zyszłą

kadr

ę

do

wódczą,

ale

takż

e

do

inny

ch

posług.

Stefan

Tarnawski

(od

1672

chorąży

ży

dacz

owski)

w 

1671

r.

został

desygno

wany

w 

skład

komisji

hiberno

w

ej,

M

ar

cin

Cieński,

późniejszy

rotmistr

z,

był

posłem

wojsko

-

wym

na

sejm

jesienny

roku

1670,

a 

Kazimier

z

M.

Pusło

wski

na

sejm

pacyfikacyjny

1673

737

. N

ie

tylko

jednak

to

war

zysz

e

husarscy

Sobieskiego

733

Z.

H

under

t,

A

leksander

P

olano

wski

–

por

ucznik

husarski

or

az

pułko

wnik

Jego

Kr

ólewskiej

M

iłości

, „S

tudia

z Dziejó

w

W

ojsko

wości

”

2013,

t.

2,

s.

41–70;

idem

, H

usaria

kor

onna…

, s.

241–242.

734

K

omputy

z 

1

VIII

1667,

A

GAD,

Zbiór

B

ranickich

z 

Suchej,

nr

42/56,

k.

389;

AN

Krakó

w

, K

GR

Sądeckie,

nr

131,

s.

331–332;

B.

C

zar

t.,

rkps

162,

s.

493–494;

L

ist

pr

zypo

wiedni

ur

odz.

W

ilmonto

wi

na

60

koni

, W

arszawa,

6

IV

1668,

A

GAD,

MK,

nr

206,

k.

455v–456.

O 

tym,

że

B

ranicki,

rotmistr

z

tatarski,

miał

na

imię

Piotr

,

wiemy

dzięki

poracho

waniu

podymnego

woje

wództw wielkopolskich z 1666 r

. (A

GAD, ASK, dz. I, nr 152, k. 6v).

735

Z

ar

ówno

W

ilmont,

jak

i 

B

ranicki

zapisani

byli

w 

rejestrach

roty

husarskiej

J.S.

Lubomirskiego

z 

okr

esu

III

kwar

tał

1663–II

kwar

tał

1667

(A

GAD,

ASW

,

dz.

85,

nr

99,

k.

85v–101),

z 

tym

że

B

ranicki

dopier

o

od

I 

kwar

tału

1664.

W 

1666

r.

wspomniany

z 

imienia

i nazwiska

był

posłem

od

skonfeder

owanej

armii

na

sejmik

malborski

(M.

N

agielski,

Stano

wisko

ar

mii

kor

onnej…

,

s.

215).

W

ilmont

z 

kolei

był

to

war

zysz

em

husarskim

Lubomirskiego

już

w 

1657

r.,

podpisując

imieniem

i nazwiskiem

rejestr

y

popiso

w

e

jego

chorągwi

z 

I–IV

kwar

tału

(A

GAD,

ASW

,

dz.

82,

nr

9,

k.

48–51v).

W 

pracy:

Z.

H

under

t,

H

usaria

kor

onna…

,

s.

166,

po

błędnym

odczytaniu

nagłó

wkó

w

cyto

wany

ch

pr

zed

chwilą

roll

popiso

wy

ch

napisałem,

że

W

ilmont

był

w 

1654

r.

to

war

zysz

em

husarskim

Stanisława

Lanckor

ońskiego;

por

.

W

ilmont

M

ichał

, [w:] M.

W

agner

, S

ło

wnik biogr

aficzny…

, s. 291.

736

S

tanisław

J.

A

chingier

jako

to

war

zysz

husarski

i deputat

chorągwi

Sobieskiego

podpisał

w

e

Lwo

wie

20

VIII

1667

skr

ypt

ze

znający

odbiór

pieniędzy

na

tę

jednostkę

(A

GAD,

ASK,

dz.

V,

nr

10,

f.

57).

Jako

por

ucznika

roty

husarskiej

pisar

za

polnego

kor

onnego

wspomina

go

rejestr

dokumentó

w

wystawiony

ch

pr

ze

z

kancelarię

kor

onną

pod

datą

16

IV

1672

(A

GAD,

MK

Sig.,

nr 12, k. 4v).

737

U

niw

ersał

J.

Sobieskiego,

Lwó

w

,

24

XI

1671,

B.

PAN

Krakó

w

,

rkps

550,

k.

61–61v;

Instr

ukcja

dla

deputató

w

na

sejm

warszawski,

Tr

embo

wla,

6

IX

1670,

[w:]

P

isma

do

wieku

2

7

1

2

7

0

M

A

R

S

Z

A

Ł

E

K

I

H

E

T

M

A

N

K

O

R

O

N

N

Y

J

A

N

S

O

B

IE

S

K

I

„

K

O

P

IJ

N

IK

Ó

W

,

C

Z

Y

L

I

H

U

S

A

R

Z

Y

C

H

O

R

Ą

G

W

IE

..

."

imionami

współpraco

wnikó

w

polity

czny

ch

Sobieskiego

(włączając

w 

to

por

ucznika N

ie

zabito

wskiego).

Istotnej

roli

husaria

mogła

do

wieść

głó

wnie

na

polach

bite

w

, a 

w 

oma

-

wianym

okr

esie

miała

ku

temu

okazję.

Jej

udział

w 

kampanii

podhajec

-

kiej

1667

r.

potwier

dza

list

Sobieskiego

do

żony

.

C

zytamy

w 

nim,

że

po

zamknięciu

się

hetmana

w 

war

ownym

obozie

spośr

ód

kawalerii

miał

do

dyspozy

cji

tylko

„kilka

chorągwi

usarskich,

rajtar

ów

i dragonó

w

”

750

.

H

usar

ze

mieli

zatem

niemały

udział

w 

osiągnięciu

jednego

z 

największy

ch

sukcesó

w

militarny

ch

Sobieskiego,

za

jaki

uważa

się

udaną

obr

onę

obozu

podhajeckiego 4–17 paź

dziernika 1667

751

.

Pono

wnie

husaria

została

wypr

owadz

ona

w 

pole

podczas

kampanii

ukrainnej

Sobieskiego

w 

1671

r.,

m.in.

26

sierpnia

wzięła

udział

w 

bitwie

z 

K

ozakami

i 

Tatarami

pod

B

racławiem.

Sformo

wano

z 

niej

wó

w

czas

odwód

takty

czny

, któr

ym

do

wodził

pułko

wnik

Aleksander

Polano

wski

752

.

U

lr

yk

W

er

dum

tak

tłumaczył

ten

zabieg:

„H

usar

ze,

jako

cię

żkozbr

oj

-

ni,

zostali

na

skarpie,

gdzie

położ

one

jest

wysokie

miasto

B

racław

, ż

eb

y

pr

zeszkodzić

stojącemu

tam

Hr

ehor

emu

D

or

osz

ence

z 

jego

K

ozakami

pójść

z 

br

onią

na

Polakó

w

”

753

. J

ak

zatem

widzimy

, chorągwie

husarskie

pełniły

w 

trakcie

bitwy

istotne

zadania

osłono

w

e.

W

ar

to

jesz

cz

e

wspo

-

mnieć

o 

postawie

jednego

z 

husar

zy

z 

chorągwi

A.M.

Lubomirskiego

–

w

e

wstępnej

fazie

bitwy

bracławskiej

„wmieszał

się

głęboko

w

e

wr

ogie

oddziały

”

i urato

wał

w 

ten

sposób

francuskiego

szlachcica

nazwiskiem

de

B

eaumont

(ochotnika

służącego

w 

armii

Sobieskiego)

pr

zed

dostaniem

się

do

tatarskiej

nie

woli

754

. J

uż

po

bitwie

husaria,

do

wodz

ona

pr

ze

z

por

ucz

-

nika

hetmana

wielkiego

Polano

wskiego,

wykonywała

zadanie

bloko

wania

twier

dzy w B

racławiu

755

.

K

olejnym

istotnym

etapem

na

szlaku

bojo

wym

husarii

był

udział

w 

pochodzie

Sobieskiego

na

czambuły

tatarskie

5–14

paź

dziernika

1672.

750

J.

Sobieski

do

M.K.

Sobieskiej,

Podhajce,

21

X

1667,

[w:]

L

isty

Jana

Sobieskiego…

, s.

126.

751

W

ięcej

zob

.

W

.

M

aje

wski,

P

odhajce…

,

s.

47–99.

Zdaniem

J.

W

immera,

w 

obozie

podhajeckim

znalazło

się

5

chorągwi

husarskich:

Sobieskiego,

Sieniawskiego,

Lubomirskiego

i dwie P

otockich; J.

W

immer

, W

ojsko polskie…

, s. 156.

752

J.

Sobieski

do

kr

óla

M

ichała,

obóz

pod

B

ar

em,

31

VIII

1671,

[w:]

P

isma

do

wieku

i 

spr

aw…

, t.

1,

cz.1,

s.

668;

J.

Sobieski

do

żony

, obóz

pod

B

racławiem,

28

VIII

1671,

[w:]

L

isty

Jana Sobieskiego…

, s. 239; por

. M. J

aworski,

Kampania ukr

ainna…

, s. 102.

753

U

lr

yk

W

er

dum

, Dziennik podr

óży 1670–1672…

, s. 219.

754

I

bidem

, s. 217.

755

W

. K

ocho

wski,

R

oczniki

P

olski…

, s.

235;

zob

. te

ż:

E.

Janas,

P

olano

wski

A

leksander

, s.

278;

Z. H

under

t,

A

leksander P

olano

wski…

, s. 59.

A.

Potockiego,

w 

1671

r.

był

komisar

zem

do

tr

ybunału

radomskiego

mającego

ur

egulo

wać

długi

wobec

wojska

z 

lat

1663–1667

745

. W 

1672

r.

wykonywał

dla

hetmana

wielkiego

kilka

ważny

ch

misji

dyplomaty

cz

-

ny

ch,

posłując

m.in.

do

chana

kr

ymskiego

Selima

G

er

eja

oraz

do

kr

óla

M

ichała

746

. W

ar

to

dodać,

że

por

ucznik

husarski

A.M.

Lubomirskiego

W

.

W

ilczko

wski

podczas

be

zkr

óle

wia

1668/1669

został

wybrany

do

składu sądu kaptur

ow

ego woje

wództwa r

uskiego

747

.

Z

wiązki

z 

Sobieskim

mogły

pr

zynieść

wymierne

pr

ofity

,

np

.

to

wa

-

rzysz

om

wywodzącym

się

z 

niższy

ch

warstw

społeczny

ch,

z 

któr

ych

pięciu

za

rekomendacją

hetmana

wielkiego

otr

zymało

na

sejmie

1673

r.

nobilitacje

do

stanu

szlacheckiego

.

N

ale

żeli

do

nich:

to

war

zysz

e

roty

husarskiej

W

. Lesz

czyńskiego

Stanisław

B

ielicki,

W

ojciech

K

umernicki

i 

Jan

Ż

yczyński,

z 

roty

kr

óle

wskiej

pod

N

ie

zabito

wskim

Stanisław

Z

a-

bor

owski,

z 

roty

A.M.

Lubomirskiego

B

ernar

d

Tr

eter

748

. I

ch

nobilitacja

była

obecna

w 

instr

ukcjach

sejmiko

wy

ch

i wojsko

wy

ch

pr

ze

z

cały

inte

-

resujący

nas

okr

es

(począwszy

od

roku

1666).

Pozytywny

finał

znalazła

w 

1673

r.,

do

wodząc

znacz

enia

to

war

zystwa

husarskiego

–

wśr

ód

nobi

-

lito

wany

ch

29

żołnier

zy

kor

onny

ch

husar

ze

stano

wili

17%,

z

cz

ego

w

zaciągu

nar

odo

wym

38%

(w 

gr

upie

14

żołnier

zy)

749

.

Jak

widać,

doce

-

niając

tr

udy

i dokonania

husar

zy

, S

obieski

dopomógł

im

osiągnąć

awans

społeczny

.

W

ar

to

w 

tym

miejscu

zauważy

ć,

że

wszyscy

nobilito

wani

w 

1673

r.

to

war

zysz

e

husarscy

służyli

w 

chorągwiach

chodzący

ch

pod

745

Asygnacja

na

zapłatę

komisar

zom

wojsko

wym

M.

Złotnickiemu

i 

Andr

zejo

wi

Chełmskiemu

z 

tr

ybunału

radomskiego,

tytułem

traktamentu

komisarskiego,

Radom,

22

IV

1671, A

GAD, ASK, dz.

VI, nr 14, f

. 550.

746

W

ięcej z

ob

.:

Złotnicki M

ikołaj

, [w:] M.

W

agner

, S

ło

wnik biogr

aficzny…

, s. 315–317.

747

Laudum sejmiko

w

e woj. r

uskiego,

W

isznia, 28 X 1668, A

GZ, t. 21, s. 482.

748

Z

ob

. Z.

H

under

t,

H

usaria

kor

onna…

, s.

168–172.

W 

tej

pracy

J.

Ż

yczyńskiego

uznałem

za

to

war

zysza

roty

W

.

Lesz

czyńskiego,

jednakż

e

zapisanie

go

w 

instr

ukcji

wojsko

w

ej

z 

innymi

zalecanymi

do

nobilitacji

w 

1673

r.

to

war

zyszami

roty

husarskiej

A.M.

Lubomirskiego

–

B

ernar

dem,

Szymonem

i 

M

aciejem

Tr

eterami,

a 

takż

e

Janem

Fogsem

–

wskazuje,

że

służył

on

właśnie

w 

tej

jednostce

(I

nstr

ukcja

od

wojska

na

sejm

pacyfikacyjny

,

Ujaz

dó

w

,

3

III

1673,

A

GAD,

LL,

nr

25,

k.

515v–516,

dr

uk:

M

ateriały

do

dziejó

w

wojny

polsko-tur

eckiej…

,

s.

250).

W 

rejestr

ze

roty

A.M.

Lubomirskiego

z 

II

kwar

tału

1673

(A

GAD,

ASW

, dz.

82,

nr

16,

s.

39–40),

któr

ego

w

cz

eśniej

nie

znałem,

Ż

yczyński

oraz

Fogs

jednak

nie

występo

wali.

W 

pracy

Z.

H

under

t,

H

usaria

kor

onna…

, s.

170

napisałem

ró

wnie

ż,

że

w 

1670

r.

do

otr

zymania

szlachectwa

zalecano

jesz

cz

e

Kazimier

za

Janko

wskiego,

to

war

zysza

roty

W

.

Lesz

czyńskiego,

i 

że

nobilitacji

tej

nie

uzyskał.

Fakty

cznie

jednak

został

on

uszlachcony

w 

1673

r.

(K

onstytucje

sejmu

1673

r.,

VL,

t.

5,

s.

77),

nie

był

jednak

w 

tamtym

czasie

to

war

zysz

em

husarskim,

lecz

chorążym

roty

kozackiej.

Z

ob

. te

ż:

M.

W

agner

, N

obilitacje

i 

indygenaty

z 

rekomendacji

hetmana

Jana

Sobieskiego

w 

latach

1672–1673

, „S

tudia H

istor

yczno-

W

ojsko

w

e” 2009, t. 3, s. 139–140.

749

Z. H

under

t,

H

usaria kor

onna…

, s. 172.

2

7

3

2

7

2

M

A

R

S

Z

A

Ł

E

K

I

H

E

T

M

A

N

K

O

R

O

N

N

Y

J

A

N

S

O

B

IE

S

K

I

„

K

O

P

IJ

N

IK

Ó

W

,

C

Z

Y

L

I

H

U

S

A

R

Z

Y

C

H

O

R

Ą

G

W

IE

..

."

Aneks

W

ykaz chorągwi husarskich służący

ch w kompucie kor

onnym

od 1 sierpnia 1667 do 30 kwietnia 1673

W 

tr

zech

największy

ch

bitwach

tej

kampanii

–

7

paź

dziernika

pod

N

ie-

mir

ow

em,

9

paź

dziernika

pod

K

omarnem

oraz

14

paź

dziernika

pod

Kałusz

em

–

husarię

ustawiano

w 

tej

cz

ęści

szyku

wojska,

która

miała

wykonać

decy

dujące

uder

zenie.

H

usar

ze

w 

składzie

5–7

chorągwi,

po

-

zbawieni

znacznej

cz

ęści

rynsztunku,

w 

tym

pr

zede

wszystkim

kopii,

w 

tr

zech

wspomniany

ch

bitwach

wykonali

swoje

zadanie

be

z

zar

zutó

w

,

dopr

owadzając

do

ucieczki

pr

zeciwnika

i odbicia

niemal

całego

jasyr

u.

W

yprawa

kontyngentu

Sobieskiego

z 

1672

r.,

podobnie

jak

kampania

podhajecka,

jest

po

wsz

echnie

uważana

za

jedno

z 

największy

ch

osiągnięć

militarny

ch

Sobieskiego,

w 

któr

ym,

jak

już

wiemy

, husaria

ró

wnie

ż

od

-

cisnęła swój ślad

756

.

Po

skr

óto

wym

pr

zedstawieniu

udziału

husar

zy

w 

kampaniach

wojen

-

ny

ch

omawianego

okr

esu

pora

na

podsumo

wanie

rozważań.

H

usaria

była

ważną

formacją

dla

Sobieskiego,

któr

y

zdawał

sobie

spraw

ę,

że

będzie

ona

najlepszą

br

onią

w 

obliczu

zagr

oż

enia

tur

eckiego

.

W

ojna

tur

ecka

z 

lat

1672–1676

i istotny

wkład

husar

zy

w 

zwy

cięstwa

pod

Chocimiem

(10–11

listopada

1673)

i pod

Lwo

w

em

(24

sierpnia

1675)

potwier

dziły

,

że

się

nie

mylił

757

. R

ozbudo

wywanie

składu

husarskiego,

w 

latach

1667–

–1673

utr

udnione,

odb

ywało

się

pr

zy

wykor

zystywaniu

ludzi

związany

ch

polity

cznie

z 

Sobieskim.

W

ystawienie

chorągwi

husarskiej

pr

ze

z

księcia

Dymitra,

pr

zeciwnika

polity

cznego

hetmana

wielkiego,

spotkało

się

już

z 

ostrą

reakcją

tego

ostatniego

.

Podobna

zr

esztą

sytuacja

miała

miejsce,

gdy

chorągwie

husarskie

po

Janie

Kazimier

zu

dostały

się

kr

ólo

wi

M

icha

-

ło

wi,

a 

Sobieski

jako

lider

malkontentó

w

podjął

starania,

by

pozbawić

władcę

ty

ch

jednostek.

O

cena

ty

ch

poczynań

pr

zyszłego

kr

óla

nie

zmie

-

nia

jednak

faktu,

że

to

właśnie

w 

dobie

hetmaństwa

Sobieskiego

nastało

odr

odz

enie

husarii

kor

onnej,

która

od

końca

lat

40.

do

lat

60.

XVII

w

.

znajdo

wała się w kr

yzysie.

756

W

ięcej

o 

udziale

husarii

w 

działaniach

wojenny

ch

1672

r.

zob

.

Z.

H

under

t,

H

usaria

kor

onna…

, s. 323–347.

757

I

bidem

, s. 347–393 i in.

*

Z

ob

. P

okwito

wania

odbior

u

żołdu

na

rotę

husarską

A.

Potockiego,

pr

ze

z

por

ucznika

i

deputata

H.

Pągo

wskiego,

zamek

rawski,

15

VI

1668,

A

GAD,

ASK,

dz.

V,

nr

10,

f.

243,

[bm.

i d.],

ibidem,

f.

272.

Por

ucznikiem

A.

Potockiego

Pągo

wski

był

już

w

1665

r.;

zob

. R

ejestr popiso

wy r

oty husarskiej A. P

otockiego z II kwar

tału 1665, A

GAD, ASW

, dz. 85, nr 95, k. 54.

**

B

yć

moż

e

był

nim

Jan

Stefan

W

asilko

wski,

któr

y

por

uczniko

wał

chorągwi

kozackiej

Sz.

Potockiego

(„pohusar

zonej”

w

1667

r.)

w latach 1662–1667 (

W

asilko

wski J

an S

tefan

, [w:] M.

W

agner

, S

ło

wnik biogr

aficzny…

, s. 283).

***

Ż

aboklicki

w

1668

r.

jako

tymczaso

wy

por

ucznik

ks.

Dymitra

ró

wnocz

eśnie

podpisywał

rejestr

y

popiso

w

e

roty

Sieniawskiego

z I–II kwar

tału, takż

e jako „por

ucznik natenczas

” (A

GAD, ASK, dz. III, nr 5, k. 1146v–1148).

****

Jako

por

ucznika

husarii

D.

W

iśnio

wieckiego,

pod

rokiem

1671

wspomina

go

np

.

U.

W

er

dum;

zob

.

U

lr

yk

W

er

dum,

Dzien

-

nik

podr

óży

1670–1672…

,

s.

255,

257,

259

i

in.;

por

.

Z.

H

under

t,

H

usaria

kor

onna…

,

s.

218–221;

W

yży

cki

Stanisław

,

[w:]

M.

W

agner

, S

ło

wnik biogr

aficzny…

, s. 300–302.

*****

Z

ob

. Z. H

under

t,

H

usaria kor

onna…

, s. 213–214.

Lp

.

CHORĄ

GIE

W

POR

UCZNIK

WIELK

OŚĆ

ET

AT

O

W

A

ŹR

ÓDŁ

O DO

T

A

CJI

1.

Kr

óla J

ana Kazimier

za, od 1669 kr

óla

M

ichała K

or

ybuta

Stefan S

tanisław C

zarniecki, star

osta

kanio

wski, po 27 IV 1671 pisar

z

polny kor

onny

160

kwar

ta

2.

D

ruga kr

óla J

ana Kazimier

za,

od 1669 r

. kr

óla M

ichała K

or

ybuta

Aleksander L

udwik N

ie

zabito

wski,

kasztelan sądecki, od 1 X 1669 bełski

160

kwar

ta

3.

Jana S

obieskiego, marszałka wielkiego

kor

onnego i hetmana polnego kor

on

-

nego, od 5 II 1668 wielkiego

Aleksander P

olano

wski, od 1 X 1669

chorąży sanocki

160

kwar

ta

4.

Aleksandra M

ichała L

ubomirskiego,

koniusz

ego kor

onnego, od 15 II 1668

woje

wody krako

wskiego

Władysław

W

ilczko

wski, star

osta

wisz

eński i zwinogr

odzki

100

woje

wództwo krako

wskie

5.

Andr

zeja P

otockiego, chorąż

ego

kor

onnego, od 16 IX 1668 woje

wody

kijo

wskiego

H

ier

onim P

ągo

wski

*

, od IV kwar

ta

-

łu 1670 M

ikołaj Złotnicki, cz

eśnik

poznański

120

kwar

ta

6.

Sz

cz

ęsnego Kazimier

za P

otockiego,

podstolego kor

onnego, od 1 X 1669

woje

wody sieradzkiego

nie

znany

**

100

woje

wództwo sandomierskie

7.

M

ikołaja H

ier

onima S

ieniawskiego,

strażnika kor

onnego, od 16 IX 1668

chorąż

ego kor

onnego

N

ikodem Ż

aboklicki

***

100

kwar

ta

8.

O

d I kwar

tału 1668 ks. Dymitra

Jer

zego

W

iśnio

wieckiego, woje

wody

bełskiego, hetmana polnego kor

onnego

tymczaso

wo N

ikodem Ż

aboklicki,

od IV kwar

tału 1668 G

abriel S

ilnic

-

ki, stolnik podolski, od 5 XII 1670

kasztelan cz

erniho

wski; od ok. 1671

fakty

cznym por

ucznikiem b

ył S

tani

-

sław

W

yży

cki, chorąży kijo

wski

****

160

w latach 1668–1669 na aseku

-

racji, od 1670 r

. w r

epar

ty

cji

woje

wództwa krako

wskiego,

później praw

dopodobnie

w r

epar

ty

cji woje

wództwa

wołyńskiego

9.

O

d wr

ześnia 1669 J

akuba P

otockiego,

pisar

za polnego kor

onnego, po jego

śmier

ci (27 IV 1671) ks. Aleksandra

Janusza Z

asławskiego-O

str

ogskiego,

woje

wodzica krako

wskiego

Stanisław J

an A

chingier

, od ok.

1671/1672

W

ojciech U

rbański,

star

osta grabo

wski

*****

100

ziemia halicka

10.

O

d I kwar

tału 1670 (b

yć moż

e te

ż

od II) S

tanisława J

ana J

abłono

wskiego,

woje

wody r

uskiego

Zbignie

w B

lisko

wski, podstoli

lubelski

100

woje

wództwa poznańskie

i kaliskie

11.

O

d I lub II kwar

tału 1670

W

acława

Lesz

czyńskiego, krajcz

ego kor

onnego,

od 29 IV 1673 woje

wody podlaskiego

M

ichał F

lorian Rz

ewuski, pisar

z

lwo

wski

100

woje

wództwa poznańskie

i kaliskie

Źr

ódło:

doty

chczaso

w

e

ustalenia

oraz

Z. H

under

t,

H

usaria kor

on

-

na w wojnie polsko-tur

eckiej

1672–1676

, O

święcim

2012; daty zmian ur

zędó

w

na podstawie:

U

rz

ędnicy

dawnej Rz

eczypospolitej

XII–XVIII wieku. S

pisy

,

red. A. G

ąsior

owski,

1985–2002, t. 1–11.