Zbigniew Hundert Organizacja husarii koronnej na kampanię wiedeńską 1683 roku

„W

HETMAÑSKIM

TRUDZIE

”

SIÊGA

AMI

TKOWA

CZCI

ROFESORA

ANA

IMMERA

!"#$%"&'()*#

+,-./-%0&#12/"%$3&# #

-#4&$'&#5&./%$&

OŚWIĘCIM 2017

Autorzy & Wydawnictwo Napoleon V

Oświęcim 2017

Wszelkie Prawa Zastrzeżone

Redakcja:

Zbigniew Hundert

Marek Wagner

Redakcja techniczna:

Mateusz Bartel

Dystrybucja: ATENEUM www.ateneum.net.pl

Sprzedaż detaliczna: www.napoleonv.pl

Numer ISBN: 978-83-65855-31-2

Spis treści

Marek Wagner

Profesor Jan Wimmer – Historyk i Uczony. Szkic do portretu

. . .

Marek Wagner

Bibliografia prac naukowych Profesora Jana Wimmera

. . . . .

Marek Plewczyński

Kariery społeczno-polityczne rycerzy i żołnierzy

warszawskich w XV–XVI w.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Andrzej Sterniczuk

Jeszcze o „wojsku niżowym” JKM Stefana Batorego

. . . . . . . . .

Przemysław Gawron

Wojska zaciągu cudzoziemskiego w czasie wojny Rzeczypospolitej

z Państwem Moskiewskim w latach 1609–1618

. . . . . . . . . . .

Mirosław Nagielski

Wkład jednostek gwardyjskich monarchy w wysiłek militarny

Rzeczypospolitej za dwóch ostatnich Wazów (1632–1668)

. . .

Katarzyna Wagner

Szwedzkie zdobycze w Rzeczypospolitej. Zarys problematyki

. .

121

Konrad Bobiatyński

Bitwa pod Witebskiem 16 czerwca 1664 r. – zapomniane

zwycięstwo litewskie nad wojskami moskiewskimi

. . . . . . . . . .

138

Marek Wagner

Jerzy Wołodyjowski (około 1620–1672) rotmistrz piechoty

i stolnik przemyski

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

152

Zbigniew Hundert

Organizacja husarii koronnej na kampanię wiedeńską 1683 roku

166

Janusz Wojtasik

Geneza powstania styczniowego. Postawa społeczeństwa wobec

działań powstańczych (1863–1864)

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

197

Wykaz skrótów

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

218

Zbigniew Hundert
Wydział Nauk Historycznych i Społecznych
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

Organizacja husarii koronnej

na kampanię wiedeńską 1683 roku

ampania wiedeńska 1683 r. posiada dość bogatą literaturę – za-
równo w Polsce jak i zagranicą – i bez wątpienia należy do jed-

nych z lepiej poznanych i opracowanych problemów w dziejach
XVII-wiecznej historii Europy. Do dnia dzisiejszego najważniejszą
pozycją w rodzimej literaturze pozostaje praca Jana Wimmera, wy-
dana w 300. rocznicę odsieczy. Generalnie wciąż zachowuje dużą
wartość i należy do jednej z najważniejszych monografii, które wy-
pracowała polska historiografia wojskowa

. W aspektach szczegóło-

wych wciąż wymaga ona jednak korekt i uzupełnień, czasem znaczą-
cych, dlatego niektórzy badacze powracają do tematów związanych
z kampanią króla Jana z 1683 r. Kilka lat temu ukazała się praca Ra-
dosława Sikory poświęcona udziałowi husarii w bitwie pod Wied-
niem. Stanowiła ona pewną próbę weryfikacji oraz uzupełnień usta-
leń Wimmera przez pryzmat formacji husarskiej

. Niewątpliwie jest

J. Wimmer, Wiedeń 1683. Dzieje kampanii oraz bitwy, Warszawa 1983. Rocznicowy

charakter mają także prace poświęcone tematyce wiedeńskiej wydane w Polsce w ostat-
nich kilku latach (na 325. i 330. lecie bitwy): tłumaczenie monografii Johna Stoye’a oraz
prace zbiorowe z wydawnictwa Muzeum Pałac Króla Jana III Sobieskiego w Wilano-
wie; zob. J. Stoye, Oblężenie Wiednia, przekład I. Eile, Kraków 2009; Odsiecz wiedeńska,
red. T. Chynczewska-Hennel, Warszawa 2011; Sarmacka pamięć wokół bitwy pod Wied-
niem, red. B. Dybaś, A. Woldan, A. Ziemlewska, Warszawa 2014. Rocznicowy charakter
ma jeszcze monografia wydana w 2013 r. na Ukrainie; zob. Т. Чухліб, Відень 1683.
Україна – Русь у битві за «золоте яблуко Європи», Київ 2013.

R. Sikora, Husaria pod Wiedniem 1683, Warszawa 2012. Podobny charakter, tyle że ze

spojrzeniem na problem kampanii wiedeńskiej z perspektywy osmańskiej, ma praca
Andrzeja Witkowicza; zob. idem, Czerwone sztandary Osmanów. Wojna roku 1683 opisa-
na na nowo, Warszawa 2016. Warto jeszcze wspomnieć, że w osobnej pozycji R. Sikora
omówił próbną szarżę pod Wiedniem z 12 IX 1683 oraz udział husarii w przegranej bi-
twie pod Parkanami z 7 X 1683; zob. idem, Niezwykłe bitwy i szarże husarii, Warszawa
2011, s. 147–168.

167

Organizacja husarii koronnej na kampanię...

to ciekawa pozycja, ponieważ wprowadza do obiegu naukowego nie
eksplorowane dotąd źródła narracyjne proweniencji zachodnioeu-
ropejskiej. W przemożnej części opiera się jedynie na analizie źródeł
drukowanych, przez co nie porusza wielu zagadnień: m.in. nie oma-
wia w szerszym stopniu spraw reorganizacji formacji husarskiej na
potrzeby etatu wojennego, obowiązującego od 1 maja 1683 r. Po-
nadto nie jest wolna od błędów. Niniejsze rozważania mają zatem na
celu uzupełnić i skorygować część wcześniejszych ustaleń oraz po-
stawić pytania badawcze na przyszłość. Przedmiotem analizy będzie
przede wszystkim husaria koronna, która w przeciwieństwie do jej
litewskiej odpowiedniczki brała udział w wiedeńskiej batalii. Aspek-
ty związane z jazdą kopijniczą Wielkiego Księstwa nie zostaną jed-
nak pominięte.

W momencie, gdy dojrzewała decyzja o sojuszu z Cesarstwem,

wojsko koronne znajdowało się na stopie komputu pokojowego,
obowiązującego od 1 maja 1677 r. Etatowe siły zbrojne liczyły wtedy
12 250 stawek żołdu, z których 2100 przypadało na 21 chorągwi hu-
sarskich. Od momentu wprowadzenia zredukowanego w stosunku
do lat 1673–1676 komputu wojska, oddziały koronnej jazdy kopij-
niczej pozostawały w składzie dwóch partii rozlokowanych w ziemi
halickiej (pod Buczniowem i Trembowlą) dla zabezpieczenia grani-
cy z Wysoką Portą

. W tym czasie, w maju 1679 r. zostały oddane na

żołd, w ramach nowego systemu płacy, kilku województwom i zie-
miom, które z pominięciem skarbu centralnego miały je finanso-
wać

. W przededniu rozbudowy wojska koronnego na potrzeby wo-

jenne, wakowała buława wielka koronna, na skutek śmierci w lipcu
1682 r. hetmana i kasztelana krakowskiego Dymitra Jerzego Wiśnio-
wieckiego, co było zapowiedzią poważnych zmian organizacyjnych
w strukturach sił zbrojnych. Do obsady pozostawał bowiem nie tyl-
ko sam urząd ale także jednostki wojskowe noszące uprzednio imię
Wiśniowieckiego – w tym chorągiew husarska. Rozdanie buław

Z. Hundert, Dyslokacja partii wojska koronnego w 1677 roku. Przyczynek do badań po-

granicza polsko-tureckiego oraz organizacji armii w dobie pokoju 1677–1683, „Klio: Cza-
sopismo poświęcone dziejom Polski i powszechnym”, z. 1 (36), 2016, s. 41–67; M. Wa-
gner, Armia koronna w latach 1677–1678, [w:] Król Jan III Sobieski i Rzeczpospolita
w latach 1674–1683, red. D. Milewski, Warszawa 2016, s. 184–187.

Z. Hundert, Wykaz repartycji jednostek wojska koronnego, zgodnie z podziałem komisji

lwowskiej w 1679 roku, PHW, t. 58, z. 2–3, 2016, s. 17–34.

168

Zbigniew Hundert

oznaczało z kolei podjęcie działań przez nowych hetmanów na rzecz
wzmocnienia swojego zaplecza w armii, zaś okoliczności rozbudowy
wojska dawały im w tym aspekcie jeszcze większe możliwości. Zbie-
giem okoliczności analogiczna sytuacja wystąpiła wówczas w woj-
sku litewskim. W armii Wielkiego Księstwa, liczącej w 1682 r. blisko
8000 koni i porcji, z których 540 przypadało na husarię, wakowała
buława wielka, po śmierci w kwietniu tego roku wojewody wileń-
skiego i hetmana Michała Kazimierza Paca

Zanim rozpoczęto proces reorganizacji wojska, dwór królewski

musiał przygotować grunt pod sejm, który wyraziłby zgodę na so-
jusz z cesarzem oraz na powiększenie obu komputów armii Rzeczy-
pospolitej. Zgodnie z praktyką Jana III, osoby, która była silnie wro-
śnięta w środowisko wojskowe, armia i wojskowi odgrywali ważne
zadania w strategii politycznej monarchy

. W związku z tym kilku

prominentnych oficerów weszło do kompletów poselskich wybra-
nych na sejmikach przedsejmowych, odbytych w większości 16
grudnia 1682 r., bądź, jako marszałkowie, przewodziło obradom
tych sejmików. Wśród nich byli przedstawiciele koronnej husarii,
związani z królem i z wyższymi dowódcami wojska proweniencji
magnackiej. Wypada wspomnieć tu o pułkowniku i poruczniku cho-
rągwi husarskiej wojewody ruskiego i hetmana polnego koronnego
Stanisława Jana Jabłonowskiego – Michale Florianie Rzewuskim,
staroście chełmskim, pośle z sejmiku wiszeńskiego i marszałku
przedsejmowego sejmiku województwa podolskiego; o pułkowniku
i poruczniku husarskim marszałka nadwornego koronnego Mikołaja
Hieronima Sieniawskiego – Nikodemie Żaboklickim, chorążym
bracławskim, pośle z sejmiku halickiego; o poruczniku husarskim
i sędzim halickim Krzysztofie Skarbku

– pośle, a zarazem marszałku

In anno 1682 21 january na komisji za dispositią jaśnie wielmożnego Paca wdy wileńskiego

i hetmana w. lit., B. Czart., rkps 2115, s. 63; K. Bobiatyński, Michał Kazimierz Pac. Woje-
woda wileński, hetman wielki litewski, Warszawa 2008, s. 410–411; Z. Hundert, Kilka
uwag na temat chorągwi petyhorskich w wojskach Rzeczypospolitej w latach 1673–1683,
[w:] Homo Militans, t. 2: W pancerzu przez wieki. Z dziejów wojskowości polskiej i po-
wszechnej, red. M. Baranowski, A. Gładysz, A. Niewiński, Oświęcim 2014, s. 146.

Zob. Z. Hundert, Pozycja Jana III w wojsku koronnym w latach 1674–1683. Utrzymanie

czy też utrata wpływów wypracowanych w czasie sprawowania godności hetmańskiej?, [w:]
Król Jan III Sobieski…, s. 143.

Był porucznikiem chorągwi husarskiej kasztelana krakowskiego Andrzeja Potockie-

go, ale w 1683 r. przyszło mu dowodzić rotą wojewody krakowskiego Szczęsnego Kazi-

169

Organizacja husarii koronnej na kampanię...

sejmiku halickiego; ponadto o nowym rotmistrzu husarskim, mar-
grabim i kasztelanicu bełskim Stanisławie Kazimierzu Myszkow-
skim, pośle i dyrektorze koła sejmiku bełskiego

. Poza nimi warto

jeszcze wspomnieć o Janie Zygmuncie Strzałkowskim, stolniku za-
kroczymskim i poruczniku chorągwi husarskiej wojewody płockie-
go Samuela Prażmowskiego, który marszałkował sejmikowi przed-
sejmowemu ziemi zakroczymskiej. Z dystynkcją wojskową podpisał
zresztą ówczesne uchwały zjazdu szlachty zakroczymskiej

. Wysta-

wienie licznej reprezentacji wojskowych z oficerami husarskimi
w składzie

było efektem sprawnych obrad sejmikowych (kierowa-

nych w kilku przypadkach przez oficerów armii koronnej), co
w konsekwencji mogło skutkować pozytywnym dla dworu przebie-
giem obrad sejmowych.

Sejm warszawski 1683 r. (27 stycznia – 17 kwietnia) skończył się

pomyślnie, przyjmując uchwały w kwestii aukcji wojska na potrzeby
wojny z Portą Osmańską. Zgodnie ze skryptem ad archivum siły Ko-
rony miały być zwiększone do 36 000 stawek żołdu, z których na
husarię przypadałoby 4000 koni

. Przewidywano zatem podwoje-

mierza Potockiego. Po 1683 r. wrócił do dowodzenia poprzednim oddziałem; zob.
A. Kaźmierczyk, Skarbek Krzysztof, PSB, t. 38, 1997, s. 19–21.

Zob. aneksy: J. Stolicki, Działalność polityczna szlachty ruskiej, ukrainnej i wołyńskiej

w latach 1673–1683, Kraków 2007, s. 276–277, 284–310; R. Kołodziej, „Ostatni wolno-
ści naszej klejnot”. Sejm Rzeczypospolitej za panowania Jana III Sobieskiego, Poznań 2014,
s. 525–533. W laudum z 16 XII 1682, chorągiew husarska Myszkowskiego, która była
opłacana przez województwo bełskie (Z. Hundert, Wykaz repartycji…, s. 29), występo-
wała jeszcze jako rota poprzednika, tj. kasztelana bełskiego Jana Aleksandra Myszkow-
skiego. Margrabia na liście posłów widniał jednak jako rotmistrz królewski, co pozwala
sądzić, że to on był wtedy patronem tej husarii; zob. laudum i instrukcję bełską, Bełz, 16
XII 1682, B. Ossol., rkps 15964/II, t. 2, cz. 1, s. 189, 197, 199–215.

Instrukcja ziemi zakroczymskiej na sejm, Zakroczym, 16 XII 1682, B. PAU/PAN Kra-

ków, rkps 8353, k. 177v; Z. Hundert, Związki szlachty województwa mazowieckiego
z wojskiem w dobie panowania Jana III Sobieskiego – wybrane przykłady, [w:] Społeczeń-
stwo polskie i wojsko, red. K. Maksymiuk, D. Wereda, A. Zawadzki, Siedlce 2016, s. 86.

W samym poselstwie od armii koronnej na sejm 1683 r. znalazło się też dwóch wyso-

ko sytuowanych dowódców husarskich – stolnik koronny Aleksander Polanowski oraz
chorąży (niebawem podkomorzy) łomżyński Zygmunt Zbierzchowski; zob. pokwito-
wanie odbioru traktamentu poselskiego dla deputatów od armii koronnej przez A. Po-
lanowskiego, Warszawa, 6 II 1683, AGAD, ASK, dz. V, sygn. 11, f. 139.

Kopia skriptu ad Archivum sejmu 1683, [w:] Akta do dziejów króla Jana III sprawy roku

1683, a osobliwie wyprawy wiedeńskiej wyjaśniające, oprac. F. Kluczycki, Kraków 1883,
s. 80–86; J. Wimmer, Wiedeń 1683…, s. 135–145 (zwł. s. 143). O przebiegu sejmu zob.

170

Zbigniew Hundert

nie dotychczasowej wielkość koronnej jazdy kopijniczej. Reorgani-
zacją w zgodzie z tymi zapisami mieli zająć się hetmani – przede
wszystkim nowy hetman wielki koronny Stanisław Jan Jabłonowski,
jako najwyższy wojskowy urzędnik w Koronie. W następstwie roz-
poczęto poszukiwania osób, które zdecydowałoby się podjąć kosz-
townego i niełatwego zadania sformowania nowych jednostek hu-
sarskich, poza starymi chorągwiami, których liczebność miała być
zwiększona za pomocą aukcji. Przykładem świecił sam monarcha,
który 5 maja, w trakcie narad posejmowych, do swoich trzech jedno-
stek koronnych (królewska i dwie królewiczów) zobowiązał się sta-
wić chorągiew husarską w kompucie litewskim. Zobowiązanie w tej
materii podjął także marszałek wielki koronny Stanisław Herakliusz
Lubomirski, ponadto wojewoda malborski Franciszek Jan Bieliński
i starosta brański Stefan Mikołaj Branicki

. W tym kierunku, zgod-

nie jeszcze z kwietniowymi deklaracjami, poszli przedstawiciele du-
chowieństwa. Oprócz chorągwi husarskiej starego zaciągu, która po
śmierci kasztelana krakowskiego Stanisława Koniecpolskiego przy-
padła biskupowi krakowskiemu Janowi Małachowskiemu, stukonną
rotę zamierzał sformować jeszcze biskup płocki Stanisław Dąmb-
ski

. W następstwie różnych zobowiązań hetman Jabłonowski

opracował do 10 maja 1683 r. komput wojska wraz z nową reparty-
cją, tj. przydziałem chorągwi i regimentów do listy płac poszczegól-
nych sejmików

. Jak się później okazało, nie udało się zrealizować

w całości tego planu, zwłaszcza w odniesieniu do husarii, niemniej
lwią część założeń wykonano.

też J. Stolicki, Działalność polityczna…, s. 250–258.

Diariusz sejmu 1683 r., B. Czart., rkps 426, s. 292; J. Wimmer, Wiedeń 1683…, s. 159–

160, 163.

Relatio Nuntii Aplci, ad Secretarium Status, Warszawa 7 IV 1683, [w:] Akta do dzie-

jów…, s. 74; por. Z. Hundert, Wkład biskupów polskich w obronność Rzeczypospolitej
w czasach panowania Michała Korybuta Wiśniowieckiego i Jana III Sobieskiego, [w:]
Z dziejów wojskowości polskiej, red. D. Milewski, Kraków 2011, s. 70.

Komput wojsk JKM i Rzptej polskiego i cudzoziemskiego zaciągu, starego i nowego, po-

dług ordynacjej Rzptej na sejmie anni 1683 uczynionej i postanowionej, B. Czart., rkps
2563, s. 9–17 (podobna wersja drukiem w: Akta do dziejów…, s. 335–341); Podział woj-
ska JKM i Rzptej koronnego starego i nowego zaciągu ad proportionem podatków na sejmie
anni 1683 uchwalonych na województwa i ziemie uczyniony, Warszawa 10 V 1683 (z pod-
pisem hetmana Jabłonowskiego), ibidem, rkps 2656, s. 127–138.

171

Organizacja husarii koronnej na kampanię...

Pierwotnie plan zakładał rozbudowę husarii koronnej do stanu 25

chorągwi w sile 3500 koni. Na początku miało dojść do zmian w sta-
tusie dwóch jednostek. Jedna z dotychczasowych chorągwi hetmań-
skich uzyskała status królewski, przez to że Jan III oddział zmarłego
Wiśniowieckiego przekazał swojemu średniemu synowi Aleksan-
drowi. Jednostki rangi królewskich i hetmańskich były w wojskach
Rzeczypospolitej najliczniejsze, stąd w warunkach aukcji zostały
podniesione ze stanu 150 do 200 koni. Grono to zasiliła rota awan-
sowanego na hetmana polnego M.H. Sieniawskiego, co w jej przy-
padku oznaczało podwojenie dotychczasowej wielkości (ze 100 na
200 koni). Osiem jednostek podniesiono do wielkości 150 koni

resztę do 120 lub 100 koni. Tylko jedna chorągiew – nowego zacią-
gu wojewody pomorskiego Władysława Denhoffa, miała liczyć 80
etatów. Wstępna reorganizacja husarii koronnej na potrzeby działań
wojennych 1683 r. została przedstawiona w poniższej tabeli – wraz
z wykazem repartycji, czyli zestawieniem, które województwa i zie-
mie dotowały poszczególne oddziały kopijników.

Lp.

Chorągiew

Stary

Zaciąg

Nowy

Zaciąg

Repartycja

Jana III pod Aleksandrem

Polanowskim, stolnikiem

koronnym

150

Województwo lubelskie

Królewicza Jakuba pod

Mikołajem Złotnickim,

chorążym poznańskim

150

Województwo lubelskie

Królewicza Aleksandra, po

hetmanie Dymitrze Wiśnio-

wieckim, pod Zygmuntem

Zbierzchowskim, podko-

morzym łomżyńskim

150

Województwo
sandomierskie

Warto zauważyć, że były to albo chorągwie wchodzące w skład pułków królewskiego

(roty Morsztyna/Wielopolskiego, M. Zamoyskiego, J.K. Lubomirskiego, M. Warszyc-
kiego) i hetmana wielkiego (J.D. Krasińskiego, J. Małachowskiego) albo chorągwie
bliskich współpracowników króla (A. Potocki, J. Małachowski, J. Wielopolski, M. Za-
moyski) lub Jabłonowskiego (R. Leszczyński, J.D. Krasiński). O przynależności pułko-
wej – poniżej; o zapleczu politycznym Jana III na gruncie wojska u progu 1683 r. zob.
Z. Hundert, Pozycja Jana III…, s. 136–139; zob. też. J. Stolicki, Rozdawnictwo wakansów
przez Jana III jako metoda tworzenia partii dworskiej, [w:] Faworyci i opozycjoniści. Król
a elity polityczne w Rzeczypospolitej XV-XVII wieku, red. R. Skowron, M. Markiewicz,
Kraków 2006, s. 359–375.

172

Zbigniew Hundert

Stanisława Jana Jabłonow-

skiego, wojewody ruskiego,

hetmana wielkiego koron-

nego

150

Województwa poznań-

skie i kaliskie

Mikołaja Hieronima Sie-

niawskiego, wojewody wo-

łyńskiego, hetmana polnego

koronnego

100

Ziemia przemyska

województwa ruskiego

Jana Małachowskiego,

biskupa krakowskiego, po

kasztelanie krakowskim

Stanisławie Koniecpolskim

Województwo
sandomierskie

Stanisława Dąmbskiego,

biskupa płockiego

100

Województwo płockie

Andrzeja Potockiego, kasz-

telana krakowskiego

100

Województwo
sandomierskie

Szczęsnego Kazimierza

Potockiego, wojewody

krakowskiego

100

Województwo
sandomierskie

10.

Marcina Zamoyskiego,

wojewody lubelskiego

100

Województwo
sandomierskie

11.

Samuela Prażmowskiego,

wojewody płockiego

Ziemia czerska woje-

wództwa mazowieckiego

12.

Wacława Leszczyńskiego,

wojewody podlaskiego

100

Województwa poznań-

skie i kaliskie

13.

Władysława Denhoffa,

wojewody pomorskiego

Województwa Prus

Królewskich

14.

Stanisława Herakliusza

Lubomirskiego, marszałka

wielkiego koronnego, po

rezygnacji Stefana Gru-

dzińskiego, podstolego

koronnego

Województwo
sandomierskie

15.

Księdza podkanclerzego

koronnego Jana Gnińskiego

Województwa Prus

Królewskich

16.

Jana Andrzeja Morsztyna,

podskarbiego koronnego,

po nim Jana Wielopolskie-

go, kanclerza wielkiego

koronnego

100

Województwo

krakowskie

17.

Jana Dobrogosta Krasińskie-

go, referendarza koronnego,

po Władysławie Reyu,
wojewodzie lubelskim

Ziemia ciechanowska

województwa

mazowieckiego

173

Organizacja husarii koronnej na kampanię...

18.

Rafała Leszczyńskiego,

chorążego koronnego

Województwa

poznańskie i kaliskie

19.

Michała Warszyckiego,

miecznika koronnego

Województwo

krakowskie

20.

Józefa Karola Lubomir-

skiego, starosty sandomier-

skiego

100

Województwo

krakowskie

21.

Stanisława Opalińskiego,
starosty nowomiejskiego

100

Województwo
sandomierskie

22.

Stefana Mikołaja Branickie-

go, starosty brańskiego

120

Ziemia bielska woje-

wództwa podlaskiego

23.

Marcina Cieńskiego, chorą-

żego sieradzkiego

Województwo sieradzkie

24.

Margrabiego Stanisława

Kazimierza Myszkowskiego,

po rezygnacji Jana Aleksan-

dra Myszkowskiego, kaszte-

lana bełskiego

Województwo
sandomierskie

25.

Aleksandra Cetnera, staro-

sty szczurowieckiego

Województwo

krakowskie

Źródło: B. Czart., rkps 2563, s. 9–17 i rkps 2656, s. 127–138.

W celu rozbudowy stanu etatowego husarii koronnej postano-

wiono sformować 4 nowe chorągwie w sile 400 koni, jednostki zaś
starego zaciągu zwiększyć średnio o 50%, tzn. ze stanu 2100 do 3100
koni. Wśród chorągwi nowego zaciągu, dwie nie miały być jednost-
kami formowanymi od podstaw, ponieważ chorągwie husarskie Bra-
nickiego i Opalińskiego winny powstać na bazie oddziałów jazdy
pancernej. W przypadku chorągwi starosty brańskiego proces „hu-
sarzenia” 50-konnej roty pancernej – i jej późniejszej suplementacji
do stanu zgodnego z listem przypowiednim powiódł się – w przeci-
wieństwie do liczącej w starym zaciągu tyle samo chorągwi Opaliń-
skiego. Ta ostatecznie, zapewne ze względów finansowych, nie zo-
stała przeformowana na husarską i pozostała w kompucie wojska
w trybie jazdy pancernej

. W stosunku do komputu pokojowego

sprzed 1 maja 1683 nastąpiło kilka zmian na szczeblu szefów jedno-

Zob. Z. Hundert, Wykaz koronnych chorągwi i regimentów w okresie 1 V 1679–30 IV

1683. Przyczynek do organizacji wojska koronnego w dobie pokoju 1677–1683, [w:] Studia
Historyczno-Wojskowe, t. 5, red. M. Nagielski, K. Bobiatyński, P. Gawron, Zabrze – Tar-
nowskie Góry 2015, s. 281–282.

174

Zbigniew Hundert

stek. O ile 3 z nich były wymuszone śmiercią dotychczasowych fun-
datorów (Wiśniowieckiego, Reya i Koniecpolskiego), o tyle trzy
kolejne wynikały z innych zależności. Podskarbi Morsztyn w konse-
kwencji wydarzeń sejmu 1683 r. zbiegł z Rzeczypospolitej, a jego
jednostkę przejął kanclerz wielki Wielopolski. Kasztelan bełski Jan
Aleksander Myszkowski zrezygnował z husarii na rzecz krewniaka
Stanisława, podobnie jak podstoli koronny Stefan Grudziński na
rzecz S.H. Lubomirskiego – dzięki czemu marszałek wielki zrealizo-
wał swoją obietnicę stawienia kopijników, złożoną 5 maja 1683 r.

Nie były to jednak wszystkie zmiany.

Oprócz Branickiego i Lubomirskiego husarię po naradzie z 5 maja

zobowiązał się wystawić, jak pamiętamy, F.J. Bieliński, którego cho-
rągwi pierwotnie nie przewidywano w projektach komputu. Wbrew
temu wojewoda malborski stawił jednostkę kopijników w sile 120
koni (liczono ja jednak według stawki 123 konie), która została
przyjęta do repartycji województwa sandomierskiego w miejsce
chorągwi Opalińskiego

. Ponadto, 120-konny oddział (formalnie

112-konny) sformował jeszcze dawny porucznik husarski Wojciech
Urbański, kasztelan rozpierski. W ten sposób w 1683 r. w kompucie
koronnym znalazło miejsce ostatecznie 26 chorągwi husarskich
w wielkości etatowej 3640 (3635) koni. Zgodnie z rozliczeniami
Trybunału Skarbowego radomskiego z 1685 r., zdecydowana więk-
szość chorągwi, uwzględnionych w projektach Jabłonowskiego, była
opłacona w takiej wielkości etatowej i przez te same sejmiki, jak po-
kazuje powyższa tabela. Jedynie chorągiew J. Małachowskiego liczy-
ła etatowo już 120 a nie 150 koni – co zapewne wiąże się z casusem
husarii Urbańskiego

. Do repartycji województwa sandomierskie-

Ibidem, s. 280.

W dokumencie ukazującym projekt repartycji z 10 maja 1683 r., uwierzytelnionym

podpisem Jabłonowskiego, zdołano nanieść pewne poprawki – choć widać, że miało to
miejsce już po sporządzeniu aktu. Chorągiew Opalińskiego została bowiem wykreślo-
na, a do listy dodano rotę Bielińskiego i 30 koni z chorągwi Wojciecha Urbańskiego
(pozostałe etaty z niej dopisano do repartycji województwa sieradzkiego); zob. Podział
wojska JKM i Rzptej koronnego…, Warszawa 10 V 1683, B. Czart., rkps 2656, s. 129, 131.

Likwidacja wojska JKM i Rzeczypospolitej polskiego i cudzoziemskiego zaciągu na trybu-

nale skarbowym radomskim anni 1685 z repartycyjej sejmowej anni 1683 odprawiona,
AGAD, ASW, dz. 86, sygn. 67; J. Wimmer, Materiały do zagadnienia liczebności i organi-
zacji armii koronnej w latach 1683–1689 [dalej: Materiały 1683–1689], SMHW, t. 8,
1962, s. 254–257; por. idem, Wiedeń 1683…, s. 219–221.

175

Organizacja husarii koronnej na kampanię...

go przyjęto bowiem 30 koni z tej jednostki, a więc różnicę pomiędzy
projektowanym a faktycznym stanem dotowanej przez sejmik opa-
towski roty biskupa krakowskiego. Pozostałe 90 koni chorągwi
Urbańskiego wzięło na swój żołd województwo sieradzkie

. Wątpli-

wości wzbudza jeszcze chorągiew Władysława Denhoffa, po śmierci
którego, w pierwszej bitwie pod Parkanami 7 października 1683 r.,
oddział przejął wojewodzic ruski i starosta buski Jan Stanisław Jabło-
nowski. Chorągiew ta była likwidowana (rozliczana) przez trybunał
w 1685 r. dopiero za okres służby od 1 lutego 1684 r., a więc od
pierwszego kwartału rozliczeniowego

. Dlaczego sprawa ta budzi

wątpliwości, wyjaśnię w późniejszej części niniejszych rozważań.

Dla dopełnienia obrazu warto odnieść się jeszcze do kwestii orga-

nizacyjnych husarii litewskiej z okresu przed kampanią wiedeńską.
W starym zaciągu 1683 r. liczyła ona 540 koni w czterech chorą-
gwiach: zmarłego wojewody wileńskiego i hetmana wielkiego litew-
skiego M.K. Paca poruczeństwa starosty upickiego Krzysztofa Biał-
łozora (150 koni); awansowanego na sejmie 1683 r. na hetmana
wielkiego i wojewodę wileńskiego Kazimierza Jana Sapiehy pod Sa-
muelem Kmicicem, strażnikiem litewskim (150 koni); Marcjana
Aleksandra Ogińskiego, wojewody trockiego (120 koni); oraz
Krzysztofa Zygmunta Paca, kanclerza wielkiego litewskiego (120
koni). Na potrzeby rozbudowy armii litewskiej do 12 000 etatów,
hetman wielki postanowił zwiększyć husarię o dwie jednostki:
150-konną rotę Jana Jacka Ogińskiego, wojewody połockiego i het-
mana polnego litewskiego oraz 120-konną rotę Benedykta Pawła
Sapiehy, podskarbiego wielkiego litewskiego

. Chorągiew po zmar-

Likwidacja wojska JKM i Rzeczypospolitej…, AGAD, ASW, dz. 86, sygn. 67, k. 17–18;

J. Wimmer, Materiały 1683–1689, s. 256–257; por. idem, Wiedeń 1683…, s. 221.

Chorągiew ta była zresztą rozbudowana. 80 etatów utrzymywały województwa pru-

skie, a kolejne 40 województwo lubelskie; zob. Likwidacja wojska JKM i Rzeczypospoli-
tej…, AGAD, ASW, dz. 86, sygn. 67, k. 49, 74; J. Wimmer, Materiały 1683–1689,
s. 256–257. O okolicznościach śmierci W. Denhoffa oraz kilka uwag o jego wcześniej-
szej służbie wojskowej zob. J. Pietrzak, Władysław Denhoff i jego „bohaterska” śmierć
w czasie pierwszej bitwy pod Parkánami (7 X 1683) w świetle oracji pogrzebowych, KHKM,
t. 64, z. 2, 2016, s. 169–185; Z. Hundert, Władysławów Denhoffów dwóch, PH, t. 107, z. 2,
2016, s. 303–310.

Zob. Komput wojska JKM starego zaciągu [1683], AGAD, AZ, sygn. 3112, s. 583–586.

O liczbie i składzie armii litewskiej, zgodnie ze skryptem ad archivum 1683 r. zob.
J. Wimmer, Wiedeń 1683…, s. 163; K. Bobiatyński, Udział Wielkiego Księstwa Litewskie-

176

Zbigniew Hundert

łym Pacu, hetman wielki postanowił wziąć pod swoje imię. Król nie
zgodził się jednak na przedłożony przez Sapiehę komput i chorą-
giew po Pacu poruczeństwa Białłozora objął sam, reaktywując tym
sposobem nieistniejącą od 1666 r. instytucję chorągwi królewskich
w kompucie litewskim

. W efekcie, w rozliczeniach hiberny z marca

1684 r., które ukazywały stan armii litewskiej na przełomie lat 1683
i 1684, w kompucie znajdowało się 6 chorągwi husarskich w sile 830
koni: Jana III pod K. Białłozorem, starostą upickim (150 koni); K.J.
Sapiehy, wojewody wileńskiego i hetman wielkiego pod S. Kmici-
cem, strażnikiem litewskim (200 koni); J.J. Ogińskiego, wojewody
połockiego i hetmana polnego (120 koni); M.A. Ogińskiego, woje-
wody trockiego (120 koni); B.P Sapiehy, podskarbiego litewskiego
(120 koni); Jana Karola Dolskiego, podczaszego litewskiego (za-
pewne po K.Z. Pacu, 120 koni)

. Tym sposobem liczba chorągwi

husarskich w obu komputach Rzeczypospolitej w trakcie działań
wojennych 1683 r. wynosiła aż 32 jednostki w sile 4470 koni. Była to
tendencja nie spotykana od dawna.

Sprawne przeprowadzenie reorganizacji wojska wiosną 1683 r.

wymagało znacznych nakładów finansowych. Cesarstwo chcąc
wspomóc sojusznika, by zrealizował swe militarne zobowiązania,
przeznaczyło sumę 800 000 zł, wypłaconą żołnierzom koronnym za
asygnacjami skarbowymi przez ablegata cesarskiego Hansa Christo-
pha Zierowskiego. Husaria koronna w składzie 26 chorągwi otrzy-
mała łącznie z subsydiów cesarskich 153 510 zł

. Wielkość subwen-

go w kampanii wiedeńskiej 1683 roku, [w:] Odsiecz wiedeńska…, s. 63.

Zob. Komput do pułku króla jmści [1683], AGAD, AZ, sygn. 3112, s. 587; A.D. Skoro-

bohaty, Diariusz, oprac. T. Wasilewski, Warszawa 2000, s. 132; K. Bobiatyński, Udział
Wielkiego Księstwa Litewskiego…, s. 64; Z. Hundert, Kilka uwag na temat chorągwi pety-
horskich…, s. 146; idem, Pozycja Jana III…, s. 143. Działania w kwestii kształtu kompu-
tu litewskiego w 1683 r., który miał zapewnić maksymalne wpływy Sapiehów w wojsku
Wielkiego Księstwa omawia: K. Bobiatyński, Walka Sapiehów o odzyskanie wpływów
w armii litewskiej w latach 1666–1683 – artykuł w druku na podstawie referatu wygło-
szonego podczas konferencji „Sapiehowie: osoby, kariery, majątki”, która odbyła się
w Mińsku 8–10 IX 2016 r.

Komput wojska JKM Wielkiego Księstwa Litewskiego nowego zaciągu do rozdania hiber-

ny w roku 1684 dnia 24 miesiąca marca, [w:] J.W. Poczobut Odlanicki, Pamiętnik 1640–
1684, oprac. A. Rachuba, Warszawa 1987, s. 349–353.

Rachunki sejmu 1685 r., AGAD, ASK, dz. II, sygn. 68, k. 6, 11 –17v. Suma 800 000 zł

jest wielkością zaokrągloną. Rachunki sejmowe wskazują, że Zierowski zapłacił 793
427 zł, 1 gr i 10 szelągów; por. J. Wimmer, Wiedeń 1683…, s. 231.

177

Organizacja husarii koronnej na kampanię...

cji wypłaconej ze środków cesarskich poszczególnym chorągwiom
ilustruje tabela:

Lp.

Chorągiew

Wysokość środków przyznanych

z funduszy cesarskich

Jana III pod stolnikiem koronnym

A. Polanowskim

5100 zł

Królewicza Jakuba pod chorążym

poznańskim M. Złotnickim

5100 zł

Królewicza Aleksandra pod podkomorzym

łomżyńskim Z. Zbierzchowskim

5100 zł

Stanisława Jana Jabłonowskiego, wojewody

ruskiego, hetmana wielkiego koronnego

5100 zł

Mikołaja Hieronima Sieniawskiego,

wojewody wołyńskiego, hetmana polnego

koronnego

10 200 zł

Jana Małachowskiego, biskupa

krakowskiego

4080 zł

Stanisława Dąmbskiego, biskupa płockiego

10 200 zł

Andrzeja Potockiego, kasztelana

krakowskiego

5100 zł

Szczęsnego Kazimierza Potockiego,

wojewody krakowskiego

2040 zł

10.

Marcina Zamoyskiego, wojewody

lubelskiego

5100 zł

11.

Samuela Prażmowskiego, wojewody

płockiego

4080 zł

12.

Wacława Leszczyńskiego, wojewody

podlaskiego

2040 zł

13.

Franciszka Bielińskiego, wojewody

malborskiego

12 546 zł

14.

Władysława Denhoffa, wojewody

pomorskiego

8160 zł

15.

Stanisława Herakliusza Lubomirskiego,

marszałka wielkiego koronnego

4080 zł

16.

Księdza podkanclerzego koronnego Jana

Gnińskiego

4080 zł

17.

Jana Wielopolskiego, kanclerza wielkiego

koronnego

5100 zł

18.

Wojciecha Urbańskiego, kasztelana

rozpierskiego

11 424 zł

19.

Jana Dobrogosta Krasińskiego, referendarza

koronnego

7140 zł

178

Zbigniew Hundert

20.

Rafała Leszczyńskiego, chorążego

koronnego

7140 zł

21.

Michała Warszyckiego, miecznika

koronnego

7140 zł

22.

Józefa Karola Lubomirskiego, starosty

sandomierskiego

5100 zł

23.

Stefana Mikołaja Branickiego, starosty

brańskiego

12 240 zł

24. Marcina Cieńskiego, chorążego sieradzkiego

2040 zł

25.

Margrabiego Stanisława Myszkowskiego

2040 zł

26.

Aleksandra Cetnera, starosty

szczurowieckiego

2040 zł

Źródło: AGAD, ASK, dz. II, sygn. 68, k. 11–12.

Wielkość świadczeń dla poszczególnych chorągwi uzależniona

była od ilości etatów zaliczonych w poczet nowego zaciągu. Jeśli
było to 20 koni, z subsydiów cesarskich przewidywano wydać 2040
zł, jeśli 40 koni – 4080 zł, jeśli 50 koni – 5100 zł, jeśli 70 koni – 7140
zł itd. (102 zł od etatu w nowym zaciągu). Wydawanie asygnacji Zie-
rowskiemu, by wypłacił środki wojskom koronnym na nowe zaciągi,
odbywało się w maju, kiedy np. na powiększenie chorągwi o 40 koni
taki kwit otrzymała chorągiew biskupa krakowskiego J. Małachow-
skiego, czy na zorganizowanie jednostki chorągiew biskupa płockie-
go S. Dąmbskiego

. Oprócz spraw finansowych pozostawała jeszcze

kwestia prawnej regulacji służby w kompucie koronnym poszczegól-
nych jednostek – po reorganizacji dokonanej na sejmie 1683 r.
Mowa tu o listach przypowiednich wystawianych przez kancelarię
królewską. Na obecnym etapie badań znamy tylko jeden taki list wy-
dany 30 czerwca (albo lipca) 1683 r. przez Jana III wojewodzie lu-
belskiemu M. Zamoyskiemu, na „służbę wojenną na koni sto pięć-
dziesiąt żołnierza usarskiego”. Król w tym piśmie zaciągowym zobo-
wiązał fundatora oddziału, żeby „tę chorągiew w zupełnej liczbie za-
wsze miał, także ludzi dzieła rycerskiego wiadomych, w rynsztunek

Zob. Asygnacje dla chorągwi husarskich J. Małachowskiego i S. Dąmbskiego, War-

szawa, 10 i 19 V 1683, AGAD, ASK, dz. VI, sygn. 23, f. 639, 651. Są to tylko przykłady,
tych asygnacji bowiem zachowało się o wiele więcej. Ponadto zachował się szereg po-
kwitowań odbioru środków cesarskich na różne jednostki wojska koronnego (ibidem,
dz. V, sygn 11), jak np. dla chorągwi husarskiej Jana III. Jej dowódca, A. Polanowski,
odebrał dla swojego oddziału w Warszawie 19 V 1683 sumę 5100 zł (ibidem, f. 123).

179

Organizacja husarii koronnej na kampanię...

do wojny należyty dobrze opatrzonych. Wolno za tym Uprzejm.
Waszej będzie wszystkich występnych podług artykułów wojsko-
wych karać. Powinność zaś Uprzejm. Waszej będzie z tymi ludźmi
do obozu iść, ordynansów naszych i wielmożnych hetmanów na-
szych koronnych słuchać, i tak gdzie ordynans nasz albo hetmanów
dany będzie, progredi, i ciągnąć, i wszystkie prace wojenne odprawo-
wać i podejmować”

. Formuła przyjęta w tym liście była zapewne

stosowana w pozostałych pismach skierowanych do patronów cho-
rągwi husarskich tego okresu – pod warunkiem, że kancelarie zwra-
cały się do wszystkich patronów chorągwi, nie zawsze bowiem wy-
móg wydawania listów przypowiednich był realizowany.

Weryfikacja reorganizacji husarii koronnej z 1683 r. nastąpiła

w trakcie kampanii wiedeńskiej. Zgodnie z ustaleniami J. Wimmera,
które stanowią główny punkt odniesienia w polskiej historiografii,
w działaniach wojennych zwieńczonych bitwami pod Wiedniem
i Parkanami brały udział wszystkie 21 chorągwi husarskich starego
zaciągu oraz dwie nowego – biskupa płockiego S. Dąmbskiego
i kasztelana rozpierskiego W. Urbańskiego. Dla okresu bitwy pod
Wiedniem oraz Parkanami J. Wimmer przyjął wielkości etatowe
zgodne z popisem wojska w trzecim kwartale rozliczeniowym 1683 r.,
a więc w okresie od 1 sierpnia do 31 października. 23 chorągwie ko-
ronnej husarii liczyły zgodnie z tym popisem 2965 koni – co przy
przyjętej przez Wimmera średniej wielkości tzw. ślepych pocztów
(10% stanu oddziału), czyli stawek żołdu nie odpowiadających fak-
tycznej liczbie żołnierzy, a przeznaczonych na potrzeby chorągwi
(uposażenie poruczników bądź środki na utrzymanie personelu po-
mocniczego, jak kapelani, muzykanci, cyrulicy etc.)

, dało w efek-

List przypowiedni Jana III dla M. Zamoyskiego na 150-konną chorągiew husarską,

Warszawa, 30 VI (VII?) 1683, AGAD, AZ, sygn. 463, s. 71–72.

Zob. Z. Hundert, Husaria koronna w wojnie polsko-tureckiej 1672–1676, Oświęcim

2014 (II wyd.), s. 105–106, 128–129, 149. R. Sikora (Husaria pod Wiedniem…, s. 78–89)
przyjmuje dość wysoką wartość „ślepych pocztów” w granicach 20–25%. Analiza reje-
strów popisowych koronnej husarii z lat 1673–1676 wykazała, że poczty rotmistrzow-
skie, które na pewno były „ślepe”, stanowiły w ogólnej liczbie poszczególnych chorągwi
husarskich od 11,9 do 13,4%. Wraz ze spadkiem liczby żołnierzy w chorągwi wykazanej
w popisach, wprost proporcjonalnie zmniejszano liczbę pocztów rotmistrzowskich –
czego na komisjach skarbowych pilnowano. Innych podstaw, by któreś z pozostałych
pocztów w chorągwi uznać za „ślepe”, jak poruczników, chorążych i poszczególnych
towarzyszy nie ma – a większość takich przypadków miała charakter indywidualny.

180

Zbigniew Hundert

cie ok. 2670 ludzi. Kryterium jakim kierował się J. Wimmer przy
wytypowaniu chorągwi, które brały udział w kluczowych bitwach
polowych kampanii 1683 r., to ich występowanie w źródłach narra-
cyjnych. Na tej podstawie wykluczył udział w działaniach wojen-
nych we wrześniu – październiku 1683 r. chorągwi Bielińskiego
i Branickiego

, miały one bowiem dołączyć do reszty wojska dopie-

ro 5 listopada, czy chorągwi W. Denhoffa. W przypadku tej ostatniej
kluczową rolę ogrywał fakt, że husarię wojewody pomorskiego li-
kwidowano od pierwszego kwartału 1684 r., co skutkowało posta-
wieniem, jak się wydaje, dość oczywistego wniosku, iż w 1683 r. nie
udało się jej sformować

. Jak się niebawem przekonamy, w tym

przypadku J. Wimmer mógł wpaść w pułapkę oczywistości.

Ustalenia w kwestii udziału poszczególnych chorągwi husarskich

w bitwach wiedeńskiej i pod Parkanami próbował poszerzyć R. Si-
kora. W jego opinii w działaniach zbrojnych z września – październi-
ka 1683 r. uczestniczyła jeszcze chorągiew Branickiego

. R. Sikora

swój wniosek opiera w pierwszym rzędzie na relacji królewskiego
historiografa Wespazjana Kochowskiego, który zanotował, że w bi-
twie parkańskiej z 7 października zginął Andrzej Siemianowski, ty-
tułowany porucznikiem husarskim starosty brańskiego Branickie-
go

. Wychodząc z tego założenia, kolejnym dowodem na poparcie

tezy o udziale chorągwi Branickiego w kampanii wiedeńskiej wyda-
wały się zapiski towarzysza husarskiego Michała Polanowskiego,
w których informował, że pod Parkanami zginął „pan Siemianowski
porucznik spod chorągwi naszej”. W całym swoim diariuszu Pola-
nowski nie odnotował w jakiej chorągwi husarskiej wówczas służył,
ale w zestawieniu z informacjami Kochowskiego jest oczywiste, że

Podstawą tych sądów jest m.in. informacja zaczerpnięta z listu Marii Kazimiery z 3 X

1683 r., iż tego dnia w stronę króla wyruszyli z Krakowa S.M. Branicki oraz F.J. Bieliń-
ski. Nie oznacza to jednak, że zrobili to na czele swoich chorągwi (aczkolwiek mogli);
R. Sikora, Husaria pod Wiedniem…, s. 86–87, przyp. 31. Sam król informował swoją
małżonkę, iż 5 XI 1683 dołączyli do niego Kozacy zaporoscy i chorągwie koronne przy-
prowadzone przez krajczego koronnego Mikołaja Daniłowicza; zob. Jan III do żony
Marii Kazimiery, nad rzeką Ipol, 5 XI 1683, [w:] Akta do dziejów…, s. 526.

J. Wimmer, Wiedeń 1683…, s. 235, 390.

R. Sikora, Husaria pod Wiedniem…, s. 87.

W. Kochowski, Commentarius belli adversum Turcas ad Viennam, & in Hungaria, Anno

CH: M.DC.LXXXIII. Gesti, ductu & auspicic serenissimi ac potentissimi Ioannis III, Regis
Poloniarum, Mag: Duc: Lithuanie, Kraków 1684, s. 58.

181

Organizacja husarii koronnej na kampanię...

miał przydział do chorągwi husarskiej Branickiego

. W ten sposób

R. Sikora przyjął, iż chorągiew starosty brańskiego, obok wskaza-
nych przez Wimmera 23 jednostek, walczyła pod Wiedniem. Pola-
nowski wspomina bowiem w diariuszu o marszu a następnie o swo-
im udziale w batalii pod murami cesarskiej stolicy. Problem jest tyl-
ko taki, że w relacji osoby o wiele lepiej zorientowanej w kwestiach
organizacyjnych wojska koronnego od Kochowskiego, mianowicie
hetmana wielkiego Jabłonowskiego, jest wyraźnie mowa, iż Siemia-
nowski był porucznikiem chorągwi husarskiej W. Urbańskiego

Niestety nie dysponujemy rejestrami popisowymi chorągwi husar-
skich Branickiego i Urbańskiego z 1683 r.

, co niewątpliwie ułatwi-

łoby szybką weryfikację, gdzie służyli Polanowscy (oprócz autora
diariusza Michała, w jednym oddziale służył z nim jego brat Jan)
i gdzie porucznikiem był Siemianowski. Mimo to jestem przekona-
ny, że służyli oni w chorągwi husarskiej Urbańskiego

, a nie Branic-

Dyaryusz marszu wiedeńskiego to jest zemknionego wojska z partyi jako to spod Trembowli,

Bucniowy, Światynia i Krzemieńca, które kupiło się pod Będzyniem a stamtąd poszło z królem
Janem III pod Wiedeń w tym pod Strygonią, a nazad przez Węgry w roku 1683, [w:] Bibliote-
ka starożytna pisarzy polskich, oprac. K.W. Wóycicki, t. 5, Warszawa 1844, s. 223–238,
przedruk: M. Polanowski, Diariusz zemknionego wojska z partii, jako to spod Trembowli,
Bucniowej, Śniatynia i Krzemieńca, które kupiło się pod Będzyniem, a stamtąd poszło z królem
Janem III pod Wiedeń, w tym pod Strygonią, a nazad przez Węgry w roku 1683, [w:] Źródła
do dziejów wojny polsko-tureckiej w latach 1683–1699, oprac. M. Wagner, Oświęcim 2016,
s. 12–19. Diariusz powstał przynajmniej po 1687 r., autor bowiem notował, że 22 VIII
1683 pod Gliwicami zachorował A. Polanowski – „nieboszczyk, stryj mój, chorąży koron-
ny, pułkownik króla jmści”. Pułkownik Polanowski urząd chorążego koronnego uzyskał
dopiero w 1685, a zmarł w 1687 r.; zob. Z. Hundert, Aleksander Polanowski – porucznik
husarski i pułkownik Jego Królewskiej Miłości, SDW, t. 2, 2013, s. 41–70.

Relatio a comitiis anni 1683 biennalium gestorum et laborum exercitus tam in horizonti-

bus Viennensibus & Hungaricis, quam Podoliensibus, & Subistrensibus sub clava Stanislai
Jabłonowski, palatini & generalis terrarum Russiae, ducis supremi Regni ad eodem facta,
[w:] Epistolarum historico-familiarum, t. 1, cz. 2, ed. A.Ch. Załuski, Brunsbergae (Bra-
niewo) 1710, s. 848. Relacja ta powstała również po czasie, jako sprawozdanie sejmowe
1685 r. Na dowód W. Urbański występuje w niej jako kasztelan wieluński, urząd ten zaś
uzyskał właśnie w 1685 r.; zob. M. Wagner, Słownik biograficzny oficerów polskich drugiej
połowy XVII wieku, t. 2, Oświęcim 2014, s. 239–240, hasło: Urbański Wojciech.

Jedyne znane mi rejestry popisowe chorągwi husarskiej z okresu kampanii wiedeń-

skiej 1683 r. zachowały się w papierach wojskowych Mikołaja Złotnickiego. Są to reje-
stry popisowe chorągwi husarskiej królewicza Jakuba z lat 1678–1688, z okresu, gdy jej
dowódcą był tenże Złotnicki; zob. B. Ossol., rkps 11906/III, t. 1, s. 80 nn.

Z ostatnich zdań diariusza Polanowskiego wynika, że służył on w chorągwi husar-

skiej królewskiej, ale z racji, że swoje wspomnienia kreślił po latach, faktu jego służby

182

Zbigniew Hundert

kiego, co poza samymi słowami hetmańskimi dowodzą jeszcze dwie
zależności. Po pierwsze, Urbański i Siemianowski w latach 60. byli
towarzyszami tej samej chorągwi husarskiej, tj. królewskiej starego
zaciągu pod starostą kaniowskim Stefanem Stanisławem Czarniec-
kim. Pierwszy z nich znajdował się w rejestrach oddziału już w trze-
cim kwartale 1663, drugi zaczął swoją posługę w ostatniej ćwierci
1665 r. Razem służyli w tej jednostce jeszcze w drugim kwartale
1667

. Później Urbański zaczął robić karierę dowódczą – jako na-

miestnik i porucznik (od ok. 1671 r.). Tym ostatnim był na pewno
w 1674 r. w chorągwi husarskiej Stefana Grudzińskiego. Niebawem,
z niedostatecznie wyjaśnionych powodów, odszedł ze służby woj-
skowej, co nastąpiło w trzecim kwartale 1675

. Siemanowski służył

w chorągwi królewskiej po 1667 r. jeszcze kilka lat, odnotowując
dwukrotnie zmianę patrona oddziału – w 1669 r. na króla Michała
Korybuta, a w 1674 r. na królewicza Jakuba. W 1671 r. zapisany
w instrukcji wojskowej z imienia, nazwiska, rangi towarzysza husar-
skiego JKM oraz z urzędu skarbnika wieluńskiego posłował od armii
koronnej na sejm zimowy 1672 r.

Po 1674 r. pełnił z kolei funkcję

deputata chorągwi królewicza Jakuba po odbiór żołdu

. Po raz

ostatni zapisany był w wykazie swojej jednostki w trzecim kwartale
1675, co wskazywałoby, że wystąpił z wojska w tym samym czasie co
późniejszy kasztelan rozpierski

. Druga ważna zależność to pocho-

dzenie Urbańskiego i Siemianowskiego – obaj bowiem wywodzili
się i byli silnie związani z ziemią wieluńską – co widać choćby po

w rocie Jana III nie należy odnosić do roku 1683; zob. M. Polanowski, op. cit., s. 19.

Rejestry popisowe chorągwi husarskiej Jana Kazimierza starego zaciągu z lat 1663–

1667, AGAD, ASW, dz. 86, sygn. 96, k. 15–30.

M. Wagner, Słownik biograficzny…, t. 2, s. 239–240, hasło: Urbański Wojciech;

Z. Hundert, Husaria koronna…, s. 213–214, 238, 248; idem, Między buławą a tronem.
Wojsko koronne w walce stronnictwa malkontentów z ugrupowaniem dworskim w latach
1669–1673, Oświęcim 2014, s. 80, 284.

Instrukcja wojskowa, Bracław, 1 XI 1671, [w:] Pisma do wieku i spraw Jana Sobieskiego,

oprac. F. Kluczycki, t. 1, cz. 1, Kraków 1880, s. 715–716; Z. Hundert, Między buławą
a tronem…, s. 191, 321, 358.

Rachunki skarbowe roty po zmarłym Michale Korybucie, potem królewicza Jakuba, z lat

1674–1676, AGAD, ASW, dz. 86, sygn. 63, k. 2; Z. Hundert, Husaria koronna…, s. 200.

Rejestry popisowe chorągwi po zmarłym Michale Korybucie, potem królewicza Ja-

kuba, z lat 1674–1676, AGAD, ASW, dz. 85, sygn. 111, k. 89–100v.

183

Organizacja husarii koronnej na kampanię...

sprawowanych przez nich urzędach

. Te spostrzeżenia potwierdza-

ją zapis z relacji hetmana Jabłonowskiego, podobnie jak to, że nie kto
inny, a właśnie Siemianowski skwitował odbiór cesarskich pieniądzy
na chorągiew Urbańskiego w maju 1683 r.

Podsumowując zatem

– związki z tym samym regionem oraz służba wojskowa w tym sa-
mym oddziale wskazują wyraźnie na występowanie pomiędzy
Urbańskim i Siemianowskim relacji. Niewątpliwie w ich efekcie
kasztelan rozpierski powierzył w 1683 r. funkcję porucznika w swo-
jej rocie husarskiej skarbnikowi wieluńskiemu. Wybór był chyba
trafny, skoro Siemianowski dysponował minimum 10-letnim do-
świadczeniem towarzysza husarskiego w elitarnej jednostce królew-
skiej. W związku z powyższym udział chorągwi Branickiego w kam-
panii wiedeńskiej nadal jest niepewny (nawet wątpliwy), a tok rozu-
mowania R. Sikory w tym aspekcie błędny.

W tym momencie można byłoby podtrzymać ustalenia J. Wim-

mera o udziale w bitwach wiedeńskiej i pod Parkanami 23 koron-
nych chorągwi husarskich w sile 2965 koni. Problematyczny pozo-
staje jednak casus chorągwi husarskiej wojewody pomorskiego
W. Denhoffa. Pozornie wydaje się, że oddział ten nie został zorgani-
zowany i dopiero po objęciu go przez młodego Jabłonowskiego
wszedł do służby koronnej z początkiem 1684 r. W regestrze oblat,
opracowanym na podstawie ksiąg grodzkich i ziemskich wojewódz-
twa ruskiego (przede wszystkim ziemi lwowskiej) możemy jednak
przeczytać, że 14 października „Jan III daje Hieronimowi Rosnow-
skiemu, pułkownikowi chorągwi wojewody pomorskiego, w nagro-
dę męstwa pod Parkanami okazanego, godność łowczego lwowskie-
go”

. Bez wątpienia Rosnowski był porucznikiem husarskim –

Siemianowski pełnił godność skarbnika wieluńskiego od 1671 do śmierci pod Parka-

nami w 1683 r., Urbański był zaś posesjonatem w ziemi wieluńskiej, jako starosta gra-
bowski. W latach 1679–1685 piastował kasztelanię rozpierską, a w latach 1685–1692
(do śmierci) wieluńską. Obaj wywodzili się z wpływowych rodzin pełniących urzędy
w województwie sieradzkim i ziemi wieluńskiej; zob. Urzędnicy województw łęczyckiego
i sieradzkiego XVI–XVIII wieku. Spisy, oprac. E. Opaliński, H. Żerek-Kleszcz, Kórnik
1993, passim; M. Wagner, Słownik biograficzny…, t. 2, s. 217–218, 239–240, hasła: Sie-
mianowski Kasper Teodor, Urbański Wojciech.

Pokwitowanie odbioru na chorągiew husarską W. Urbańskiego przez A. Siemianow-

skiego sumy z funduszów cesarskich 11 424 zł, Warszawa, 19 V 1683, AGAD, ASK, dz.
V, sygn. 11, f. 272.

Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z archiwum tak zwanego

184

Zbigniew Hundert

w późniejszym okresie mamy go bowiem odnotowanego, (np.
w 1686 r.) jako dowódcę chorągwi kopijników J.S. Jabłonowskie-
go

, ta natomiast nosiła wcześniej imię W. Denhoffa. Z cytowanego

fragmentu wynika, że Rosnowski zasłużył się w którejś bitwie pod
Parkanami – i to chyba na czele dowodzonej przez siebie husarii –
choć stuprocentowej pewności w tym aspekcie, jak na razie, nie
mamy. Przyjmując jednak, że chorągiew wojewody pomorskiego
pod Rosnowskim brała udział w kampanii wiedeńskiej, rodzi się py-
tanie, dlaczego likwidowano ją dopiero od 1684 r.? Pozostaje to jed-
nak problemem badawczym na przyszłość. Niemniej, przy obecnym
poziomie naszej wiedzy jestem skłonny uznać, że husaria wojewody
pomorskiego brała udział w działaniach zbrojnych 1683 r. – co
zwiększa nam liczbę koronnych chorągwi kopijników do 24, w sile
ok. 3045 koni. Nieuwzględnienie roty Denhoffa w rozliczeniach za
rok 1683 wynikać zaś mogło z innych przyczyn niż dotychczas są-
dzono – może np. z wyroku sądu hetmańskiego, odsądzającego od
wypłaty żołdu za przewinienia wobec ludności.

Odnosząc się do kwestii liczby chorągwi husarskich, które wzięły

udział w bitwach wiedeńskiej i pod Parkanami, poruszona została
sprawa przydziałów służbowych poruczników do poszczególnych
jednostek. W tym aspekcie również istnieje w literaturze przedmio-
tu kilka nieścisłości, co zobowiązuje mnie do ich rozjaśnienia, przy-
najmniej na tyle, na ile będą pozwalać efekty dotychczasowych kwe-
rend. Znakomita część dowódców poszczególnych chorągwi husar-
skich, które uczestniczyły w działaniach zbrojnych roku 1683 docze-
kała się osobnych artykułów biograficznych, biogramów czy więk-
szych ustępów w różnego typu opracowaniach. Dzięki temu przy-
działy służbowe dużej grupy poruczników husarskich w 1683 r. są
znane dobrze, a tyczy się to zwłaszcza dowódców chorągwi rangi

bernardyńskiego we Lwowie, t. 10: Spis oblat zawartych w aktach grodu i ziemstwa lwow-
skiego, oprac. K. Liske, Lwów 1884, s. 349 [dalej: Spis oblat]; Urzędnicy województwa
ruskiego XIV–XVIII wieku, oprac. K. Przyboś, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk
– Łódź 1987, s. 121.

Zob. Relacyja praeclare gestorum wojska JKM i Rzptej w czteroletnich kampaniach po-

cząwszy anno 1685, aż do teraźniejszego sejmu in anno 1688 zaczętego sup auspicjej wiel-
kiej buławy jw. jmp. Stanisława Jana na Jabłonowie Jabłonowskiego, wdy i generała ziem
ruskich, HWK. Expedycyja in facie całej Rzptej na sejmie tymże w senacie 12 february an.
supra scripto, B. PAU/PAN Kraków, rkps 1081, s. 55.

185

Organizacja husarii koronnej na kampanię...

królewskich i hetmańskich

– choć nie tylko. Na obecnym etapie

badań należy stwierdzić, że w przypadku 26 chorągwi husarskich
występujących w kompucie koronnym nie znamy poruczników pię-
ciu jednostek (W. Leszczyńskiego, F.J. Bielińskiego, R. Leszczyń-
skiego, S. Branickiego, M. Cieńskiego), a co do dwóch mamy wątpli-
wości (w rotach S.K. Myszkowskiego, A. Cetnera). Znamy zatem
przydziały dziewiętnastu poruczników. Ważny punkt odniesienia
przy ich ustalaniu dla poszczególnych chorągwi stanowiły zapisy
W. Kochowskiego – które jak już wiemy, nie zawsze były precyzyjne,
niemniej w niektórych przypadkach okazywały się niezastąpione

Efekty pracy nad ustalaniem przydziałów służbowych poruczników
do koronnych chorągwi husarskich w 1683 r. zostaną zaprezentowa-
ne w poniższej tabeli, wraz z uwagami do dotychczasowych doko-
nań historiografii

oraz z komentarzami w przypisach na tematy

kadrowe. Przy okazji należy dodać, że kilku patronów chorągwi, do-
wodziło swoimi jednostkami bezpośrednio w działaniach wojen-
nych 1683 r., np. w szarży generalnej pod Wiedniem. Nie zawsze za-
tem porucznicy byli tu bezpośrednimi dowódcami

Wystarczy wspomnieć choćby: M. Nagielski, Rzewuski Michał Florian, PSB, t. 34,

1992, s. 130–133; M. Wagner, Zapomniany bohater bitwy wiedeńskiej. Zygmunt Zbierz-
chowski (około 1635–1691) – porucznik husarski, [w:] Do szarży marsz, marsz… Studia
z dziejów kawalerii, red. A. Smoliń ski, t. 4, Toruń 2013, s. 63–86; Z. Hundert, Aleksan-
der Polanowski…, s. 41–70; M. Wagner, Słownik biograficzny…, t. 1, Oświęcim 2013,
s. 315–317, hasło: Złotnicki Mikołaj; Z. Hundert, J.J. Sowa, Od towarzysza jazdy do woje-
wody podolskiego. Przebieg służby wojskowej Nikodema Żaboklickiego w latach 1656–
1706, „Res Historica”, nr 42, 2016, s. 127–181.

W. Kochowski (op. cit., s. 25, 32) wymienia następujących poruczników husarskich:

Stanisław Małachowski u swego stryja biskupa krakowskiego, chorąży poznański Mi-
kołaj Złotnicki u królewicza Jakuba; chorąży łomżyński (już wówczas podkomorzy)
Zygmunt Zbierzchowski u królewicza Aleksandra; Skarbek u A. Potockiego; Ważyński
u M. Zamoyskiego; Łasko u J. Wielopolskiego; Jacek Boratyński u J. Gnińskiego; Lipiń-
ski u M. Warszyckiego; Wilczkowski u J.K. Lubomirskiego. Kochowski wymienia także
Żaboklickiego (błędnie z imieniem Mikołaj), chorążego bracławskiego oraz starostę
chełmskiego M.F. Rzewuskiego, jako dowódców pułków hetmańskich, co za tym idzie
– również hetmańskich jednostek husarskich. Przy okazji roty J. Gnińskiego, Kochow-
ski wymienił jeszcze chorążego – wojewodzica podolskiego Stanisława Jaskólskiego.

Głównie do ustaleń J. Wimmera (Wiedeń 1683…, s. 219–221) i R. Sikory (Husaria

pod Wiedniem…, s. 87–88).

Zgodnie z relacją S.J. Jabłonowskiego, swoje chorągwie do natarcia 12 IX 1683 r. pro-

wadzili np. M. Zamoyski, M. Warszycki czy J.D. Krasiński; Relatio a comitiis anni 1683
biennalium gestorum…, s. 844–845.

186

Zbigniew Hundert

Lp.

Chorągiew

Porucznik

Uwagi

Jana III

Aleksander Polanow-

ski, stolnik koronny,

płk JKM

U J. Wimmera Andrzej

Modrzewski, podskarbi

nadworny koronny, faktycz-

nie po odjeździe z wojska

Polanowskiego 22 VIII

1683, dowództwo chorągwi

i pułku JKM objął chorąży

husarski Jana III, starosta

horodelski Andrzej

Prusinowski

Królewicza Jakuba

Mikołaj Złotnicki,

chorąży poznański, płk

JKM

Królewicza Aleksandra

Zygmunt Zbierzchow-

ski, podkomorzy łom-

żyński, płk JKM

Stanisława Jana Jabłonow-

skiego, wojewody ruskie-

go, hetmana wielkiego

koronnego

Michał Florian Rzewu-

ski, starosta chełmski,

płk JKM

Mikołaja Hieronima

Sieniawskiego, wojewody

wołyńskiego, hetmana

polnego koronnego

Nikodem Żaboklicki,

chorąży bracławski,

płk JKM

J. Wimmer za W. Kochow-

skim nazywa go Mikołajem

Żaboklickim

Jana Małachowskiego,
biskupa krakowskiego

Stanisław Małachow-

ski, starosta opoczyń-

ski

Stanisława Dąmbskiego,

biskupa płockiego

Konstanty Kaliński

Zginął pod Parkanami 7

X 1683

Andrzeja Potockiego,

kasztelana krakowskiego

Stanisław Potocki,

starosta halicki, płk

JKM

Zginął pod Wiedniem 12

IX 1683. Po nim na powrót

Krzysztof Skarbek, sędzia

halicki

Szczęsnego Kazimierza

Potockiego, wojewody

krakowskiego

Krzysztof Skarbek,

sędzia halicki

Po nim zapewne Kazimierz

Chrząstowski

10.

Marcina Zamoyskiego,

wojewody lubelskiego

Stefan Ważyński, staro-

sta tarnogórski

11.

Samuela Prażmowskiego,

wojewody płockiego

Jan Zygmunt Strzał-

kowski, stolnik zakro-

czymski

12.

Wacława Leszczyńskiego,

wojewody podlaskiego

Nieznany

187

Organizacja husarii koronnej na kampanię...

13.

Franciszka Bielińskiego,

wojewody malborskiego

Nieznany

14.

Władysława Denhoffa,

wojewody pomorskiego

Jarosz (Hieronim) Ro-
snowski, łowczy lwow-

ski (od 14 X 1683)

15.

Stanisława Herakliusza

Lubomirskiego, marszałka

wielkiego koronnego

Maciej Radzimiński

(vel Radzymiński),

podstoli nurski

U J. Wimmera: Władysław

Wilczkowski; u R. Sikory:

Kasper Teodor Siemia-

nowski

16.

Księdza podkanclerzego

koronnego Jana Gniń-

skiego

Jacek Boratyński,

cześnik sanocki

17.

Jana Wielopolskiego,

kanclerza wielkiego ko-

ronnego

Krzysztof Łasko,

płk JKM

W 1684 r. odnotowany już

jako stolnik kijowski

i starosta dymirski

18.

Wojciecha Urbańskiego,
kasztelana rozpierskiego

Andrzej Siemianowski,

skarbnik wieluński

Zginął pod Parkanami 7

X 1683

19.

Jana Dobrogosta Kra-

sińskiego, referendarza

koronnego

Kazimierz Minor,

cześnik ciechanowski

20.

Rafała Leszczyńskiego,

chorążego koronnego

Nieznany

21.

Michała Warszyckiego,

miecznika koronnego

Jarosz (Hieronim)

Lipiński, łowczy

bracławski

22.

Józefa Karola Lubomir-

skiego, starosty sando-

mierskiego

Władysław Wilczkow-

ski, starosta zwino-

grodzki i wiszeński,

płk JKM

Zmarł zaraz po bitwie

wiedeńskiej na dyzenterię.

Zdaniem R. Sikory, jego

następcą został strażnik

wojskowy i chorąży żyda-

czowski Michał Zbrożek

23.

Stefana Branickiego,

starosty brańskiego

Nieznany

U R. Sikory: Jędrzej (An-

drzej) Siemianowski

24.

Marcina Cieńskiego, cho-

rążego sieradzkiego

Nieznany

Być może był nim któryś

przedstawiciel rodziny

Cieńskich

25.

Margrabiego Stanisława

Myszkowskiego

Mikołaj Radecki, stol-

nik żydaczowski (?)

26.

Aleksandra Cetnera

starosty szczurowieckiego

Andrzej Kamiński
podsędek lwowski

lub Jerzy Konstanty
Kamiński, miecznik

sanocki

U J. Wimmera i R. Sikory –

Jan Chrzanowski

188

Zbigniew Hundert

Choroba i wymuszona nią absencja Polanowskiego jest sprawą znaną (więcej:

Z. Hundert, Aleksander Polanowski…, s. 66–67). Uznanie Modrzewskiego po-
rucznikiem husarii JKM jest błędne a J. Wimmer dokonał tego na podstawie
zapisów komisji skarbowej 1685 r., w której aktach jest zanotowane, że chorą-
giew husarska Jana III dowodzona była przez podskarbiego nadwornego
(AGAD, ASW, dz. 86, sygn. 67, k. 49). W istocie chodziło tu nie o Modrzew-
skiego, który zginął pod Wiedniem, a o Michała Floriana Rzewuskiego, który
uzyskał urząd podskarbiego po 1683 r. O tym zaś, że to Prusinowski zastąpił
w dowodzeniu Polanowskiego pisał W. Kochowski (op. cit., s. 31–32). Można
się z tym zgodzić, Prusinowski bowiem wielokrotnie wyręczał swojego
zwierzchnika w dowodzeniu rotą husarską Sobieskiego w poprzednich latach;
zob. Z. Hundert, Husaria koronna…, s. 262–264; idem, Między buławą a tro-
nem…, s. 173; R. Sikora, Husaria pod Wiedniem…, s. 87–88.

Jako porucznik husarski swojego stryja biskupa odnotowany został przez Ko-

chowskiego (op. cit., s. 25) oraz w instrukcji wojskowej, danej posłom na sejm
1685 r.; zob. instrukcję wojskową, Jazłowiec 3 XI 1684, B. Czart., rkps 180,
s. 373–374; M. Wagner, Kampania żwaniecka 1684 roku, Warszawa 2013,
s. 198–190; R. Kołodziej, op. cit., s. 391.

Dotychczas był niezidentyfikowany z imienia. Dzięki jednak jego podpisowi,

stwierdzającemu odbiór środków z funduszy cesarskich na chorągiew
S. Dąmbskiego wiemy, że nosił imię Konstanty; zob. pokwitowanie K. Kaliń-
skiego, Warszawa, 19 V 1683, AGAD, ASK, dz. V, sygn. 11, f. 315.

W. Kochowski (op. cit., s. 32) informuje o tym, że dowódcą tej chorągwi był

w dalszym ciągu Skarbek, w historiografii przyjęto jednak, że na czele jej i całe-
go pułku ojca Andrzeja, nieobecnego w kampanii wiedeńskiej, stał w 1683 r.
S. Potocki, starosta halicki.

Chrząstowski był porucznikiem Sz.K. Potockiego na pewno w 1686 r. Hetman

Jabłonowski wystawił mu wówczas atestację, poświadczającą udział w kampa-
nii mołdawskiej w tym właśnie charakterze; zob. atestację hetmańską, Lwów, 9
XI 1686, B. Ossol., rkps 250/II, k. 112v.

Radzimiński był porucznikiem husarskim w chorągwi Stefana Grudzińskiego, obję-

tej w 1683 r. przez S.H. Lubomirskiego, od czwartego kwartału 1675 (zastąpił
W. Urbańskiego – zob. Z. Hundert, Husaria koronna…, s. 113, 126, 213). Jako po-
rucznik husarski marszałka wielkiego Lubomirskiego, Radzimiński został odnoto-
wany jeszcze w 1689 r., w poleceniu hetmana S.J. Jabłonowskiego, by podskarbi
koronny wypłacił mu traktament komisarski (potwierdzenie odbioru naznaczonej
kwoty, Warszawa, 23 III 1689, AGAD, ASK, dz. VI, sygn. 24, f. 311). Radzimiński
jako porucznik S.H. Lubomirskiego w 1689 r. został odnotowany także w wycenie
szkód wojskowych dokonanych przez oddziały armii koronnej w dobrach podskar-
biego M. Zamoyskiego (Źródła do dziejów wojny polsko-tureckiej…, s. 105). R. Siko-
ra mianując K.T. Siemianowskiego porucznikiem Lubomirskiego, oparł się na her-
barzu Kaspra Niesieckiego. W istocie był on porucznikiem Lubomirskiego, ale roty
pancernej; zob. ponadto M. Wagner, Słownik biograficzny…, t.1, s. 232–233, hasło:
Radzimiński Maciej i t. 2, s. 217–218, hasło: Siemianowski Kasper Teodor.

189

Organizacja husarii koronnej na kampanię...

K. Minor jako cześnik ciechanowski i porucznik roty husarskiej J.D. Krasińskie-

go został odnotowany w uniwersale hetmańskim Jabłonowskiego, wystawio-
nym we Lwowie, 4 XII 1685; zob. B. Ossol., rkps 250/II, k. 25–25v; zob. też
Z. Hundert, Związki szlachty…, s. 86–87.

R. Sikora oparł się na zapisie: „Jan III nadaje Michałowi Zbrożkowi, chorążemu

żydaczowskiemu, strażnikowi wojsk […], porucznikowi chorągwi starosty
sandomierskiego […] opróżnione śmiercią Władysława Wilczkowskiego sta-
rostwo wiszeńskie” (Spis oblat, s. 350). Mam jednak wątpliwości co do tego
zapisu, czy Zbrożek obejmując po zmarłym Wilczkowskim starostwo wiszeń-
skie, nie został na wyrost nazwany porucznikiem husarskim Lubomirskiego,
którym wcześniej był właśnie Wilczkowski? W celu weryfikacji należy zatem
odwołać się do źródła tej informacji, które w charakterze oblaty znajduje się
w księgach ziemskich lwowskich.

Np. w latach 1677–1679 na czele chorągwi chorążego sieradzkiego, w randze

namiestnika, stał chorąży i kuzyn Marcina, Wawrzyniec Cieński; zob. rejestry
popisowe chorągwi M. Cieńskiego z lat 1677–1679, AGAD, ASW, sygn. 115,
k. 20–28v; Z. Hundert, Husaria koronna…, s. 222; M. Wagner, Korpus oficerski
wojska polskiego w drugiej połowie XVII wieku, Oświęcim 2015, s. 232.

10)

Na pewno był porucznikiem tej chorągwi w latach 70. XVII w., w 1686 r. zaś, zo-

stał następcą S.K. Myszkowskiego w charakterze rotmistrza, co sugeruje, że do-
czekał naturalnego awansu w strukturze oddziału (z porucznika na rotmistrza).
W źródłach pojawiają się jednak informacje, że porucznikiem w chorągwi Mysz-
kowskich – najpierw Jana Aleksandra, potem Stanisława Kazimierza, na przeło-
mie lat 70. i 80. mógł być Wojciech Łubieński, sędzia wojskowy. Sprawa niewąt-
pliwie wymaga kolejnych studiów, zwłaszcza, że sam Jan III latem 1679 r. zwracał
się o Radeckim tak: „urodzony Radecki, porucznik nasz husarski”; zob. Jan III do
M. Zamoyskiego, Jaworów, 28 VIII 1679, AGAD, AZ, sygn. 463, s. 47; Z. Hun-
dert, Husaria koronna…, s. 238; por. M. Jemiołowski, Pamiętnik dzieje Polski za-
wierający (1648–1679), oprac. J. Dzięgielewski, Warszawa 2000, s. 503.

11)

J. Wimmer, a za nim R. Sikora, identyfikują tego rotmistrza jako Jana. Chodzi

tu bez wątpienia o Aleksandra, który przejął chorągiew husarską ojca, starosty
lwowskiego, po jego śmierci w grudniu 1679 r.; zob. Z. Hundert, Wykaz koron-
nych chorągwi…, s. 279.

12)

Na pewno w latach 1677–1679 porucznikiem tej chorągwi był Andrzej Kamiń-

ski, a w 1686 r. jego rodzony brat Jerzy Konstanty. Zapewne któryś z nich stał
na czele chorągwi A. Cetnera w 1683 r. (Z. Hundert, Husaria koronna…,
s. 246). Wątpliwym jest, by był to niejaki Jan Chrzanowski. Osoba o tym imie-
niu i nazwisku (a dokładniej Jan Samuel Chrzanowski) dowodził w tym czasie
regimentem pieszym Aleksandra Cetnera. Równocześnie był komendantem
garnizonu lwowskiego; zob. protestację J.S. Chrzanowskiego, oblata z 5 III
1683, ЦДІАУЛ, F. 9, op. 1, ks. 445, s. 365. Za udostępnienie fotokopii tej obla-
ty serdecznie dziękuję Janowi Jerzemu Sowie. W literaturze historyczno-woj-
skowej Chrzanowski występuje w 1683 r. jako dowódca regimentu pieszego
Jerzego Wielhorskiego, czemu powyższa oblata przeczy.

190

Zbigniew Hundert

Dość ważną kwestią w sprawach organizacyjnych husarii był

przydział jej poszczególnych jednostek do pułków jazdy koronnej.
W warunkach reorganizacji armii w 1683 r., z jednej strony motywo-
wanej roszadami na urzędach hetmańskich, z drugiej ogólną rozbu-
dową wojska do poziomu komputu wojennego, musiało w stosunku
do lat 1677–1683 dojść do zmian w strukturach pułkowych. Pułki
kawalerii, tworzone przede wszystkim z chorągwi husarskich i pan-
cernych, były wyznacznikiem pozycji oraz wpływów w wojsku osób
pod których imionami chodziły. Od hierarchii pułkowej zależała ko-
lejność przyznawania świadczeń finansowych, zarówno w rozlicze-
niach z trybunałami skarbowymi, jak i komisjami hibernowymi

Choćby z tej przyczyny przynależność chorągwi do najwyżej stoją-
cych w hierarchii wojskowej pułków, jak królewski czy hetmańskie,
był opłacalny. W ramach pułków chorągwie lokowano na leżach zi-
mowych i w obozach oraz kierowano do działań wojennych. Dla
roku 1683 znamy obecnie tylko jeden akt, który ilustruje skład puł-
ków jazdy koronnej z czasu dystrybuty hibernowej po kampanii
wiedeńskiej

. Był on już wykorzystywany w literaturze historycz-

no-wojskowej – przez J. Wimmera oraz Marka Wagnera

, niemniej

jednak nadal istnieje konieczność bliższego przyjrzenia się kilku
aspektom przydziału husarii do pułków w trakcie działań zbrojnych
1683 r. Zgodnie z aktem dystrybuty hibernowej wiemy, że jazda na-
rodowego zaciągu zgrupowana była w okresie kampanii wiedeńskiej
w 13 pułków. Jednostki husarskie znajdowały się w składzie sześciu
z nich, co ilustruje poniższa tabela:

Uwagi na temat pułków, wraz z odwołaniem do materiałów źródłowych i literatury,

zob. Z. Hundert, Dyslokacja partii…, s. 45–46, 50–56, 60; idem, Pozycja Jana III…,
s. 141–142 – tam też odniesienia do kwestii organizacji pułków w ramach komputu po-
kojowego w latach 1677–1683.

Komput wojska koronnego z aktów komisji dystrybuty hibernowej ex anno 1683 in annum

1684 za szczęśliwym powrotem z wiedeńskich i strygońskich okazyi najjaśniejszego króla jmści
Jana Trzeciego, za buławy jmp. wojewody ruskiego Stanisława Jabłonowskiego, HWK, a polnej
Mikołaja Sieniawskiego, wojewody wołyńskiego, HPK, B. Czart., rkps 2589, s. 97–102.

J. Wimmer, Wiedeń 1683…, s. 219–225; M. Wagner, Korpus oficerski…, s. 20.

191

Organizacja husarii koronnej na kampanię...

1. Pułk królewski

Chorągiew

Liczba koni

Jana III

200

Królewicza Jakuba

200

Królewicza Aleksandra

200

Marcina Zamoyskiego, wojewody lubelskiego

150

Samuela Prażmowskiego, wojewody płockiego

120

Jana Wielopolskiego, kanclerza koronnego

150

Michała Warszyckiego, miecznika koronnego

150

Józefa Karola Lubomirskiego, starosty sandomier-

skiego

150

Stefana Mikołaja Branickiego, starosty brańskiego

120

Aleksandra Cetnera, starosty szczurowieckiego

100

Marcina Cieńskiego, chorążego sieradzkiego

100

Razem: 11 chorągwi

Razem: 1640 koni

2. Pułk Stanisława Jana Jabłonowskiego,

wojewody ruskiego i hetmana wielkiego koronnego

Chorągiew

Liczba koni

Stanisława Jana Jabłonowskiego, wojewody ruskiego i

hetmana wielkiego koronnego

200

Jana Małachowskiego, biskupa krakowskiego

120

Wacława Leszczyńskiego, wojewody podlaskiego

120

Franciszka Jana Bielińskiego, wojewody malborskiego

123 (120)

Jana Dobrogosta Krasińskiego, referendarza koron-

nego

150

Razem: 5 chorągwi

Razem: 713 (710) koni

3. Pułk Mikołaja Hieronima Sieniawskiego,

wojewody wołyńskiego i hetmana polnego koronnego

Chorągiew

Liczba koni

Mikołaja Hieronima Sieniawskiego, wojewody wołyń-

skiego i hetmana polnego koronnego

200

Stanisława Dąmbskiego, biskupa płockiego

100

Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, marszałka

wielkiego koronnego

120

Wojciecha Urbańskiego, kasztelana rozpierskiego

112 (120)

Margrabiego Stanisława Myszkowskiego, wojewodzica

bełskiego

100

Razem: 5 chorągwi

Razem: 632 (640) konie

4. Pułk Andrzeja Potockiego, kasztelana krakowskiego

Chorągiew

Liczba koni

Andrzeja Potockiego, kasztelana krakowskiego

200

5. Pułk Szczęsnego Kazimierza Potockiego, wojewody krakowskiego

192

Zbigniew Hundert

Chorągiew

Liczba koni

Szczęsnego Kazimierza Potockiego, wojewody kra-

kowskiego

120

6. Pułk Rafała Leszczyńskiego, chorążego koronnego

Chorągiew

Liczba koni

Rafała Leszczyńskiego, chorążego koronnego

120

Źródło: B. Czart., rkps 2589, s. 97–102.

Akt dystrybuty hibernowej uwzględniał 24 z 26 chorągwi koron-

nej husarii, które do rozliczeń w ramach funduszu hibernowego zo-
stały podane w wielkościach na list przypowiedni, nie z popisów,
choć niektóre wartości nie zgadzają się ze stanami z komputu: cho-
rągiew A. Potockiego liczyła 200 a nie 150 koni, R. Leszczyńskiego
120 a nie 150 koni. Bielińskiego 123 konie a Urbańskiego 112 koni.
W dwóch ostatnich przypadkach: tj. chorągwi, które dołączono do
komputu później niż inne roty nowego zaciągu, występują wielkości
popisowe

. Akt dystrybuty nie wymienia chorągwi po zabitym

W. Denhoffie, co przy uwzględnieniu powyższych rozważań można
zrozumieć. Dziwi natomiast brak w tych rozliczeniach chorągwi sta-
rego zaciągu podkanclerzego koronnego Jana Gnińskiego, która bez
wątpienia brała udział w kampaniach 1683 r. W bitwie wiedeńskiej
otrzymała nawet dość poważne zadanie, była bowiem jedną z trzech
jednostek, które zostały oddelegowane pod rozkazy ks. Karola Lota-
ryńskiego, by wspomóc lewe skrzydło szyku wojsk sprzymierzo-
nych

. Jej dowódca – Jacek (Hiacynt) Boratyński został natomiast

wyznaczony pod koniec 1683 r. jednym z wojskowych komisarzy do
dystrybuty hiberny. Byłoby zatem dziwne, że mimo obecności Bora-
tyńskiego w składzie wojskowej deputacji, jego macierzysta jednost-
ka zostałaby pominięta w rozdziale hiberny

. Wydaje się zatem, że

Zresztą, zgodnie z tymi wielkościami środki chorągwiom Urbańskiego i Bielińskiego

wypłacił wcześniej Zierowski; zob. tabelę drugą.

Relatio a comitiis anni 1683 biennalium gestorum…, s. 844; por. J. Wimmer, Wiedeń

1683…, s. 300; R. Sikora, Husaria pod Wiedniem…, s. 143, 226, 242–243.

Oprócz Boratyńskiego, husarię w składzie deputacji hibernowej w 1683 r. reprezen-

tował jeszcze Zygmunt Zbierzchowski. Resztę dopełniali rotmistrz pancerny i podko-
morzy lwowski Aleksander Chodorowski oraz porucznicy pancerni Prokop Jan Gra-
nowski i Michał Wilkoński; zob. rachunki sejmu 1685 r., AGAD, ASK, dz. II, sygn. 68,
k. 26; Z. Hundert, Pozycja Jana III…, s. 147.

193

Organizacja husarii koronnej na kampanię...

brak jej w powyższym wykazie, to wyłącznie efekt przeoczenia przy-
gotowujących po latach odpis oryginału dla hetmana wielkiego ko-
ronnego Adama Mikołaja Sieniawskiego. W związku z tym, z niemal
absolutną pewnością chorągiew Gnińskiego możemy przypisać do
pułku hetmana Jabłonowskiego, w jego składzie bowiem występo-
wała na pewno w latach 1676 –1679 oraz 1686–1699

Zgodnie z aktem dystrybuty hibernowej z przełomu lat 1683

i 1684 wiemy, że najwięcej chorągwi husarskich przydzielono do
pułku królewskiego, który nadal był największą tego typu formą or-
ganizacyjną kawalerii polskiego zaciągu w wojsku koronnym.
W składzie pułku JKM znajdowało się 11 jednostek jazdy kopijni-
czej o łącznej liczbie 1640 koni. Do pułków hetmańskich wchodziło
po pięć chorągwi kopijników, natomiast w pozostałych trzech do
których husaria była przydzielona – tylko po jednej jednostce. Były
to zresztą chorągwie, które chodziły pod imionami osób, dysponują-
cych pułkami w strukturze armii koronnej. Tendencja występowa-
nia więcej niż jednej roty husarskiej wyłącznie w pułkach królew-
skich i hetmańskich spotykana była zarówno w poprzednich deka-
dach, jak i w latach późniejszych, co należy uznać za typowe zjawisko
dla drugiej połowy XVII w.

W kwestii danych zawartych w oma-

wianym akcie należy wyrazić przypuszczenie, że mniej chorągwi hu-
sarskich niż miało to miejsce w rzeczywistości zapisano w pułku het-
mana wielkiego. W jego skład powinna wchodzić wspominana wy-
żej rota J. Gnińskiego, a prawdopodobnie też chorągiew po W. Den-
hoffie, którą przejął przecież najstarszy syn hetmana Jabłonowskiego
– Jan Stanisław. Oddział ten wchodził zresztą w skład pułku hetmań-
skiego w późniejszych latach

. Tym sposobem możemy przyjąć, że

Przynależność do pułku Jabłonowskiego w latach 1676–1699 chorągwi husarskiej

J. Gnińskiego, którą w 1684 r. objął Jan Krzysztof Gniński (syn poprzednika), wraz
z odwołaniem do materiałów źródłowych, omawiam szerzej w innym miejscu: Z. Hun-
dert, Jacek (Hiacynt) Boratyński – podczaszy żydaczowski i porucznik husarski w dobie
wojen polsko-tureckich w drugiej połowie XVII wieku. Studium z zawodu żołnierskiego,
„Saeculum Christianum”, t. 24, 2017 (w druku).

Z. Hundert, Husaria koronna…, s. 264–269; idem, Pozycja Jana III…, s. 141–142.

Np. w latach 1686, 1687, 1689 czy 1699; zob. Komput wojska JKM i Rzptej na kampa-

nią in anno 1686, B. Ossol., rkps 250/II, k. 144–147; Komput Wojska JKM i Rzptej na
hibernę in anno 1686, ibidem, k. 148–151v; Connotatia popisu wojska JKM i Rzptej kawa-
leriej die 20 July pod Jagielnicą odprawionego, 20 VII 1687, [w:]Źródła do dziejów wojny
polsko-tureckiej…, s. 77–82; Komput wojska JKM i Rzptej na kampaniej in anno 1689

194

Zbigniew Hundert

husarię pułku Jabłonowskiego w okresie kampanii wiedeńskiej two-
rzyło 6, a prawdopodobnie 7 chorągwi w wielkości etatowej ok. 910
koni

. Nie należy przy tym zapominać, że w działaniach wojennych

1683 r. zabrakło prawdopodobnie po jednej chorągwi z pułków
JKM i hetmana wielkiego – odpowiednio S.M. Branickiego oraz F.J.
Bielińskiego.

Chorągwie husarskie, jak wyżej wspomniano, wchodziły do dzia-

łań bojowych zgodnie z przynależnością pułkową, co w szarży gene-
ralnej spod Wiednia najlepiej ilustruje przykład pułku królewskiego,
usytuowanego w centrum polskiego skrzydła z szyku wojsk sprzy-
mierzonych. Hetman Jabłonowski notował, że do natarcia ruszyło
wówczas 5 chorągwi: królewicza Aleksandra pod Zbierzchowskim;
M. Zamoyskiego pod bezpośrednią komendą swego patrona; kanc-
lerza koronnego J. Wielopolskiego prowadzona przez K. Łaskę;
miecznika koronnego M. Warszyckiego pod swoim patronem oraz
Józefa Karola Lubomirskiego, tytułowanego w relacji koniuszym ko-
ronnym (urząd uzyskany w 1684 r.)

. Do pełnego składu husarii

z pułku królewskiego brakowało sześciu jednostek. Z innego źródła
wiemy, że w odwodzie pozostawione zostały chorągwie Jana III
i królewicza Jakuba

, jednostki A. Cetnera i wojewody płockiego

z popisu generalnego w ćwierci augustowej roku tegoż, AGAD, ASW, dz. 86, sygn. 70, s. 3;
Komput Wojska JKM i Rzptej na radzie post komicjalnej warszawskiej anni 1699, a pod-
czas komisji hibernowej lwowskiej do skarbu hibernowego w tymże roku die 3 novembris
podany, AGAD, Zbiór Czołowskiego, sygn. 17, s. 9–15.

Dla chorągwi Gnińskiego przyjęto wielkość etatową 120 koni, a dla jednostki po

W. Denhoffie 80 koni, zgodnie z komputem z 1 V 1683. Należy jednak pamiętać, że po
objęciu tej ostatniej przez młodego Jabłonowskiego zwiększono ją do stanu 120 koni.

Relatio a comitiis anni 1683 biennalium gestorum…, s. 845. Fragment ten analizował

także R. Sikora (Husaria pod Wiedniem…, s. 232–233) ale popełnił 2 poważne błędy. Po
pierwsze urząd „Ensifer Regni” odczytał nie jako „miecznik koronny”, tylko „chorąży
koronny” (ten zaś to: „Vexillifer Regni”), co poskutkowało pomyleniem chorągwi
(M. Warszyckiego i R. Leszczyńskiego); po drugie: zapis „Domini Praefecti Stabuli Re-
gni cataphracti” odczytał nie jako „pana koniuszego koronnego husarze”, tylko „pana
porucznika husarze”. W ten sposób nie zidentyfikował roty J.K. Lubomirskiego. Po-
ważniejsze konsekwencje miała jednak pierwsza pomyłka, pociągnęła ona bowiem za
sobą zupełnie niepotrzebne rozważania na temat przejścia chorągwi R. Leszczyńskiego
z prawej flanki polskiego szyku do centrum.

Jacobi Poloniae Principis Diarium Expeditionis Viennensis, seu notata manu eius con-

scripta, [w:] Akta do dziejów…, s. 622 (toż samo po polsku: J. Sobieski, Dyariusz wypra-
wy wiedeńskiej w 1683 r., oprac. T. Wierzbowski, Warszawa 1883, s. 12); J. Wimmer,
Wiedeń 1683…, s. 334; R. Sikora, Husaria pod Wiedniem…, s. 242.

195

Organizacja husarii koronnej na kampanię...

S. Prażmowskiego, razem z chorągwią Gnińskiego, udały się na lewe
skrzydło szyku wojsk sprzymierzonych

, natomiast rota Branickie-

go nie uczestniczyła w batalii wiedeńskiej. Nie wiemy tylko co działo
się z jedenastą chorągwią husarską pułku JKM – rotmistrza M. Cień-
skiego. Mimo to możemy dostrzec, że przynależność pułkowa deter-
minowała miejsce w szyku, przynajmniej w batalii wiedeńskiej. Tym
sposobem możemy wskazać rozmieszczenie pozostałych chorągwi
husarskich, z wyjątkiem tych oddelegowanych pod rozkazy Karola
Lotaryńskiego, na podstawie informacji o rozlokowaniu pułków,
które Jabłonowski podał w swojej relacji. Z pułków z husarią w skła-
dzie 2 znajdowały się na prawej flance polskiego skrzydła (hetmana
wielkiego i pułk jego zięcia R. Leszczyńskiego), jeden w centrum
(królewski) i 3 na lewej flance (hetmana Sieniawskiego i pułki jego
wujów Potockich – Andrzeja oraz Szczęsnego)

. Podobne zesta-

wienie przydałoby się dla obu batalii pod Parkanami, co wymaga
jednak przeprowadzenia kolejnych badań. W tym miejscu ograniczę
się tylko do informacji, że w pierwszej bitwie pod Parkanami, w naj-
cięższym ogniu walk, znalazły się m.in. chorągwie husarskie biskupa
Dąmbskiego oraz W. Urbańskiego, co obie przypłaciły śmiercią swo-
ich poruczników – Kalińskiego i Siemianowskiego

. Chorągwie te

łączyła jednak nie sama niedola ich dowódców ale w pierwszym rzę-
dzie przynależność do pułku hetmana polnego i wojewody wołyń-
skiego M.H. Sieniawskiego. Jest to dość wymowna zależność.

Kwestie organizacyjne husarii koronnej w przeddzień i w trakcie dzia-

łań wojennych 1683 r. nie zostały bynajmniej wyczerpane, a część
z tym omówionych wymaga jeszcze dalszych badań, co było powyżej sy-
gnalizowane. Podsumowując niniejsze rozważania, zwróciłbym zwłaszcza
uwagę na rozbudowę husarii w Koronie do poziomu 26 chorągwi w sile
ponad 3600 etatów. Był to najwyższy pułap liczebny chorągwi koronnej
jazdy kopijniczej w drugiej połowie XVII w., utrzymany jeszcze do lat 90.

Relatio a comitiis anni 1683 biennalium gestorum…, s. 844; por. J. Wimmer, Wiedeń

1683…, s. 300, 312; R. Sikora, Husaria pod Wiedniem…, s. 143, 226, 242–243.

Relatio a comitiis anni 1683 biennalium gestorum…, s. 844–845; por. J. Wimmer, Wie-

deń 1683…, s. 325–327; R. Sikora, Husaria pod Wiedniem…, s. 242–243.

Relatio a comitiis anni 1683 biennalium gestorum…, s. 848; W. Kochowski, op. cit.,

s. 58; Diariusz wyprawy wiedeńskiej króla Jana III w roku 1683 przez Marcina Kątskiego,
kasztelana lwowskiego, generała artylerii koronnej spisany, oprac. B. Królikowski, Lublin
2003, s. 69; M. Polanowski, op. cit., s. 16; R. Sikora, Niezwykłe bitwy…, s. 165.

196

Zbigniew Hundert

tego stulecia. Dotychczasowe doświadczenia wojenne z Portą Osmańską,
zwłaszcza z działań polowych prowadzonych w latach 1672–1676, uza-
sadniały utrzymanie dużej liczby chorągwi husarskich w strukturach kom-
putu koronnego. Batalia wiedeńska, w której wzięło udział ok. 24 jedno-
stek, choć nie w pełnych stanach etatowych, była kolejnym potwierdze-
niem na zapotrzebowanie jazdy kopijniczej, odgrywającej kluczową rolę
w staropolskiej doktrynie wojennej, czyli w zadaniu zniszczenia głównych
sił żywych przeciwnika w walnej bitwie. Dopiero działania prowadzone
po 1683 r., w których przeciwnik unikał frontalnych starć, postawiły przy-
datność dużej liczby drogiej i trudnej w utrzymaniu husarii pod znakiem
zapytania. Niemożliwość przebudowy kształtu komputu, na co potrzeba
było zgody sejmu – a tylko dwa po 1683 r. zakończyły się uchwaleniem
konstytucji (1685, 1690), nie pozwalało w sposób istotny zredukować
liczby jednostek husarskich, a to skutkowało koniecznością zagospodaro-
waniu tych istniejących. Dlatego m.in. skierowano poczty husarskie do
służby patrolowej, wartowniczej i przezbrojono je z kopii w długą broń
palną

. Niewątpliwie jednak sama rozbudowa koronnej jazdy kopijniczej

na kampanię wiedeńską była potrzebna i została przeprowadzona, mimo
wszystko, dość sprawnie. Na pewno efekty mobilizacyjne zaniża brak
udziału wszystkich chorągwi koronnych kopijników w zakończonych
walkami pod Wiedniem i Parkanami kampaniach po 1683 r. oraz brakiem
wsparcia w tym czasie ze strony husarii litewskiej. Pamiętajmy przy tym, że
wszelkie kwestie organizacyjne wojska i możliwości objęcia w kompucie
poszczególnych jednostek, w tym husarskich, w przemożnym stopniu za-
leżały od funkcjonujących w państwie wewnętrznych układów politycz-
nych. Było to następstwem wzrastającego z każdym rokiem upolitycznie-
nia wojska, a wręcz jego „prywatyzacji”, głównie przez wpływowe fakcje
magnackie. W efekcie, utrzymywanie poszczególnych oddziałów w kom-
pucie nie tyle wynikało z militarnych uwarunkowań, co z konieczności
utrwalenia na gruncie wojska własnych stref wpływów i wypracowania
sobie lepszej pozycji do zabiegania o urzędy i nadania

Zob. np. M. Wagner, Kawaleria koronna w dobie panowania Jana III Sobieskiego. Lata

1683–1696, [w:] Do szarży marsz, marsz… Studia z dziejów kawalerii, red. A. Smoliński,
t. 3, Toruń 2013, s. 70–77; Z. Hundert, Husaria koronna…, s. 70–73, 129–130.

Zob. np. J.J. Sowa, Jednostki komputowe Adama Mikołaja Sieniawskiego do 1702 roku.

Część I: Udział w działaniach wojennych do 1696 roku, [w:] Studia nad staropolską sztuką
wojenną, t. 4, red. Z. Hundert, J.J. Sowa, K. Żojdź, Oświęcim 2015, s. 209–221; Część II,
[w:] ibidem, t. 5, Oświęcim 2017, s. 247–264.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Zbigniew Hundert Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie KOMPUT WOJS KORONNEGO NA PO
metody organizacji i zarzadzania opracowanie na podstawie ksiazki zbigniewa martyniaka
Zbigniew Hundert WOJSKO KORONNE WOBEC ELEKCJI 1669 ROKU
ZBIGNIEW HUNDERT 1 Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie KILKA UWAG NA TEMAT CHORĄG
ZBIGNIEW HUNDERT HUSARIA POD CHOCIMIEM W 1673 ROKU
Organizowanie środowiska lokalnego na rzecz działalności opiekuńczo wychowawczej i pracy socjalnej p
6 ODCHUDZANIE A NASZ ORGANIZM, Mity i fakty na temat odchudzania
ORGANIZACJE EKOLOGICZNE W POLSCE I NA ŚWIECIE
Inne materiały, Sprawdzian, Sprawę polską na Kongresie Wiedeński podjął Aleksander I, mając nadzieje
Inne materiały, Sprawdzian, Sprawę polską na Kongresie Wiedeński podjął Aleksander I, mając nadzieje
postanowienia polityczne na kongresie wiedeńskim
Organizacja i funkcjonowanie hotelarstwa na świecie, Pilot wycieczek
i 31 2 Podejmowanie decyzji w organizacji - problemy podstawowe, na studia, procesy decyzyjne
Organizacje ekologiczne w Polsce i na świecie
WYKŁADY z organizacji i zarządzania turystyką na obszarach przyrodniczych
teoria organizacji i zarządzania pyt na zaliczenie

więcej podobnych podstron