STUDIA

NAD

!"#$%$& '(

)!*'(+,$-.//(

!$0+111

!"#$%"&'()*

ZBIGNIEWA HUNDERTA,

'&$!+&#,!)"-.&#/#)&0&#)%$-%1!#2!34

Zbigniew Hundert
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

JAK MIKOŁAJ SKRZETUSKI ZOSTAŁ ROTMISTRZEM

PANCERNYM, CZYLI KILKA UWAG

O OSTATNICH LATACH SŁUŻBY WOJSKOWEJ

PIERWOWZORU BOHATERA „TRYLOGII”

M

ikołaj Skrzetuski był jednym z wielu oficerów armii koronnej, którzy
w XVII w. przewinęli się przez szeregi wojska. Choć wyróżniał się długo-

ścią służby żołnierskiej, to nie zrobił oszałamiającej kariery, nie wszedł w posia-
danie intratnych starostw, nie otrzymał także żadnego urzędu ziemskiego. Jed-
nakże z jednego zasadniczego powodu historycy interesowali się jego osobą –
był on pierwowzorem postaci Jana Skrzetuskiego, bohatera „Ogniem i Mie-
czem” Henryka Sienkiewicza

1

. Słynny epizod z 1649 r., polegający na wykrad-

nięciu się naszego bohatera z oblężonej twierdzy i dotarciu do króla Jana Kazi-
mierza z informacjami o sytuacji załogi, stał się inspiracją dla Sienkiewicza, by
upamiętnić Skrzetuskiego na kartach swej powieści, pisanej ku pokrzepieniu
serc XIX-wiecznego, polskiego społeczeństwa. W związku z zainteresowaniem
badaczy, życiorys tego wielkopolskiego szlachcica jest nam znany dość do-
brze

2

, aczkolwiek w przypadku ostatnich lat służby wojskowej Skrzetuskiego

narosło sporo niejasności – a mam tu głównie na myśli lata 1667-1673. Jest to
efekt niewystarczającego rozpoznania przez historiografię wspomnianego
okresu w aspekcie organizacji armii koronnej. Niniejszy przyczynek ma zatem
na celu rozwiać kilka wątpliwości, m.in. ukazać w jaki sposób Skrzetuski został
rotmistrzem chorągwi pancernej.

Pierwsza znana wzmianka na temat Skrzetuskiego pochodzi z 1634 r., kiedy

rotmistrz piechoty województwa bełskiego Mikołaj Bobiatyński wniósł prze-
ciwko niemu protestację do grodu lwowskiego. Informacja ta pozwoliła Mar-
kowi Wagnerowi wyznaczyć umowną datę początku służby wojskowej póź-
niejszego bohatera zbaraskiego właśnie na rok 1634

3

. W latach 30. i 40. XVII w.

Skrzetuski był towarzyszem kwarcianej chorągwi kozackiej Marka Gdeszyń-
skiego – zniesionej pod Korsuniem w maju 1648 r. i odtworzonej kilka miesię-

1

Mowa tu przede wszystkim o pracach, które stawiają sobie za cel ukazania pierwowzorów histo-

rycznych bohaterów „Trylogii”. Spośród nich warto wymienić: W. Zawistowski, Kto jest kim w trylo-
gii Henryka Sienkiewicza, Gdańsk 1999; W. Czapliński, Glosa do trylogii, Białystok 1999 (wyd. II);
M. Kosman, Na tropach bohaterów Trylogii, Warszawa 1986 (wyd. IV) – tam pełny wykaz literatury.

2

Przede wszystkim: W. Majewski, Skrzetuski Mikołaj, PSB, t. XXXVIII (1997), s. 431-433; M. Ko-

sman, Skrzetuski w historii i legendzie, Poznań 1989.

3

W. Majewski, Skrzetuski Mikołaj…, s. 431; M. Wagner, Kadra oficerska armii koronnej w drugiej po-

łowie XVII wieku, mps pracy doktorskiej, Warszawa 1988, Biblioteka IH UW, tab. 44.

Zbigniew Hundert

134

cy później. Latem następnego roku uczestniczył w obronie Zbaraża. Z twier-

dzy wykradł się z listami do króla pod koniec lipca. 6 sierpnia dotarł do Jana

Kazimierza, który przebywał w obozie pod Toporowem – i jak po latach zano-

tował pamiętnikarz Jakub Łoś, (…) a tam za tak wielką swoję odwagę gardła
i fortun zaledwie sto czerwonych złotych otrzymał

4

.

Pochodzący z Wielkopolski i pieczętujący się herbem Jastrzębiec, syn pułkow-

nika królewskiego Jana, swoją karierę oficerską rozpoczął na początku lat 50.

XVII w. jako dowódca chorągwi wołoskiej (rotmistrz albo porucznik), zaciągnię-

tej przez województwo kijowskie. Pod koniec lat 50. na pewno był już poruczni-

kiem komputowej chorągwi kozackiej starosty osieckiego, Adama Czarnkow-

skiego – i pozostał nim do końca 1666 r. W latach 60. M. Skrzetuski dość często

obejmował dowództwo większych związków kilku chorągwi

5

– jak np. w kampa-

nii białoruskiej 1660 r., gdy prowadził podjazd przeciw siłom moskiewskim. In-

formuje nas o tym choćby J. Łoś

6

. Pod koniec 1666 r. Skrzetuskiemu przypadła

komenda dwudziestu chorągwi, które skierowano na Polesie. W tym czasie dzia-

łania innej grupy, dowodzonej przez regimentarza Sebastiana Machowskiego

zakończyły się głośną klęską pod Braiłowem 19 grudnia 1666 r.

7

. Wcześniej, bo

w okresie rokoszu Lubomirskiego (1665-1666), w ramach przygotowań dworu

do rozprawy z rokoszanami, Skrzetuski otrzymał od Jana Kazimierza list przypo-

wiedni na chorągiew wołoską

8

. Sądząc po innych przypadkach, gdy porucznik

chorągwi kozackiej był jednocześnie rotmistrzem roty lekkiej, Skrzetuskiemu

przysługiwał tytuł pułkownika – i jak pokazują badania Wiesława Majewskiego,

w niektórych dokumentach naszego bohatera rzeczywiście tak tytułowano

9

.

22 stycznia 1667 r. Jan Kazimierz wystawił list przypowiedni staroście kro-

śnieńskiemu Karolowi Fredrze na rotę kozacką 120 koni po Adamie Czarn-

kowskim

10

. Pomimo zmiany rotmistrza, Skrzetuski pozostał porucznikiem

chorągwi, co potwierdzają podpisy złożone przez niego pod rejestrami jed-

nostki Fredry w I i II kwartale 1667 r.

11

. W następnej kolejności rota poruczni-

4

J. Łoś, Pamiętnik towarzysza chorągwi pancernej, oprac. R. Śreniawa-Szypiowski, Warszawa 2000,

s. 92. Zob. też M. Kosman, Skrzetuski w historii…, s. 68.

5

W. Majewski, Skrzetuski Mikołaj…, s. 431-432.

6

J. Łoś, op. cit., s. 92.

7

Od wojska nowiny 17 novembris z ciągnienia pod Ostrogiem, AGAD ZBS, nr 42/56, k. 352v. O klęsce

poniesionej pod Braiłowem od Tatarów i Kozaków Piotra Doroszenki zob. W. Majewski, Podhajce –
letnia i jesienna kampania 1667 r., SMHW, t. VI (1960), s. 55; J. Wimmer, Wojsko polskie w II połowie
XVII wieku, Warszawa 1965, s. 149.

8

M. Nagielski, Stanowisko armii koronnej wobec rokoszu Lubomirskiego (1665-1666), [w:] Idem, Dru-

ga wojna domowa w Polsce. Z dziejów polityczno-wojskowych u schyłku rządów Jana Kazimierza Wazy,
Warszawa 2011, s. 213; Idem, Działania zbrojne w drugim roku rokoszu Jerzego Lubomirskiego, [w:]
ibidem, s. 281. W czasie rokoszu chorągiew, której Skrzetuski porucznikował, pozostała po stronie
wojsk wiernych królowi (Komput wojska in obsequio będącego a die 1 maj 1665, [w:] ibidem, s. 339).

9

W. Majewski, Skrzetuski Mikołaj…, s. 431-432. Dobrym przykładem jest Michał Kozubski, który na

początku lat 60. XVII w. był równocześnie porucznikiem chorągwi kozackiej ks. Michała Wiśnio-
wieckiego i rotmistrzem roty wołoskiej. W rejestrach popisowych tej ostatniej tytułowano go puł-
kownikiem oraz rotmistrzem JKM (Rejestry popisowe chorągwi wołoskiej M. Kozubskiego I kwar-
tał 1660-II kwartał 1662, AGAD ASW, dz. 85, nr 94, k. 49-56).

10

Regestr dokumentów, które wyszły z kancelarii koronnej, AGAD, MK Sig., nr 10, s. 22.

11

Rejestry popisowe chorągwi pancernej K. Fredry, I-II kwartał 1667, AGAD ASW, dz. 85, nr 96,

Jak Mikołaj Skrzetuski został rotmistrzem pancernym...

135

kowana przez bohatera zbaraskiego przetrzymała redukcję wojska z 1667 r. –

i po wprowadzeniu nowego systemu opłacania armii koronnej przez samorzą-

dy lokalne, znalazła się w repartycji ziem województwa ruskiego (ziemie lwow-

ska, sanocka i przemyska), w wielkości etatowej 60 koni

12

. W tym czasie Skrze-

tuski brał udział w działaniach wojennych zaliczanych do kampanii podhajec-

kiej – latem 1667 r. z powodzeniem poprowadził kilka chorągwi jazdy na pod-

jazd i zdobył w walce z Tatarami „języka”

13

.

W lipcu 1669 r. – już po elekcji Michała Korybuta Wiśniowieckiego na króla

polskiego, w Warszawie doszło do spięcia pomiędzy przełożonym Skrzetuskiego

– K. Fredrą, a generałem artylerii koronnej, Marcinem Kątskim. W wyniku

awantury śmierć poniósł starosta krośnieński, tym samym chorągiew dowodzo-

na przez Skrzetuskiego straciła osobę rotmistrza

14

. Hugo Zieliński, a za nim

W. Majewski przypuszczali, że rotę tę mógł objąć jej dotychczasowy porucznik

– M. Skrzetuski. Podstawą tych sądów miał być fakt, iż w kompucie z 1673 r. –

pierwszym znanym, pełnym wykazie jednostek koronnych od 1667 r., Skrzetu-

ski miał chorągiew kozacką – i to zaliczoną do tzw. starego zaciągu

15

. Tego typu

klasyfikacja sugerowała, iż jednostka, której rotmistrzem był nasz bohater, wystę-

powała w kompucie koronnym jeszcze przed 1673 r. Jednakże M. Skrzetuski nie

został rotmistrzem chorągwi po K. Fredrze. Laudum sejmikowe województwa

ruskiego z 20 lipca 1670 r. informuje nas bezpośrednio, iż na podstawie rozkazu

hetmana wielkiego koronnego i marszałka wielkiego Jana Sobieskiego, chorą-

giew kozacką po K. Fredrze objął Jerzy Ruszczyc

16

. Tę zmianę potwierdza nam

porównanie pierwszego znanego rejestru popisowego chorągwi kozackiej

J. Ruszczyca z IV kwartału 1672 r. z rejestrem popisowym chorągwi K. Fredry

z II kwartału 1667 r. Ilość tych samych nazwisk, zapisanych w obu wykazach jest

wystarczająca, aby stwierdzić, iż to J. Ruszczyc przejął chorągiew kozacką po

zmarłym K. Fredrze – tak jak przekazuje nam uchwała sejmiku ruskiego

17

.

M. Skrzetuski – pomimo zmiany rotmistrza zapewne nadal sprawował funk-

cję porucznika tej chorągwi. Godnością porucznika tytułowany był choćby

w swoim testamencie z 20 lipca 1671 r. (wpisano go do ksiąg grodzkich po-

znańskich 24 października 1673 r.)

18

. W tym samym roku brał na pewno udział

k. 232-233v.

12

Zob. Komputy wojska po wprowadzeniu etatu pokojowego 1 VIII 1667, AGAD ZBS, nr 42/56,

k. 389-390v; ANK, Księgi Grodzkie Sądeckie, nr 131, s. 331-340; B. Czart., nr 162, s. 493-497; BN
BOZ, nr 1175, s. 249-252.

13

Władysław Wilczkowski do Aleksandra Michała Lubomirskiego, Lwów 29 VIII 1667, [w:] Pisma

do wieku i spraw Jana Sobieskiego, oprac. F. Kluczycki t. I, cz. 1, Kraków 1880, s. 271; Pamiętnik Jana
Floriana Drobysz Tuszyńskiego, [w:] Dwa pamiętniki z XVII wieku, Jana Cedrowskiego i Jana Floriana
Drobysza Tuszyńskiego, oprac. A. Przyboś, Wrocław 2006, s. 75; W. Majewski, Podhajce…, s. 72.

14

A. Przyboś, Kątski Marcin Kazimierz, PSB, t. XI (1966), s. 316; W. Czapliński, Fredro Karol, ibidem,

t. VII (1948-1958), s. 123-124; M. Kosman, Skrzetuski w historii…, s. 48.

15

H. Zieliński, Wyprawa Sobieskiego na czambuły tatarskie, PHW, t. II, z. 1 (1930), s. 5, 9; W. Majew-

ski, Skrzetuski Mikołaj…, s. 433.

16

Laudum woj. ruskiego, Wisznia 20 VII 1670, [w:] AGZ, t. XXI, oprac. A. Prochaska, Lwów 1911, s. 536.

17

Por. Rejestr popisowy chorągwi pancernej K. Fredry, II kwartał 1667, AGAD ASW, dz. 85, nr 96,

k. 233-233v; Rejestr popisowy chorągwi J. Ruszczyca, IV kwartał 1672, ibidem, nr 100, k. 70-70v.

18

Testament Mikołaja Skrzetuskiego, rotmistrza Wojsk Jego Królewskiej Mości, z 20 lipca 1671 roku, [w:]

Zbigniew Hundert

136

w kampanii ukrainnej J. Sobieskiego, a jego aktywność została odnotowana
w kilku relacjach, odnoszących się do działań wojennych 1671 r. Jako doświad-
czonemu w prowadzeniu podjazdów oficerowi, również w tej kampanii het-
man J. Sobieski powierzał mu analogicznego typu zadania. Przykładowo 20
września 1671 r. został wyprawiony na czele 400 koni w stronę Jampola, aby
wspomóc wojska zaporoskie JKM hetmana Michała Chanenki. 26 sierpnia
walczył też w bitwie z Kozakami i Tatarami pod Bracławiem

19

.

W drugiej połowie 1672 r. M. Skrzetuski na pewno znajdował się przy królu

Michale Korybucie, bowiem pod koniec września został wyznaczony strażni-
kiem w obozie królewskim, założonym pod Gołębiem, później przeniesionym
pod Lublin. Tam miały ściągać różnego typu formacje z pospolitym ruszeniem
na czele, aby po zakończonej koncentracji wyruszyć przeciwko Turkom, któ-
rzy 27 sierpnia zajęli Kamieniec Podolski. W. Majewski wprawdzie zaprzecza,
że strażnikiem uczyniono Mikołaja, twierdząc że był to inny Skrzetuski, jed-
nakże jak zobaczymy poniżej, nie ma wątpliwości, iż chodzi tu o naszego boha-
tera

20

. Jak znalazł się u boku króla – nie do końca wiadomo. Całkiem możliwe,

iż po klęsce grupy regimentarza Stanisława Karola Łużeckiego, kasztelana pod-
laskiego w bitwie pod Czetwertynówką/Ładyżynem 18 lipca 1672 r., udał się
bezpośrednio do władcy – tak jak zresztą brzmiał jego ówczesny rozkaz. Część
jednostek, cofających się spod Ładyżyna przeszła jednak pod komendę Sobie-
skiego i wzięła później udział w słynnej kampanii na czambuły tatarskie 5-14
października 1672 r.

21

. Skrzetuski natomiast – jak już wiemy – znalazł się pod

Gołębiem, a Michał Korybut chciał skorzystać z jego doświadczenia i powie-
rzył mu odpowiedzialną funkcję strażnika.

Testamenty szlacheckie z ksiąg grodzkich wielkopolskich z lat 1657-1680, oprac. P. Klint, Wrocław 2011,
s. 260-261. Jako porucznik, Skrzetuski został odnotowany też pod datą 20 X 1671 r. przez: Diariusz
wojenny z tejże wyprawy przez Pawła Pinoccego nadesłany, [w:] Ojczyste spominki w pismach do dziejów
dawnej Polski, oprac. A. Grabowski, t. I, Kraków 1845, s. 182.

19

Zob. J. Sobieski do Andrzeja Olszowskiego, Bar 22 IX 1671, [w:] Pisma do wieku…, t. I, cz. 1, s. 689;

Z obozu pod Barem 21 IX 1671, [w:] ibidem, s. 693; Awizy z obozu pod Barem 21 IX 1671, [w:] ibi-
dem, s. 696; U. Werdum, Dziennik wyprawy polowej 1671, [w:] Idem, Dziennik podróży 1670-1672.
Dziennik wyprawy polowej 1671, oprac. D. Milewski, Warszawa 2012, s. 211, 227, 229; Diariusz wypra-
wy przeciw Kozakom i Tatarom z obozu pod Krasnem, 29 VIII 1671 [w:] Ojczyste spominki…, t. I,
s. 174-176; Z obozu pod Barem 7 X 1671, [w:] ibidem, s. 178. O kampanii 1671 r. zob. M. Jaworski,
Kampania ukrainna Jana Sobieskiego 1671, SMHW, t. XI, cz. 1 (1965), s. 69-130.

20

Z obozu pod Gołębiem, 25 IX 1672, [w:] Ojczyste spominki…, t. II, s. 179; A. Przyboś, Konfederacja

gołąbska, Tarnopol 1936, s. 75; L.A. Wierzbicki, Pospolite ruszenie w Polsce w drugiej połowie XVII
wieku. Ostatnie wyprawy z lat 1670-1672, Lublin 2011, s. 249-250. Por. W. Majewski, Skrzetuski Miko-
łaj…, s. 433. Warto wspomnieć, iż jeszcze w 1667 r. w rocie, którą porucznikował nasz bohater służył
jako towarzysz Tomasz Skrzetuski. 10 IX 1667 odebrał on na trybunale lwowskim w charakterze
deputata żołd dla swojej chorągwi (AGAD ASK, dz. V, nr 10, f. 80). Był to krewny Mikołaja (M. Ko-

V, nr 10, f. 80). Był to krewny Mikołaja (M. Ko-

Był to krewny Mikołaja (M. Ko-

sman, Skrzetuski w historii…, s. 95 in.).

21

Zob. Dziennik pogromu Tatarów od Krasnobordu do Kałuszy pisany 15 X 1672 w obozie pod Petranką,

[w:] Pisma do wieku…, t. I, cz. 2, s. 1090; Michał Korybut do Michała Kazimierza Paca, Warszawa 31
VII 1672 i Janowiec 5 IX 1672, [w:] Materiały do dziejów wojny polsko-tureckiej 1672-1676, oprac.
J. Woliński, SMHW, t. X, cz. 1 (1964), s. 257, 263. O działaniach wojennych 1672 r. pisali ostatnio
M. Sikorski, Wyprawa Sobieskiego na czambuły tatarskie 1672, Zabrze 2007, s. 109-211; M. Wagner,
Wojna polsko-turecka 1672-1676, t. I, Zabrze 2009, s. 228-292; Z. Hundert, Husaria koronna w wojnie
polsko-tureckiej 1672-1676, Oświęcim 2012, s. 323-347.

Jak Mikołaj Skrzetuski został rotmistrzem pancernym...

137

16 października zawiązano konfederację gołąbską, która zwrócona była

przeciw opozycji, dążącej do detronizacji Michała Korybuta. Celem było rów-
nież zreformowanie systemu politycznego państwa, choć termin jaki wybrano
na tego typu działalność (postępy tureckie w działaniach wojennych) był zde-
cydowanie nieodpowiedni

22

. Konfederaci potrzebowali wzmocnić swoją siłę

zbrojną dlatego rozpoczęli formować nowe zaciągi wojskowe. W tym celu wy-
korzystali konstytucję sejmu 1670 r., w sprawie rozbudowy armii koronnej
z 12 000 do 24 000 stawek żołdu poprzez wystawienie wojsk samorządów lo-
kalnych jako suplementów sił komputowych. Jak dotychczas niewiele jedno-
stek organizowanych zgodnie z konstytucją w 1671 r. pozostawało na służbie
– nie licząc dużego pułku województwa ruskiego (1000 koni), znajdującego
się pod komendą hetmana wielkiego, J. Sobieskiego

23

. 1 listopada pod Lubli-

nem szlachta zadeklarowała wystawienie 3095 koni i porcji. Najwięcej obiecali
stawić Wielkopolanie – 600 kawalerii oraz Krakowianie – 400 kawalerii i 200
dragonii

24

. Nas najbardziej będzie tu interesować zaciąg województw poznań-

skiego i kaliskiego. W momencie złożenia tej deklaracji, Wielkopolanie mieli
już gotowe dwie chorągwie kozackie – Andrzeja i Tomasza Zaleskich, sformo-
wane jeszcze w 1671 r. – i którym w lipcu 1672 r. jako jedynym z zeszłoroczne-
go zaciągu przedłużono służbę

25

. Ponadto 25 sierpnia król wystawił list przy-

powiedni wojewodzie poznańskiemu Andrzejowi Grudzińskiemu na sformo-
wanie dwustukonnej chorągwi kozackiej/pancernej

26

. Tym samym Wielkopo-

lanom w listopadzie 1672 r. niewiele brakowało, aby zrealizować swoje zobo-
wiązania. Zdaniem sędziego lubelskiego Jerzego Szornela zależało im na zacią-
gu wojsk powiatowych przede wszystkim dlatego, żeby (…) tym prędzej z po-
spolitego ruszenia wyfligować się wyprawą mogli

27

.

4 listopada Wielkopolanie podtrzymali swoje postanowienia w sprawie wysta-

wienia 600 koni wojsk powiatowych

28

. Na początku grudnia 1672 r. z kancelarii

koronnej wydano zaś listy przypowiednie na zaciąg wielkopolskich chorągwi, ze
służbą od 1 listopada 1672 r. Na ich podstawie województwa poznańskie i kali-
skie miały wystawić pięć jednostek kozackich/pancernych pod ogólną komendą
pułkownika zaciągu, chorążego poznańskiego Władysława Skoraszewskiego.

22

Ostatnio na ten temat: L.A. Wierzbicki, Zjazd gołąbsko-lubelski (1 październik-10 listopad 1672),

„Res Historica”, z. 20 (2005), s. 101-109.

23

Konstytucje sejmu 1670 r., [w:] VL, t. V, oprac. J. Ohryzko, Petersburg 1860, s. 30-31; D. Kupisz,

Wojska powiatowe samorządów Małopolski i Rusi Czerwonej w latach 1572-1717, Lublin 2008, s. 280 i nn.

24

Puncta w kole generalnym pod Lublinem proponowane, 1 XI 1672, APPoz. ABCz., nr 2597d, s. 439.

W tym miejscu pragnę serdecznie podziękować dr-owi hab. Leszkowi Andrzejowi Wierzbickiemu za
udostępnienie mi wypisów z tego źródła.

25

Zob. Lauda sejmikowe woj. poznańskiego i kaliskiego, Środa 12 VI, 5 X 1671 i 20 VII 1672,

B. Czart., nr 1774, s. 423-424, 428-429, 443, B.PAU-PAN Kr., nr 1070, k. 357-358.

26

Regestr listów przypowiednich wydanych przez kancelarię koronną w 1672 r., AGAD, MK Sig., nr

12, k. 29.

27

J. Szornel, Zapiski z lat 1669-1673, oprac. L.A. Wierzbicki, Lublin-Radzyń Podlaski 2008, s. 20.

28

Diariusz kołowania i konfederacji pod Gołębiem i Lublinem w 1672 r. wraz z aktem konfederacji, oprac.

A. Przyboś, K. Przyboś, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1972, s. 69-70. Por. A. Przyboś, op.
cit., s. 102-103.

Zbigniew Hundert

138

Wyprawa Wielkopolan obejmowała chorągiew pułkownika 100 koni, chorągiew
A. Grudzińskiego 100 koni (już nie 200 jak wcześniej), A. Zaleskiego 120 koni,
T. Zaleskiego 110 koni i wreszcie M. Skrzetuskiego 120 koni – razem 550 koni
pancernych

29

. Widzimy zatem, że nasz bohater został rotmistrzem pancernym

w ramach zaciągów organizowanych przez konfederację gołąbską.

Zgodnie z regestrem dokumentów wystawionych przez kancelarię koronną,

list przypowiedni na chorągiew kozacką/pancerną 120 koni dla M. Skrzetu-
skiego nosił datę 6 grudnia, gdy tymczasem treść tego pisma, która przetrwała
do naszych czasów pod postacią oblaty w księdze grodzkiej kaliskiej, jest opa-
trzona datą 26 listopada. Jest to jednak jedyna niezgodność – termin początku
służby, czy wielkość chorągwi zgadza się z regestrem Metryki Koronnej. Treść
tego listu warto przytoczyć – ma on w końcu niezmiernie ważne znaczenia dla
zasadniczej problematyki niniejszego przyczynku, bowiem to na jego podsta-
wie M. Skrzetuski został rotmistrzem pancernym. Dzięki niemu, wiemy rów-
nież, iż to nasz bohater – a nie żaden inny Skrzetuski, był strażnikiem wojsk
konfederacji gołąbskiej:

Michał z Bożej Łaski król polski, wielki książę litewski, ruski, pruski mazowiecki,

żmudzki, kijowski, wołyński, podolski, podlaski, inflancki, smoleński, siewierski i czer-
nihowski. Urodzonemu Mikołajowi Skrzetuskiemu, rotmistrzowi i strażnikowi wojsk
naszych, wiernie nam miłemu, łaskę naszą królewską wiernie nam miły. Mając dobrze
wiadomą wierność twoją do naszej i Rzczptej usługi ochotę, tudzież w dziele rycer-
skim doświadczona umiejętność i męstwo, a przychylając się do laudum województw
wielkopolskich umyśliliśmy, wierności twojej list nasz przypowiedni na chorągiew ko-
zacką dać i na nią służbę wojenną trybem kozackim przypowiedzieć, jakoż dajemy
i przypowiadamy teraźniejszym listem naszym. Która to chorągiew ma mieć w sobie
sto dwadzieścia ludzi, służba zaś wierności twojej ma się poczynać od dnia pierwszego
m-ca listopada w roku teraźniejszym i płaca pomienionej chorągwi wierności twojej
od województw wielkopolskich według laudum onych, że wzwyż namienionego do-
chodzić będzie, starać się przy tym wierność twoja będzie aby tę chorągiew w zupełnej
liczbie zawsze miał, także ludzi dzieła rycerskiego wiadomych i w rynsztunki do woj-
ny należyte dobrze opatrzonych. Wolno zatym będzie wierność twojej wszystkich wy-
stępnych podług artykułów wojskowych karać, powinność zaś będzie wierności twojej
z temi ludźmi do obozu iść albo tam gdzie nasz ordynans według uchwały konfedera-
cjej i recesu w obozie pod Lublinem stanów koronnych postanowionego wierności two-
jej dany będzie i wszystkie prace wojskowe podejmować. A w ciągnieniu i na stanowi-
skach przestrzegać wierność twoja będzie aby ten lud ubogim ludziom i poddanym
naszym na każdym miejscem krzywdy nie czynieł, ale według ustawy i artykułów
wojskowych żołdem się kontentowali, ludzi ubogich nie uciemiężać, ani nim krzywdy
nad słuszność nie czyniąc i wszędzie się w skromności zachowywać. W ostatku starać
się o to wierność twoja będziesz, abyś z tą chorągwią na sławę i ozdobę tym większą
zarabiał i przysługę ojczyźnie uczynieł, którą my respektem i łaską naszą królewską
zawdzięczać obiecujemy i natenczas onęż wierności twojej ofiarujemy.

29

Regestr listów przypowiednich wydanych przez kancelarię koronną w 1672 r., AGAD, MK Sig., nr

12, k. 29.

Jak Mikołaj Skrzetuski został rotmistrzem pancernym...

139

Dane w Warszawie dnia dwudziestego szóstego m-ca listopada roku pańskiego

MDCLXXII, panowania naszego IV roku (…)

30

.

Jak widzimy, list przypowiedni zobowiązywał Skrzetuskiego do posłuszeń-

stwa wobec konfederacji gołąbskiej, a nie hetmanów. Zresztą, wyłączenie no-

wych zaciągów 1672 r. spod władzy koronnych buław i oddanie ich pod ko-

mendę marszałka konfederacji, Stefana Stanisława Czarnieckiego, było jedną

z przyczyn reakcji wojskowych przywódców opozycji. 23 listopada z ich inspi-

racji zawiązano w Szczebrzeszynie konfederację wojskową, skierowaną prze-

ciw konfederacji gołąbskiej. Żołnierze przysięgając na związek wojskowy m.in.

zobowiązywali się zwalczać nowe zaciągi, jeśli te nie poddałyby się władzy het-

manów koronnych

31

. W ten sposób chorągiew Skrzetuskiego stawała się wro-

giem konfederatów szczebrzeszyńskich, tak jak pozostałe nowe zaciągi, które

koronna armia komputowa, rzeczywiście atakowała

32

. Przykładowo, 8 grud-

nia, nieopodal Rawy Mazowieckiej, kilka chorągwi konfederatów szczebrze-

szyńskich zniosło rotę rotmistrza A. Zaleskiego. W starciu tym, chorągiew

wielkopolska poniosła nawet straty w zabitych

33

.

Chorągwie nowego zaciągu miały na początku 1673 r. przybyć do Warszawy

by zabezpieczyć obrady rozpoczynającego się 4 stycznia zjazdu – stanowiące-

go kontynuację zjazdu gołąbsko-lubelskiego. Ówczesne siły jakimi dyspono-

wał marszałek konfederacji S.S. Czarniecki szacuje się obecnie w granicach 2,5-

4 tys. ludzi

34

. Wśród nich, jak wiemy, powinna znajdować się wystawiona przez

M. Skrzetuskiego chorągiew kozacka. Szczęściem dla Rzeczypospolitej, 11

marca doszło do pojednania obozu królewskiego z opozycją, postanowienia

konfederacji gołąbskiej zostały skasowane, a zjazd warszawski przekształcił się

w sejm, który zajął się sprawą powiększenia wojska w celu podjęcia skutecznej

walki z Imperium Osmańskim

35

.

Zgodnie z postanowieniami sejmu 1673 r., chorągwie powiatowe zaciągnię-

te w poprzednich latach miały być inkorporowane do komputu koronnego

30

List przypowiedni Mikołajowi Skrzetuskiemu, Warszawa 26 XI 1672, APPoz. KGP – Relacyjne,

Kaliskie, nr 293, s. 282.

31

Rota przysięgi na generalnym kole 24 novembris 1672 w Szczebrzeszynie wykonanej, [w:] Pisma do

wieku…, t. I, cz. 2, s. 1128. O konfederacji szczebrzeszyńskiej zob. L.A. Wierzbicki, O zgodę w Rzeczy-
pospolitej. Zjazd warszawski i sejm pacyfikacyjny 1673 roku, Lublin 2005, s. 41-53; Idem, Konfederaci
szczebrzeszyńscy. Przywódcy związku wojska koronnego na przełomie 1672 i 1673 roku, „Studia z Dzie-
jów Wojskowości”, t. I (2012), s. 177-184.

32

Zob. J. Sobieski do żony Marii Kazimiery, Szczebrzeszyn 26 XI 1672 i Łowicz 11 XII 1672, [w:]

Listy Jana Sobieskiego do żony Marii Kazimiery, oprac. A.Z. Helcel, Kraków 1860, s. 251, 256.

33

Zob. J. Szornel, op. cit., s. 23; Diariusz zjazdu średzkiego, 13-17 XII 1672, APG, dz. 300,29, nr 169,

k. 250v-251; L.A. Wierzbicki, O zgodę w Rzeczypospolitej…, s. 54-55; Idem, Konfederaci szczebrze-
szyńscy…, s. 182; M. Sikorski, op. cit., s. 219-220; T. Korzon, Dola i niedola Jana Sobieskiego 1629-
1674, t. III, Kraków 1898, s. 296.

34

J. Szornel, op. cit., s. 23. J. Wimmer, Wojsko polskie…, s. 172 ocenia wielkość wojsk powiatowych,

którymi dysponował S.S. Czarniecki na 2,5-3 tys. żołnierzy. Świadek epoki, dowódca zaciągu bran-
denburskiego, który znajdował się u boku króla Michała, Friedrich von Dönhoff, obliczał wielkość
chorągwi powiatowych na 4 tys. wojska (F. von Dönhoff do Fryderyka Wilhelma, Warszawa 29 XI
1672, [w:] Urkunden und Akctenstücke zur Geschichte des Kurfürsten Friedrich Wilhelm von Branden-
burg, t. XII, oprac. F. Hirsch, Berlin 1892, s. 550).

35

Najszerzej na ten temat: L.A. Wierzbicki, O zgodę w Rzeczypospolitej…, s. 129-282.

Zbigniew Hundert

140

w wielkości 100 koni. Ponadto, województwa i ziemie miały na potrzeby kam-
panii 1673 r. wystawić tzw. chorągwie dymowe, tj. jednostki złożone z ludzi
wystawionych z odpowiedniej liczby dymów w dobrach dziedzicznych i du-
chownych. Roty dymowe nie miały jednak wchodzić w skład komputu

36

. Licz-

ne wersje zachowanych wykazów wojska z 1673 r. uwzględniają chorągiew
kozacką Skrzetuskiego w składzie armii koronnej. Zgodnie z konstytucją sej-
mu 1673 r. została ona włączona na etat – i to jako stary zaciąg, podobnie jak
wiele innych jednostek sformowanych uprzednio przez samorządy lokalne.
Liczyła ona również 100, a nie 120 koni

37

. Nowy komput obowiązywał od

1 maja 1673 r. W tym czasie sejmik średzki uchwalił zapłatę M. Skrzetuskiemu
w wysokości 2000 zł jako ekwiwalent za wystawienie przez naszego bohatera
chorągwi kozackiej. W tej samej uchwale województw poznańskiego i kaliskie-
go, dawnym chorągwiom powiatowym, jak również nowym dymowym, wy-
znaczono odpowiednie konsystencje. Najbardziej nas interesująca chorągiew
rotmistrza Skrzetuskiego miała wówczas stanąć w opactwie lubińskim

38

.

Komputy, które uwzględniały chorągiew Skrzetuskiego w składzie wojska

koronnego okazały się być tylko wstępnymi projektami. Nie odpowiadały one
bowiem komputowi zrealizowanemu, według którego na komisji lubelskiej
1674 r. płacono wojsku koronnemu za okres służby II-IV kwartał 1673. W fak-
tycznym składzie komputowej armii koronnej zabrakło natomiast chorągwi
Skrzetuskiego, podobnie jak wielu innych, dawnych jednostek powiatowych.
Z samego zaciągu wielkopolskiego z 1672 r. w ostatecznym składzie komputu
znalazła się tylko chorągiew A. Zaleskiego, podczas gdy w projektach etatu
1673 r. przewidywano wszystkie jednostki sformowane przez województwa
poznańskie i kaliskie w 1672 r. (z tym że rota Grudzińskiego chodziła już pod
imieniem Waleriana Miecielskiego)

39

. W wielu przypadkach dawne roty po-

wiatowe były przeformowywane na dymowe – i w tym właśnie charakterze
wzięły udział w kampanii chocimskiej

40

. Najlepszym przykładem jest tu chorą-

giew W. Skoraszewskiego, pierwotnie zaliczona w skład komputu. W bitwie
pod Chocimiem walczyła już jednak jako rota dymowa, ale tuż po zwycięskiej

36

Konstytucje sejmu 1673 r., [w:] VL, t. V, s. 59-62 (zwł. 61).

37

Kopie komputów z 1673 r. uwzględniające chorągiew M. Skrzetuskiego np. B. Ossol., nr 236, k.

267-269v i nr 11906/III, t. 1, s. 1-5; B. Czart., nr 421, s. 139-141; B.PAU-PAN Kr., nr 1070, k. 424-
425. Drukiem – Pisma do wieku…, t. I, cz. 2, s. 1304-1310; Biblioteka starożytna pisarzy polskich,
oprac. K.W. Wójcicki, t. VI, Warszawa 1844, s. 255-264 – w tej wersji dopisano do dawnych rot po-
wiatowych przez jakie samorządy zostały poprzednio sformowane. Przedruk komputu umieszczo-
nego w edycji F. Kluczyckiego (na podstawie B.PAU-PAN Kr., nr 1070, k. 424-425) m.in. – K. Gór-
ski, Wojna Rzeczypospolitej Polskiej z Turcyą w latach 1672 i 1673, Warszawa 1890, s. 41-46; A.K.
Mielnik, Przed wyprawą wojenną przeciw Turcji w 1673 roku, „Rocznik Historyczno-Archiwalny”, t. X
(1995), s. 57-62.

38

Zob. Laudum sejmikowe woj. poznańskiego i kaliskiego, Środa 9 V 1673, B. Czart., nr 1774, s. 458-459.

39

Zob. Komput wojska JKMci Rzptej polskiego i cudzoziemskiego zaciągu, starego i nowego podług ordy-

nacyi Rzptej na sejmie anno 1673 uczynionej i postanowionej, AGAD ASW, dz. 86, nr 61, k. 1-4. Por.
Rachunki skarbowo-wojskowe za II-IV kwartał 1673 wg likwidacji na trybunale lubelskim w 1674 r.,
ibidem, nr 59-60. W wykazie opracowanym przez J. Wimmera, na podstawie cytowanych rachun-
ków, również nie ma chorągwi Skrzetuskiego (J. Wimmer, Materiały do zagadnienia liczebności i or-
ganizacji armii koronnej w latach 1673-1679, SMHW, t. VII, cz. 2, (1961), s. 394-437).

40

Problem ten zauważył już D. Kupisz, op. cit., s. 297-298.

Jak Mikołaj Skrzetuski został rotmistrzem pancernym...

141

batalii została ona włączona na etat koronny w miejsce jednej z trzech chorą-
gwi kozackich hetmana zaporoskiego Michała Chanenki

41

.

Co dalej stało się z chorągwią Skrzetuskiego nie do końca wiadomo. Pier-

wotnie mogła być tak jak inne jednostki powiatowe przeformowana na rotę
dymową, ale wydaje się, że przed bitwą chocimską została zwinięta. Przyczyny
tego stanu rzeczy należy upatrywać w śmierci M. Skrzetuskiego, która musiała
mieć miejsce przed 24 października 1673 r. Wówczas do grodu poznańskiego
wniesiono bowiem testament tego rotmistrza (datowany jak pamiętamy na rok
1671). Oblatowanie ostatniej woli Skrzetuskiego musiało być zaś motywowa-
ne śmiercią bohatera zbaraskiego. Wbrew innym opiniom, rotmistrz roty ko-
zackiej nie brał już udziału w bitwie chocimskiej

42

. Rodzinę naszego bohatera

w wielkim zwycięstwie odniesionym nad Turkami w dniach 10-11 listopada
reprezentował za to kto inny. W rejestrze roty husarskiej wojewodzica poznań-
skiego Stefana Grudzińskiego z IV kwartału 1673 r., wśród towarzyszy, w po-
czcie trzykonnym, znajdowała się osoba o nazwisku Skrzetuski

43

. Niewyklu-

czone zaś, że był to Tomasz, który jeszcze w 1667 r. służył pod rozkazami Mi-
kołaja w chorągwi kozackiej K. Fredry.

Reasumując niniejsze rozważania należy stwierdzić, iż do 1671/1672 r.

M. Skrzetuski służył jako porucznik jazdy w koronnym wojsku komputowym.
Z racji doświadczenia, w kampaniach lat 1667 i 1671 powierzano mu, jak
i przed laty, komendę większych zgrupowań kawalerii. W 1672 r., gdy znalazł się
przy osobie króla w obozie pod Gołębiem, jego znaczenie nagle wzrosło. Naj-
pierw został wyznaczony strażnikiem wojsk gromadzonych przez Michała Kory-
buta, a następnie otrzymał list przypowiedni na zaciąg chorągwi kozackiej/pan-
cernej w ramach zaciągów powiatowych, na potrzeby konfederacji gołąbskiej.
W 1673 r. już jako rotmistrz JKM w chorągwi kozackiej miał wziąć udział w kam-
panii chocimskiej, w czym przeszkodziła mu jednak śmierć. W ten sposób pier-
wowzór sienkiewiczowskiego bohatera zakończył służbę wojskową. Mimo po-
kaźnej długości swej żołnierskiej posługi, dopiero oddanie sprawie dworu Mi-
chała Korybuta w okresie konfederacji gołąbskiej, przyniosło Skrzetuskiemu
funkcję rotmistrza JKM w szanowanej przez społeczeństwo szlacheckie formacji
– jeździe kozackiej, zwanej też pancerną.

41

Komput wojsk koronnych z podziałem chorągwi jazdy zaciągu polskiego na pułki 1673, oprac. Z. Hun-

dert, „Studia z Dziejów Wojskowości“, t. II (2013), s. 317, 322.

42

Testament Mikołaja Skrzetuskiego…, s. 260-261. Por. W. Majewski, Skrzetuski Mikołaj…, s. 433.

43

Zob. Rejestry popisowe chorągwi husarskiej ks. Aleksandra Janusza Zasławskiego-Ostrogskiego,

objętej po jego śmierci przez S. Grudzińskiego, II-IV kwartał 1673, AGAD, ASW, dz. 85, nr 102, k.
66-68v.