Regina Czarnecka

ORGANIZACJA I ZAKRES DZIAŁANIA

SZTABU GŁÓWNEGO (GENERALNEGO) WP

W LATACH 1921—1939

Reorganizację najwyższych władz wojskowych i ich przejście na stopę

pokojową zapoczątkowało wydanie 7 stycznia 1921 roku dekretu Naczelnego Wodza

Józefa Piłsudskiego

1

. Kompetencje naczelnych władz wojskowych zostały podzielone

między Radę Wojenną, a Ministerstwo Spraw Wojskowych. Dekret nakazywał

utworzenie Sztabu Generalnego WP

2

wchodzącego w skład MSWojsk.

Głównym zadaniem Sztabu Generalnego WP było opracowywanie spraw

dotyczących sprawowania dowództwa nad siłami zbrojnymi w czasie pokoju oraz

przygotowania ich do wojny w dziedzinie organizacji wyszkolenia, mobilizacji,

personaliów, ogólnego planu uzbrojenia i wyposażenia armii. Pracą Sztabu

Generalnego WP miał kierować bezpośrednio generał noszący tytuł szefa Sztabu

1

Dziennik Rozkazów Tajnych nr 3, poz. 26 z 10.02.1921 roku.

2

17 października 1918 roku płk Włodzimierz Zagórski przystąpił do organizacji pierwszego Sztabu

Generalnego WP w ramach Komisji Wojskowej (Dziennik Praw Państwa Polskiego nr 13, poz. 29). Wkrótce
potem Sztab Generalny został podporządkowany bezpośrednio Radzie Regencyjnej Królestwa Polskiego i stał
się najwyższą władzą wojskową w niepodległej Polsce. W okresie od 17.11.1918 roku do 10.03.1919 roku Sztab
Generalny składał się z 10 oddziałów i przechodził w tym czasie liczne reorganizacje. Na mocy rozkazów nr 70
z 18.02.1919 roku i nr 100 z 10.03.1919 roku został przekształcony w Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego
(dalej: NDWP). W listopadzie 1920 roku w związku z rozpoczęciem czynności demobilizacyjnych z NDWP
wyodrębniono Oddział I i Oddział IV i włączono czasowo do Ekspozytury MSWojsk. ds. Demobilizacji. NDWP
uległo likwidacji na mocy dekretu Józefa Piłsudskiego z 3.04.1921 roku i rozkazu z 28.04.1921 roku.

Generalnego

3

, będący bezpośrednim współpracownikiem ministra spraw wojskowych

w randze podsekretarza stanu i członkiem Rady Wojennej. Mógł on wydawać w

imieniu ministra rozkazy oraz w swoim zakresie działania dyrektywy departamentom

MSWojsk. Szef sztabu kierował pracami Sztabu Generalnego przy pomocy dwóch

zastępców. Drugi zastępca był jednocześnie szefem Biura Ścisłej Rady Wojennej

4

Szefowi Sztabu Generalnego bezpośrednio podlegali szefowie oddziałów oraz Szkoła

Sztabu Generalnego i Wojskowy Instytut Geograficzny. Pierwszym szefem Sztabu

Generalnego WP na stopie pokojowej został mianowany generał Władysław Sikorski

5

.

W myśl dekretu Naczelnego Wodza Sztab Generalny zorganizowany został w

pięć oddziałów, utworzonych na bazie zlikwidowanego Naczelnego Dowództwa WP i

Sztabu MSWojsk. Całokształt spraw leżących w kompetencjach Sztabu Generalnego

został rozdzielony między poszczególne oddziały w sposób następujący:

Oddział I — sprawy dotyczące organizacji sił zbrojnych włącznie z

rezerwami, przygotowania mobilizacyjne i demobilizacyjne, ustalenie dyslokacji,

sprawy uzbrojenia i wyposażenia wojska, ogólne wytyczne poboru ludzi i koni.

Oddział II — sprawy dotyczące informacji defensywnej, zaś w razie potrzeby

według wytycznych Ścisłej Rady Wojennej sprawy informacji ofensywnej, sprawy

organizacji i działalności wojskowych przedstawicielstw zagranicznych oraz studium

armii obcych.

Oddział III — sprawy szkolenia wojsk i oficerów, głównie oficerów Sztabu

Generalnego, opracowywanie ogólnych regulaminów i instrukcji służbowych,

czynności wykonawcze związane z planami operacyjnymi i planami manewrów w

myśl wytycznych Biura Ścisłej Rady Wojennej.

Oddział IV — plany materiałowego zaopatrzenia sil zbrojnych w czasie wojny

i rozbudowy sieci komunikacyjnej według określonych wytycznych Ścisłej Rady

3

Urząd Szefa Sztabu Wojsk Polskich został ustanowiony na mocy dekretu Rady Regencyjnej

Królestwa Polskiego z 25.10.1918 roku (Dziennik Rozporządzeń Komisji Wojskowej nr 1 z 28.10.1918 roku).
Pierwszym szefem Sztabu Generalnego WP był gen. Tadeusz Jordan-Rozwadowski.

4

Zadaniem Ścisłej Rady Wojennej było kierowanie przygotowaniami wojennymi, układanie planów

operacyjnych i obrony kraju oraz obsada personalna wyższych dowództw na czas wojny. Ścisła Rada Wojenna
posiadała Biuro składające się z oddziałów — IIa, IIIa i Va.

5

Funkcję szefa Sztabu Generalnego, a następnie Sztabu Głównego w latach 1921—1939 kolejno

pełnili: gen. Władysław Sikorski, marszałek Józef Piłsudski, gen. Stanisław Haller, p.o. gen. Edmund Kessier,
gen. Stanisław Burhardt-Bukacki, gen. Tadeusz Piskor, gen. Janusz Gąsiorowski i gen. Wacław Stachiewicz.

Wojennej, ewidencja komunikacji kolejowej, drogowej i wodnej, przygotowanie ruchu

transportów wojskowych, sprawy organizacji etapów i obszaru wojennego oraz opisu

kraju i terenów państw obcych.

Oddział V — opracowywanie wytycznych dotyczących pragmatyki służbowej

oficerów i szeregowych oraz prowadzenie spraw personalnych generałów i oficerów

Sztabu Generalnego, z wyjątkiem tych, które były w kompetencji Ścisłej Rady

Wojennej.

Proces tworzenia się podstaw nowej struktury organizacyjnej Sztabu

Generalnego został formalnie zatwierdzony rozkazem ministra spraw wojskowych

1.4900/Org. z 10 sierpnia 1921 roku

6

. W załącznikach do rozkazu zostały szczegółowo

określone zakresy kompetencji i podział czynności, etaty oraz struktura organizacyjna

Sztabu Generalnego. Przedstawiała się ona następująco:

Oddział I

Wydział Organizacyjny

Wydział Mobilizacyjny

Wydział Ordre de Bataille

Oddział II

Wydział Organizacyjny

Wydział Ewidencyjny

Wydział Wywiadowczy

Ekspozytury Oddziału II Szt. Gen. Nr 1—6 w Wilnie, Warszawie,

Krakowie, Poznaniu, Lwowie i Brześciu n/Bugiem

Wojskowe placówki dyplomatyczne zagranicą

7

.

Oddział III

Wydział Regulaminów i Wyszkolenia

Wydział Szkolnictwa Wojskowego

6

Statut organizacyjny MSWojsk., CAW, I.303.3.21.

7

Zakres działania i etat Oddziału II zostały określone odrębnie 23.06.1921 roku na mocy rozkazu

szefa Sztabu Generalnego nr 24243/II.B.W.1. Na zakres prac składały się: organizacja służby informacyjnej,
szkolenie personelu informacyjnego, zaopatrywanie w potrzebne informacje odnośne czynniki wojskowe,
studium metod, środków i postępów służby informacyjnej oraz zastosowanie w niej najnowszej techniki,
przygotowanie planów do sprawnego funkcjonowania aparatu służby informacyjnej przy przejściu ze stanu
pokojowego na stan wojny, zabezpieczenie państwa przed wywiadem obcym.

Wydział Przysposobienia Rezerw

Wydział Wychowania Fizycznego

Wydział Oświaty i Kultury

Oddział IV

Wydział Komunikacyjny

Wydział Etapowy

Samodzielny Referat Materiałowego Zaopatrzenia

Samodzielny Referat Opisu Kraju i Terenów Obcych Państw

komisarze komunikacyjni (kolejowy, wodny, drogowy, łączności,

pocztowy i lotniczy)

8

Oddział V

Wydział Organizacyjny

Wydział Osobowy

Wydział Ewidencyjny

Ta pierwsza organizacja Sztabu Generalnego WP ustalona we współpracy z

Francuską Misją Wojskową w Polsce poza niewielkimi korektami przetrwała do końca

1926 roku. W połowie 1923 roku po odejściu Józefa Piłsudskiego z funkcji szefa

Sztabu Generalnego i przewodniczącego Ścisłej Rady Wojennej biuro tej Rady traci

samodzielność i zostaje podporządkowane organizacyjnie Sztabowi Generalnemu. W

latach 1925—1926 w strukturze Sztabu Generalnego znalazło się również Biuro

Komitetu dla Spraw Uzbrojenia podlegające merytorycznie szefowi Sztabu

Generalnemu, a organizacyjnie Zbrojowni Nr 2 w Warszawie

9

.

Po przewrocie majowym i powrocie marszałka Józefa Piłsudskiego do władzy

nastąpiła całkowita reorganizacja naczelnych władz wojskowych w myśl jego

koncepcji. Na mocy dekretu Prezydenta Rzeczypospolitej z 6 sierpnia 1926 roku „O

sprawowaniu dowództwa w czasie pokoju”

10

Sztab Generalny stracił znaczenie

8

Zorganizowanie służby komunikacyjnej w Oddziale IV ze względu na jej specyfikę nastąpiło nieco

później na mocy rozkazu dziennego MSWojsk. nr 6 z 11.01.1923 roku i Dodatku Tajnego nr 10 do Dziennika
Rozkazów nr 71 z 2.05.1923 roku.

9

Komitet dla Spraw Uzbrojenia (KSU) powołano na mocy rozkazu Oddz. I Szt. Gen. 1.1850/Org/21

at. 19 w sprawie organizacji pokojowej służby uzbrojenia.

10

Dziennik Ustaw RP nr 79/26, poz. 444—445.

„mózgu” armii i stał się organem pracy Generalnego Inspektoratu Sil Zbrojnych w

zakresie przygotowania wojska do obrony na wypadek konfliktu zbrojnego.

Na mocy rozkazu Oddz. I Szt. Gen. 1.7313/Org. z 13 października 1926 roku i

zarządzenia organizacyjnego 1.1108 z 8 marca 1927 roku

11

uległa w sposób

zasadniczy zmianie struktura Sztabu Generalnego. W sztabie zlikwidowano: —

Oddział III, a jego kompetencje przejęło utworzone w MSWojsk. Biuro Ogólno-

Organizacyjne; — Oddział V, którego kompetencje przejęło Biuro Personalne

MSWojsk.; — Biuro Ścisłej Rady Wojennej w związku z likwidacją Rady Wojennej i

stanowiska II zastępcy szefa sztabu; — Biuro KSU, którego zadania przejął nowo

utworzony Komitet ds. Uzbrojenia i Sprzętu, jako organ doradczy GISZ. Odrębnym

rozkazem 1.8866/Org. z 22 października 1926 roku zreorganizowano w Oddziale IV

Szt. Gen. wojskową służbę komunikacyjną, ustawiając stanowisko Szefa Komunikacji

Wojskowych

12

. Na mocy zarządzenia z 8 marca 1927 roku utworzono nowy Oddział

III Szt. Gen. na bazie zlikwidowanego Oddziału III a Biura Ścisłej Rady Wojennej o

innym zakresie kompetencji niż istniejący poprzednio.

Reorganizacja przeprowadzona w strukturze naczelnych władz wojskowych

po przejęciu władzy przez Józefa Piłsudskiego, który osobiście objął stanowiska

ministra spraw wojskowych i generalnego inspektora sił zbrojnych, wpłynęła

zasadniczo na kompetencje Sztabu Generalnego. Zakres pracy Sztabu Generalnego

został znacznie okrojony i obecnie obejmował: — opracowywanie wytycznych do

prac pokojowych w dziedzinie organizacji, dyslokacji, wyszkolenia, uzbrojenia i

wyposażenia armii; — przygotowanie planów mobilizacyjnych, operacyjnych,

transportowych i zaopatrzenia; — wszystkie inne sprawy związane z obroną państwa.

Szef Sztabu Generalnego miał kierować w myśl wskazań generalnego

inspektora sił zbrojnych pracami Sztabu Generalnego oraz wydawać rozkazy

wykonawcze do zarządzeń GISZ. W sprawach związanych z przygotowaniem obrony

państwa szef Sztabu Generalnego był zastępcą generalnego inspektora sił zbrojnych.

Szefowi sztabu zostały bezpośrednio podporządkowane: Wyższa Szkoła Wojenna,

Wyższa Szkołą Intendentury. Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy i Wojskowy

11

CAW, I.303.3.23.

12

Tamże.

Instytut Geograficzny. Szef sztabu miał do pomocy jednego zastępcę. W stosunku do

podwładnego sobie personelu posiadał uprawnienia dowódcy korpusu.

Struktura Sztabu Generalnego w wyniku zmian organizacyjnych, które

nastąpiły w wojsku po 1926 roku przedstawiała się następująco:

Szef Sztabu Generalnego

— zastępca szefa Szt. Gen.

— oficer sztabowy do zleceń szefa Szt. Gen.

— Referat ds. personalnych oficerów Szt. Gen.

— kancelaria

Oddział I

— Wydział Ogólno-Organizacyjny

— Wydział Ogólno-Mobilizacyjny

— Wydział Mobilizacji Materiałowej

Oddział II

— Wydział Organizacyjny

— Wydział Ewidencyjny

— Wydział Wywiadu

— Samodzielny Referat Ogólny

— Ekspozytury Oddz. II Szt. Gen. Nr 1—5 w Wilnie, Warszawie, Krakowie,

Poznaniu i we Lwowie

— Wydział Wojskowy Komisarza Generalnego RP w wolnym mieście

Gdańsku

— Wojskowe placówki dyplomatyczne zagranicą

Oddział III

— Wydział Ogólny

— Wydział „Wschód”

— Wydział „Zachód”

— Samodzielny Referat Osłony

— Wydział Operacyjno-Fortyfikacyjny

— Wydział Wyszkolenia i Doświadczeń

— Samodzielny Referat Ligi Narodów Oddział IV

— Wydział Zaopatrywania

— Wydział Etapowy

— Wydział Komunikacyjno-Transportowy.

Poza tym Sztab Generalny posiadał organa pomocnicze służące do załatwiania

funkcji administracyjnych, przekazywania korespondencji, łączności, tj. administrację

gmachów Szt. Gen., drukarnię, centralę telefoniczną, stacje Hughesa i kasyno

oficerskie.

Zakres i podział czynności według rozkazu Oddz. I Szt. Gen. 1.7318/Org. z

28.10.1926 roku przedstawiał się następująco:

Oddział I — opracowywanie projektów planów dotyczących rozbudowy armii

na stopie wojennej, wytyczne dla pokojowej organizacji wojska, zestawienia

doświadczeń obcych i własnych w zakresie organizacji wojska i techniki wojennej,

inicjatywa użycia

środków pozawojskowych, opracowywanie planów

mobilizacyjnych, opracowywanie instrukcji i tabel mobilizacyjnych, przygotowanie

mobilizacji personalnej szeregowych i oficerów, opracowanie rozdzielników rekrutów

i rezerwistów, mobilizacja koni, wozów i samochodów, przygotowanie mobilizacji

państwa, kontrola przygotowań mobilizacyjnych i mobilizacje próbne, sprawy

dyslokacji, opracowywanie części materiałowej planu mobilizacyjnego, dezyderaty w

dziedzinie ustalenia nowego typu uzbrojenia i zaopatrzenia technicznego, ćwiczenia i

próby doświadczalne z nowym sprzętem, określenie norm zużycia materiału,

dyrektywy do przemysłu wojennego i mobilizacja tego przemysłu, świadczenia

rzeczowe ludności na wypadek wojny.

Oddział II — organizacja wojskowej służby informacyjnej wewnątrz państwa

i wojskowych placówek zagranicznych, inspekcja i kontrola działalności organów

informacyjnych i wywiadu, mobilizacja Oddziału II i placówek zagranicznych,

przygotowanie programów szkolenia służby wywiadowczej w wojsku, prowadzenie

ewidencji i spraw osobowych oficerów Oddziału II i jego podległych organów oraz

dossier agentów, zestawienie preliminarza budżetowego funduszu dyspozycyjnego

Oddziału II, przygotowanie szyfrów na czas wojny, studium całości życia państw

obcych z punktu widzenia wojskowego, przygotowanie wydawnictw w zakresie

wiadomości o armiach obcych, informacje dla attaches wojskowych obcych i

własnych, sprawy wywiadu ofensywnego, radio-wywiad i rozwiązywanie szyfrów

obcych, wywiad techniczny przy współpracy z Instytutem Gazowym, prowadzenie

Biura Fotograficznego, zabezpieczenie wojska (kontrwywiad), opracowywanie

wniosków i zarządzeń zabezpieczających tajemnicę, zwalczanie szpiegostwa i

ewidencja szpiegostwa obcego, studium stosunków narodowościowych wewnątrz

armii, sprawy zakupów zagranicznych.

Oddział III — sprawy operacyjne natury ogólnej, zagadnienia użycia lotnisk,

środków OPL i OPGaz., sprawy operacyjnego użycia łączności, wytyczne w sprawach

kartografii, przygotowanie operacyjne do wojny na wschodnich i zachodnich

granicach Polski, osłona wszystkich granic Polski i użycie w niej elementów

niewojskowych jak umocnienia, zalesienie, melioracja, rozbudowa fortyfikacji,

wyszkolenie wojska w ramach wyższych związków, redakcja regulaminów wspólnych

dla wszystkich broni, sprawy WSWoj., WSInt. i Centrum Wyższych Studiów

Wojskowych oraz studia za granicą, a także sprawy związane z pracami Ligi Narodów

i jej biura

13

.

Oddział IV — opracowywanie planów zaopatrzenia i transportu, planów

użycia służb i ich organizacja wojenna, rozbudowa magazynów zaopatrzenia, studium

zaopatrzenia państw obcych, zaopatrzenie w mapy, plany etapowe, projekty ustaw i

rozporządzeń wykonawczych związanych ze sprawami ochrony, wycofania i

świadczeń rzeczowych na rzecz wojska, ewidencja sieci i urządzeń kolejowych oraz

ich opis, rozbudowa sieci i obiektów kolejowych dla wojny, mobilizacja służby

transportowo-kolejowej, instrukcje przewozowe, obrona przeciwlotnicza kolei,

studium komunikacji państw obcych.

Na mocy rozkazu szefa Szt. Gen. z 6 października 1928 roku ponownie

utworzono stanowisko II zastępcy szefa Sztabu Generalnego

14

. Zakres czynności

zastępców szefa Sztabu został podzielony w ten sposób, że I zastępca objął sprawy

natury ściśle wojskowej, zaś II zastępca sprawy współpracy z ministerstwami

13

Sprawy Ligi Narodów były prowadzone również w Oddziale II Szt. Gen. — w Referacie Ligi

Narodów, który przejął zadania po istniejącym od 1922 roku strukturach Sztabu Generalnego Wojskowym
Biurze Ligi Narodów.

14

Zlikwidowane na mocy zarządzenia GISZ 1.767/32, CAW, I.303.2.1.

cywilnymi, mobilizację gospodarczą oraz pozostałe sprawy dotyczące obrony

państwa.

Rozkazem Oddz. I Szt. Gen. 1.5300/Org. z dnia 22 grudnia 1928 roku

zmieniona została nazwa Sztab Generalny na Sztab Główny

15

. Jednocześnie tytuł

oficera Sztabu Generalnego zmieniono na oficera dyplomowanego.

Z dniem 1 kwietnia 1929 roku na mocy rozkazów Oddz. I Szt. Gł. 1.999/Org.

z 2.03.1929 roku i 1.1111/Org./29 wprowadzona została nowa organizacja Sztabu

Głównego

16

. Rozkaz ten zatwierdzał wszystkie zmiany jakie zaszły w strukturze

Sztabu Głównego w latach 1926—1929. Organizacja sztabu ulegała w późniejszych

latach licznym przeobrażeniom, ale zmiany te nie zostały wprowadzone formalnie

przy pomocy rozkazów.

Struktura organizacyjna Sztabu Głównego w 1929 roku przedstawiała się

następująco:

A. Szef Sztabu Głównego:

— I zastępca szefa Sztabu Głównego

— oficer sztabowy do zleceń szefa Szt. Gł. i adiutantura

— Referat spraw personalnych oficerów pracujących w Sztabie Głównym i

oficerów dyplomowanych

B. U zastępca szefa Sztabu Głównego (wydziały wojskowe w ministerstwach

cywilnych)

C. Oddział I

— Wydział Ogólno-Organizacyjny

— Wydział Ogólno-Mobilizacyjny

— Wydział Mobilizacji Materiałowej

Oddział II

— Wydział Organizacyjny

— Wydział Wywiadu A

— Wydział Zabezpieczenia Tajemnicy (Kontrwywiadu) B

— Wydział Studiów

15

Dziennik Rozkazów MSWojsk. nr 36/28 poz. 396.

16

CAW, I.303.24.

— Wydział Traktatowy

— Samodzielny Referat Ogólny

— Ekspozytury Nr 1—5 Oddz. II Szt. Gł. w Wilnie, Warszawie, Poznaniu

(Bydgoszczy), Krakowie (Katowicach) i we Lwowie

— Wydział Wojskowy Komisarza Generalnego RP w Wolnym Mieście

Gdańsku

— Wojskowe placówki dyplomatyczne zagranicą

Oddział III

— Wydział Ogólny

— Wydział „Wschód”

— Wydział „Zachód”

— Wydział Wyszkolenia i Doświadczeń

17

Oddział IV

— Samodzielny Referat Ogólny

— Wydział Zaopatrywania i Etapów

— Wydział Komunikacyjny

18

Z dniem 1 kwietnia 1930 roku zostało utworzone w Sztabie Głównym

Kierownictwo Fortyfikacji, które przejęło zadania po zlikwidowanym Wydziale

Fortyfikacji w Departamencie Zaopatrzenia Inżynierii w Departamencie Zaopatrzenia

Inżynierii MSWojsk. Szef Kierownictwa Fortyfikacji podlegał bezpośrednio szefowi

Sztabu Głównego. W skład Kierownictwa Fortyfikacji wchodziły:

— Wydział Ogólny

— Wydział Studiów

— Wydział Nowych Budowli

W dniu 15.09.1930 roku na mocy rozkazu Szef Komunikacji Wojskowych

został wyodrębniony z Oddziału IV na prawach oddziału Sztabu Głównego. Oddział

IV Szt. Gł. składał się tylko z Wydziału Zaopatrywania i Wydziału Etapów. W skład

Wydziału Zaopatrywania wchodziły: Referat Ogólny, Referat Operacyjny i Referat

17

Na mocy rozkazu Oddz. I Szt. Gł. 1.860/Org. z 5.07.1930 roku utworzone zostały w strukturze

Oddz. III Szt. Gł. — Samodzielny Referat Opisu Fortyfikacji i Samodzielny Referat OPL.

18

CAW, I.303.3.24.

Studiów. Wydział Etapowy składał się z Referatu Organizacyjnego i Referatu

Bezpieczeństwa.

W latach 1932—1935 Sztab Główny pracował w warunkach bardzo trudnych.

Zmniejszyło się tempo i zakres wykonywanych prac ograniczając je w zasadzie do

spraw mobilizacyjnych. Zmienił się zakres kompetencji Sztabu Głównego. Szereg

instytucji wojskowych podległych szefowi sztabu zmieniło podległość, a mianowicie

Wyższa Wojenna i Wyższa Szkoła Intendentury zostały podporządkowane I

Wiceministrowi MSWojsk., natomiast Centralna Biblioteka Wojskowa

podporządkowana została GISZ. Kierownictwo Fortyfikacji przeniesione zostało w

1932 roku

19

na prawach wydziału do Departamentu Budownictwa MSWojsk. W 1935

roku ponownie znalazło się w strukturach Sztabu Głównego (Wydział IIIa). Nastąpiły

także zmiany i redukcje w składach osobowych (etatach) Sztabu Głównego i

wojskowej służby komunikacyjnej. Ponownie uległo likwidacji stanowisko II

zastępcy, a także stanowiska delegatów Sztabu Głównego przy Dyrekcji Robót

Publicznych, Dyrekcji Dróg Wodnych, Dyrekcji Poczt i Telegrafów oraz przy

Dyrekcji Kolejowej Stanisławów. W 1934 roku organizacja Sztabu Głównego została

zmieniona w ten sposób, że zniesione zostały w oddziałach III i IV wydziały, a

wprowadzono podział na referaty i samodzielne referaty. W związku z powyższym

organizacja Sztabu Głównego w 1935 roku przedstawiała się następująco:

Szef Sztabu Głównego

zastępca szefa Szt. Gł.

kancelaria

Oddział I

Wydział Ogólno-Organizacyjny

Wydział Ogólno-Mobilizacyjny

Wydział Mobilizacji Materiałowej

20

Oddział II

Wydział I Organizacyjny

Wydział II Wywiadowczy

19

Na mocy rozkazu II Wiceministra MSWojsk. 1.1703/32.

20

W styczniu 1936 roku utworzono w Oddziale I Szt. Gł. nowy wydział Administracji Rezerw.

— Wydział II A Wywiadu

— Wydział II B Kontrwywiadu

— Biuro Szyfrów

Samodzielny Referat „R”

Samodzielny Referat „N”

Samodzielny Referat „Studia Ogonie”

Samodzielny Referat Techniczny

Ekspozytury Nr 1—5 Oddz. II Szt. Gł. w Wilnie, Warszawie,

Bydgoszczy, Katowicach i we Lwowie

Wydział Wojskowy Komisarza Generalnego RP w Wolnym Mieście

Gdańsku

Wojskowe przedstawicielstwa dyplomatyczne zagranicą

Oddział III

Ekipa „Wschód”

(pięć samodzielnych referatów)

Ekipa „Zachód”

(dwa samodzielne referaty)

Samodzielny Referat Fortyfikacyjno—Wodny

Samodzielny Referat Lotnictwa i OPL (OPGaz.)

Samodzielny Referat Łączności

Samodzielny Referat Terenowy i Geograficzny

Samodzielny Referat Wyszkolenia.

Wydział IIIa

Referat Administracyjny

Referat Studiów

Referat Robót

Szefostwa Fortyfikacji

Oddział IV

Ekipa „Wschód”

(sześć samodzielnych referatów)

Samodzielny Referat Operacyjno-Kwatermistrzowski

Samodzielny Referat Operacyjno-Mobilizacyjny.

Szefostwo Komunikacji Wojskowej

Samodzielny Referat Ogólno-Organizacyjny

Samodzielny Referat Wyszkolenia

Samodzielny Referat Operacyjno-Transportowy

Samodzielny Referat Techniczno-Materiałowo-Budżetowy

Grupa oficerów transportowych

21

.

W związku z podjęciem na początku 1936 roku prac nad nowym planem

mobilizacyjnym „W” oraz planem rozbudowy sił zbrojnych znacznie wzrosła pozycja

Sztabu Głównego. Nowym szefem sztabu został mianowany w czerwcu 1936 roku

generał Wacław Stachiewicz. Pod jego kierownictwem Sztab Główny uzyskał należne

mu miejsce w siłach zbrojnych. Miał on do pomocy zastępcę, którego obowiązki

koncentrowały się na sprawach obrony kraju i współpracy z resortami cywilnymi.

Zastępcą szefa Sztabu w latach 1936—1939 był generał Tadeusz Malinowski. Jak

wynika z projektu rozkazu z 8 maja 1936 roku

22

Sztab Główny był głównym organem

pracy generalnego inspektora sił zbrojnych marszałka Edwarda Rydza Śmigłego w

zakresie przygotowania sił zbrojnych do obrony państwa na wypadek wojny i

bezpośrednio mu podlegał.

Zakres pracy Sztabu Głównego w ostatnich latach poprzedzających wybuch

wojny obejmował:

— postulały do prac pokojowych wojska w dziedzinie organizacji,

wyszkolenia, uzbrojenia, wyposażenia i dyslokacji;

— przygotowanie planów operacyjnych, mobilizacyjnych, transportowych i

zaopatrzenia;

— wszystkie sprawy związane z obroną państwa.

Do zadań szefa sztabu należało kierowanie w myśl wytycznych GISZ pracą

Sztabu Głównego i wydawanie rozkazów wykonawczych do zarządzeń GISZ. Był on

zastępcą Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych w sprawach związanych z

przygotowaniem obrony państwa. Współpracował w zakresie potrzeb resortu z

21

Opracowano wg schematu do 1.12/Tjn/Zast. Szt. Gł. z 19.02.1936 roku.

22

CAW, I.303.3.25.

ministrem spraw wojskowych i ministrami resortów cywilnych. Był członkiem

Komitetu Wyższej Szkoły Wojennej i członkiem Komitetu ds. Uzbrojenia i Sprzętu.

Jako przełożony oficerów pracujących w Sztabie Głównym wydawał opinie i

wnioskował przydziały oficerów dyplomowanych. Kierował pracą Wojskowego

Instytutu Geograficznego i Inspektoratu Saperów

23

, które mu bezpośrednio podlegały.

Do zadań zastępcy należało zastępowanie z urzędu szefa sztabu i pomoc szefowi w

zleconych mu sprawach dotyczących obrony państwa.

Oddział I w latach 1936—1939 zajmował się całokształtem spraw wojennych

organizacji i mobilizacji oraz wyposażenia materiałowego formacji mobilizowanych.

Jego bardziej szczegółowe zadania to m.in. opracowanie etatów wojennych, ustalenie

Ordre de Bataille całości sił zbrojnych, opracowanie programu rozbudowy armii i

planów mobilizacyjnych oraz instrukcji, wytycznych i tabel mobilizacyjnych,

dyslokacja pokojowa, projektowanie mobilizacji koni i pojazdów, ćwiczenia próbnych

mobilizacji, zestawienie zasobów rezerw, opracowywanie zagadnień mobilizacji

materiałowej i pokrycia potrzeb armii, projektowanie wysokości rezerwy strategicznej,

projektowanie i wykorzystanie ćwiczeń doświadczalnych z nowym sprzętem.

Oddział II realizował w latach 30-tych następujące zadania: organizacja

wojskowej służby informacyjno-wywiadowczej, szkolenie w tym zakresie, ewidencja i

sprawy personalne oficerów Oddziału II oraz wywiadowców, sprawy budżetowe

Oddziału II, wywiad ofensywny i radiowywiad, rozwiązywanie szyfrów obcych,

zwalczanie dywersji i szpiegostwa, badanie stosunków w wojsku na tle

narodowościowym, ochrona tajemnicy w wojsku i opracowywanie odpowiednich

instrukcji, „rozpracowywanie” wywiadu obcego, analiza całości życia państw obcych

z punktu widzenia wojskowego, szczegółowe studiowanie armii obcych, informacje

dla attaches wojskowych polskich i państw obcych w zakresie organizacji WP,

badanie prasy obcej, utrzymywanie kontaktu i wymiana informacji z MSZ, udział w

pracach Ligi Narodów w zakresie rozbrojenia, sprawy traktatowe, tranzytowe i

zakupów zagranicznych z punktu widzenia bezpieczeństwa państwa, opiniowanie

handlu bronią, sprawy dotyczące interesów Polski na terenie wolnego miasta Gdańska,

23

W skład Wydziału Mobilizacyjno-Materiałowego wchodziły: Referat Lotniczy, Referat Uzbrojenia

i Sprzętu Technicznego, Referat Budżetowy.

sprawy reprezentacyjne Sztabu Głównego w stosunku do przedstawicieli państw

obcych, sprawy odznaczeń osób wojskowych państw obcych orderami polskimi,

przyjmowanie do szkół wojskowych oficerów państw obcych, staże oficerów obcych

w Polsce i oficerów polskich zagranicą

24

.

Zadaniem Oddziału III było kierowanie całokształtem spraw związanych z

realizacją zamierzeń operacyjnych, współpraca w zakresie prac operacyjnych z

Inspektoratem Saperów Sztabu Głównego, opracowywanie wytycznych prac

Wojskowego Instytutu Geograficznego, kontrolowanie stanu sieci łączności, a także

realizowanie zamierzeń operacyjnych poszczególnych inspektoratów armii w zakresie

stanu zagrożenia państwa, osłony i organizacji terenu z punktu widzenia łączności oraz

sieci komunikacyjnej dla celów operacyjnych. Do zadań samodzielnych referatów

należały studia w dziedzinie fortyfikacji, zagadnienia użycia lotnictwa i środków OPL

i OPGaz., sprawy operacyjne pod kątem potrzeb operacyjnych, współpraca z

ministerstwami cywilnymi w zakresie leśnictwa, melioracji i organizacji sieci dróg,

zadania dla służby geograficznej.

Oddział IV kierował pracami związanymi z przygotowaniem zamierzeń

operacyjnych pod względem kwatermistrzowskim oraz kontrolował stan rezerw

strategicznych materiału kwatermistrzowskiego. Zajmował się również prowadzeniem

studiów i realizowaniem zamierzeń operacyjnych poszczególnych inspektoratów armii

pod względem kwatermistrzowskim, a także opracowywaniem planów zaopatrywania

i ewakuacji, wycofania i etapów. Opracowywał postulaty do planów transportowych

rozbudowy sieci komunikacyjnej i łączności.

Zadania Szefa Komunikacji Wojskowej przedstawiały się następująco: —

kierował on całokształtem spraw związanych z przygotowaniem komunikacji dla

celów obrony państwa (koleje, drogi kołowe i wodne) oraz całokształtem wyszkolenia

wojska w zakresie służby komunikacyjnej; — kontrolował z ramienia szefa Sztabu

Głównego przygotowanie i warunki realizacji planów mobilizacyjnych i

transportowych w Ministerstwie Komunikacji; — uczestniczył w pracach Państwowej

Rady Komunikacyjnej i Rady Technicznej przy Ministerstwie Komunikacji.

24

Opracowano na podstawie rozkazu Oddz. III. 7000/Org./30.

Projekt rozkazu organizacyjnego Sztabu Głównego z 8 maja 1936 roku

przewidywał utworzenie Biura Studiów. Miało być ono organem pracy szefa Sztabu

Głównego.

8 maja 1936 roku ukazał się dekret Prezydenta RP, który ustalił ostatecznie

zasady pokojowej organizacji naczelnych władz wojskowych

25

. Sztab Główny stał się

koordynatorem całości prac związanych z obroną państwa. 9 maja 1936 roku na mocy

niniejszego dekretu, ustanowiony został w składzie Sztabu Głównego Sekretariat

Komitetu Obrony Rzeczypospolitej. Kierownikiem SeKOR-u został mianowany

zastępca szefa Sztabu Głównego generał Tadeusz Malinowski. SeKOR stał się

ośrodkiem planującym w sprawach obrony państwa, zwłaszcza związanych z

rozbudową i rozmieszczeniem przemysłu, wykorzystaniem surowców i zasobów oraz

przestawieniem resortów cywilnych na tory wojenne. Biuro Studiów posiadało

wspólną z SeKOR-em kancelarię prawdopodobnie ze względu na pokrywające się

zakresy działania obu komórek i wspólną podległość szefowi sztabu.

Z dniem 15 listopada 1937 roku zorganizowany został związek Sztabu

Lotniczego w Sztabie Głównym. Sztab Lotniczy zajmował się całokształtem

zagadnień związanych z użyciem lotnictwa i wytycznymi dla organizacji OPL w

czasie wojny. Sztab Lotniczy miał współpracować ze wszystkimi oddziałami Sztabu

Głównego, Inspektorem Obrony Powietrznej Państwa i Dowództwem Lotnictwa.

Dzielił się na działy. Dział I Mobilizacyjny miał opracowywać z Oddziałem I zasady i

warunki mobilizacji lotnictwa wraz z lotnictwem przeznaczonym na OPL,

opracowywać całokształt zarządzeń alarmowych dla lotnictwa oraz wypowiadać się o

zamierzeniach kredytowych związanych z potrzebami lotnictwa. Dział II miał

wykonywać zadania związane z zakresem prac Oddziału II m.in. dotyczące użycia

własnego lotnictwa, a także studia lotnictwa nieprzyjaciela i jego obrony

przeciwlotniczej. Współpracował również z Oddziałem II w dziedzinie kontrwywiadu

lotniczego i ochrony obiektów lotniczych. Dział III operacyjny miał wykonywać

zadania, które pokrywały się z pracami Oddziału III, w tym: planowanie operacyjne

użycia lotnictwa, koordynacja ćwiczeń lotnictwa operacyjnego z lotnictwem państw

25

Dziennik Ustaw RP nr 38, poz. 286.

sprzymierzonych, plan ewentualnego desantu, zagadnienie lotnisk i łączności. Dział

IV (kwatermistrzowski) wykonywał zadania związane z zakresem prac Oddziału IV, a

zwłaszcza opracowywania planu zaopatrywania lotnictwa, rozmieszczenia

pokojowego zasobów materiałowych, ewakuacji sprzętu tudzież organizacji

zaopatrywania wojennego. Dział V współpracował z Inspektoratem Obrony

Powietrznej Państwa. Wykonywał zadania wynikające z tej współpracy, a więc sprawy

OPL oraz udziału lotnictwa w obronie przeciwlotniczej

26

. Organizacja Sztabu

Lotniczego podobnie jak organizacja całego Sztabu Głównego nie została formalnie

zatwierdzona rozkazem.

Trudno jest z powodu braku dokumentów ustalić organizację i zadania

kolejnej komórki organizacyjnej powołanej w Sztabie Głównym w 1936 roku, tj.

Szefostwa Łączności. Natomiast utworzony w 1936 roku na prawach wydziału

Inspektorat Saperów spełnił funkcję organu doradczego szefa Sztabu Głównego w

zakresie prac związanych z rozbudową fortyfikacji wojennych. Zadania Inspektoratu

Saperów obejmowała także inspekcje oraz szkolenie wojsk saperskich.

Na początku 1939 roku Sztab Główny stanął przed bardzo poważnymi

zadaniami wobec realnego zagrożenia wojną. Dotyczyły one głównie przyspieszenia

prac nad planem operacyjnym „Z”, dokonania zmian w dyslokacji wojska, kierowania

mobilizacją oraz przygotowaniami związanymi z przekształceniem się w Sztab

Naczelnego Wodza. Ostatnia struktura Sztabu Głównego na stopie pokojowej z

sierpnia 1939 roku przedstawiała się następująco:

Szef Sztabu Głównego

Kancelaria Przyboczna

I zastępca

II zastępca

Oddział I

— Wydział Organizacyjny

— Wydział Ogólno-Mobilizacyjny

— Wydział Administracji Rezerw

26

Ustalono na podstawie „Spisu telefonów Sztabu Głównego, 08.1939 roku”.

— Wydział Materiałowy

Oddział II

— Wydział I Organizacyjny

— Wydział II Wywiadowczy

— Wydział III Planowania Wywiadu Wojennego

— Wydział IV Ewidencji i Studiów

— Biuro Szyfrów

— Samodzielny Referat Ogólny

— Samodzielny Referat Niemcy „N”

— Samodzielny Referat Rosja „R”

— Samodzielny Referat „Studia Ogólne”

— Ekspozytury Nr 1—6 Oddz. II Szt. Gł. w Wilnie, Warszawie, Bydgoszczy,

Katowicach i Łodzi

— Wydział Wojskowy Komisarza Generalnego RP w Wolnym Mieście

Gdańsku

— Wojskowe przedstawicielstwa wojskowe zagranicą

Oddział III (składał się z bliżej nierozpoznanej liczby samodzielnych

referatów)

Oddział IV (analogicznie jak Oddział III)

Szefostwo Komunikacji Wojskowych

Sekretariat Komitetu Obrony Rzeczypospolitej (SeKOR)

Sztab Lotniczy

Szefostwo Łączności

Inspektorat Saperów.

1 września 1939 roku w dniu napaści hitlerowskich Niemiec na Polskę

ogłoszony został dekret Prezydenta RP sprawach zwierzchnictwa nad siłami

zbrojnymi, organizacji naczelnych władz wojskowych i o komisarzach cywilnych do

chwili mianowania Naczelnego Wodza”

27

. W związku z ogłoszeniem powszechnej

mobilizacji Sztab Główny jako organ pracy Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych

27

Dziennik Ustaw RP nr 86, poz. 543 z 1.09.1039 roku.

przestał istnieć. Poszczególne oddziały Sztabu Głównego wydzieliły ze swego składu

elementy organizacyjne dla Sztabu Naczelnego Wodza, Sztabu MSWojsk. oraz

dowództw poszczególnych armii. Szefem sztabu na czas wojny został mianowany gen.

Wacław Stachiewicz. Bardzo rozbudowany organizacyjnie Sztab Naczelnego Wodza

nie odegrał w kampanii wrześniowej poważniejszej roli z powodu słabej łączności z

dowództwami armii. Szybkość działań wojennych na kilku frontach zmuszały Sztab

Naczelnego Wodza do częstego zmieniania miejsc postoju. Rozbicie głównych sił

polskich i wkroczenie Armii Czerwonej 17 września 1939 roku na ziemie polskie

spowodowały ewakuację Naczelnego Dowództwa do Rumunii. Równolegle z

utworzeniem Sztabu Naczelnego Wodza został utworzony Sztab MSWojsk. Sztab ten

posiadał zbliżoną strukturę i zakres działania do analogicznego Sztabu MSWojsk.

istniejącego w latach 1919—1921.

Grupa zespołów akt Sztabu Głównego (Generalnego) WP z lat 1921—1939 w

zasobie Centralnego Archiwum Wojskowego.

Sygnatura Nazwa

zespołu Daty

Jednostki

archiwalne

I.303.1

Szef Sztabu Głównego 1918—1939

279

I.303.2 II Zastępca Szefa Sztabu

Głównego

1929—1932

26

I.303.3 Oddział I Sztabu Głównego 1919—1939

854

I.303.4 Oddział II Sztabu Głównego (1915)

1918—1939

7.000

I.303.5 Oddział III Sztabu Generalnego

1921—1926

247

I.303.6 Oddział III Sztabu Głównego 1927—1939

101

I.303.7 Oddział IV Sztabu Głównego 1921—1939

606

I.303.8 Szefostwo

Komunikacji

Wojskowej

1930—1939

56

I.303.9 Oddział V Sztabu Generalnego

1918—1926

313

I.303.10 Sztab

Lotniczy

1936—1939

30

I.303.11 Kierownictwo

Fortyfikacji

1930—1932

22

I.303.12 Inspektorat

Saperów

1936—1939

3

I.303.13 Sekretariat Komitetu Obrony

Rzeczypospolitej (SeKOR)

1936—1939

269

I.303.14 Biuro

Ścisłej Rady Wojennej

1921—1926

38

I.303.15 Biuro Komitetu dla spraw

Uzbrojenia (KSU)

1920—1926

14

I.303.16 Biuro Wojskowe w Ministerstwie

Komunikacji

1919—1939

92

I.303.17 Samodzielny Wydział Wojskowy

w Ministerstwie Rolnictwa i

Reform Rolnych

1930—1933

22