Główne problemy stosunków międzynarodowych w okresie międzywojennym 1919-1939.
Zakończona w 1918 r. pierwsza wojna światowa zmieniła oblicze świata. W Europie znikły takie monarchie, jak Cesarstwo Niemieckie (powstaje Republika Niemiecka), Austro - Węgry (rozpadły się na Austrię i Węgry), czy Cesarstwo Rosyjskie. Powstały nowe państwa: Czechosłowacja, Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców (od 1929 r. Jugosławia), Łotwa, Litwa i Estonia. Po wielu latach niewoli narodowej niepodległość odzyskała Polska. Konieczne stało się zwołanie konferencji pokojowej, która uregulowałaby nową rzeczywistość polityczną Europy i świata po pierwszej wojnie światowej. Inaczej, niż w 1815 r. (kongres wiedeński), do obrad zaproszono tylko zwycięzców. Państwa pokonane i neutralne (Hiszpania, Szwajcaria i kraje skandynawskie) oraz Rosja Sowiecka (jej rewolucyjny rząd nie został uznany przez państwa koalicji) nie zostały zaproszone do rokowań pokojowych. Uczestniczyło w nich natomiast mocarstwo nieeuropejskie - Stany Zjednoczone. W paryskiej konferencji pokojowej, która obradowała od 18 stycznia 1919 r. do stycznia 1920 r. uczestniczyli przedstawiciele 27 państw (Polskę reprezentowali m. in. Roman Dmowski i Ignacy Paderewski), choć w praktyce decyzje zapadały w gronie tzw. Rady Dziesięciu. Składała się ona z szefów rządów i ministrów spraw zagranicznych Francji, Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych, Włoch i Japonii. Z czasem decyzje przypadły w udziale trzem politykom (tzw. Rada Trzech) - byli to: George Clemenceau (premier Francji), Woodrow Wilson (prezydent Stanów Zjednoczonych) i David Lloyd George (premier brytyjski). Konferencję zakończyło podpisanie w dniu 28 czerwca 1919 r. traktatu wersalskiego. Oprócz niego podpisane zostały traktaty pokojowe: z Austrią (10 września 1919 r.), z Bułgarią (27 listopada 1919 r.), z Węgrami (4 czerwca 1920 r.) i z Turcją (10 sierpnia 1920 r.). W wyniku ich podpisania powstał tzw. system wersalski, który zadecydował o kształcie polityki międzynarodowej w latach 1919 - 1939. Do najważniejszych decyzji konferencji paryskiej należały te dotyczące losu powojennych Niemiec, utworzenia Ligi Narodów oraz ustalenia granic Polski. Niemcy straciły część swojego terytorium i wszystkie kolonie. Liczebność niemieckiej arii została ograniczona do 100 tys. żołnierzy. Miała to być armia zawodowa (zakaz wprowadzania obowiązku powszechnej służby wojskowej). Niemcy nie mogli posiadać ciężkiego sprzętu bojowego, lotnictwa, ani łodzi podwodnych. Nadrenia została zdemilitaryzowana, a na Republikę Niemiecka nałożono wysokie odszkodowania wojenne. W sprawie Polski postanowiono zwrócenie jej przez Niemcy Wielkopolski i Pomorza Gdańskiego, przeprowadzenie plebiscytów na Górnym Śląsku, Warmii i Mazurach oraz utworzenie Wolnego Miasta Gdańska.
Inicjatorem utworzenia powszechnej organizacji pokojowej, której celem byłoby zapewnienie pokoju i bezpieczeństwa na świecie był amerykański prezydent Woodrow Wilson. Dążył on do współpracy między państwami, przestrzegania traktatów i wyrzeczenie się rozwiązań siłowych w polityce. Pakt Ligi Narodów został podpisany w trakcie konferencji paryskiej (stanowił integralną część traktatu wersalskiego) i wszedł w życie 10 stycznia 1920 r. Członkowie Ligi zobowiązywali się do wzajemnej pomocy na wypadek agresji, a także do prowadzenia jawnej dyplomacji i redukcji zbrojeń. W przypadku międzynarodowych konfliktów państwa członkowskie podlegać miały orzeczeniom Trybunału Międzynarodowego w Hadze. Z powstaniem Ligi Narodów wiązano początkowo wielkie nadzieje. Sądzono, że uchroni ona świat przed kolejną wojną o charakterze totalnym. Okazało się jednak, że Liga nie spełniła swoich zadań. Po pierwsze, wynikało to z nieobecności pośród jej członków wszystkich państw, m.in. Stanów Zjednoczonych (nie ratyfikowały one traktatu wersalskiego), Niemiec (należały w latach 1926 - 1933) i ZSRR (należał w latach 1934 - 1939). Po drugie, pośród państw członkowskich istniało zbyt wiele rozbieżności odnośnie kierunków polityki (i różnice interesów), by ta organizacja mogła skutecznie funkcjonować. Liga zajmowała się rozpatrywaniem aktualnie toczących się sporów międzynarodowych, np. polsko - litewski spór o Wilno, czy spory graniczne Albanii z Grecją i Jugosławią. Po agresji Włoch na Etiopię w 1935 r. (oba państwa były członkami Ligi) okazało się, że Liga Narodów jest niezdolna do skutecznego przeciwdziałania konfliktom zbrojnym, czy że nie spełnia swoich zadań.
Izolacja Niemiec i Rosji Radzieckiej na arenie międzynarodowej doprowadziła do zawarcie przez te kraje traktatu w Rapallo w 1922 r. Zapoczątkowało to stosunki dyplomatyczne między obu krajami. Niemcy i Rosja zrezygnowały z wzajemnych żądań reparacyjnych. Dla Rosji traktat ten był pierwszym aktem uznania międzynarodowego. Traktat z Rapallo wywołał szczególne zaniepokojenie w Polsce, oceniano go jako niekorzystne dla kraju porozumienie nieprzyjaznych Polsce sąsiadów (zarówno Niemcy, jak i Rosja zgłaszały pretensje do części ziem wchodzących w skład Rzeczpospolitej). Bolszewicka Rosja została dopiero w 1924 r. uznana przez Wielką Brytanię, a potem przez Włochy, Norwegię i Austrię. W 1924 r. w Londynie uchwalono plan Dawesa w sprawie nowego uregulowania reparacji wojennych. Niemcom przyznano też kredyt. W październiku 1925 r. w szwajcarskim Locarno zostały zawarte układy zapoczątkowujące zbliżenie Niemiec i Zachodu. Niemcy (w tzw. pakcie reńskim) uznały granicę z Francją (i przynależność Alzacji i Lotaryngii do Francji) i Belgią, ale odmówiły traktatowego potwierdzenia granicy niemiecko - polskiej i niemiecko - czechosłowackiej. Spowodowało to niepokój w Polsce i obawy przed rewizją granic. Tym bardziej, że mocarstwa zachodnie zaakceptowały stanowisko rządu niemieckiego, a tym samym w praktyce zaakceptowały niemieckie dążenia rewizjonistyczne. Oznaczało to odejście od postanowień traktatu wersalskiego. Traktaty lokareńskie odzwierciedlały nowy układ sił politycznych w Europie z silną pozycją Niemiec. W taki oto sposób Niemcy powoli zaczęły wychodzić z izolacji politycznej na arenie międzynarodowej. W 1926 r. zostały przyjęte do Ligi Narodów.
27 sierpnia 1928 r. piętnaście państw ( w tym Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Niemcy, Włochy, Japonia, Francja, Belgia, Polska i Czechosłowacja) podpisało w Paryżu tzw. pakt Brianda - Kellogga (od nazwisk ministrów zagranicznych Francji - Aristide'a Brianda i USA - Billingsa Kellogga). Sygnatariusze tego paktu zobowiązali się, że wszelkie konflikty i spory będą rozstrzygać za pomocą pokojowych rozwiązań. Tym samym wyrzeczono się wojny.
Lata 1925 - 1929 r. to okres powolnej stabilizacji ekonomicznej w Europie, a także jak się wydawało czas stabilizowania się stosunków międzynarodowych. Współcześni sądzili, że Europa wraca do „normalnego stanu”. Plan Younga z 1929 r. ograniczał reparacje niemieckie i rozłożył płatności aż do roku 1988. Państwa oficjalnie popierały idee pokojowe (Liga Narodów, pakt Brianda - Kellogga). Jednak okazało się, że wszystko to tylko pozory, a świat powoli zmierza ku następnej przerażającej wojnie.
25 października 1929 r. na nowojorskiej giełdzie (Wall Street) doszło do krachu, wywołanego przede wszystkim przez spekulacyjne podbijanie akcji, co wywołało panikę. Tzw. „czarny piątek” na nowojorskiej giełdzie spowodował wielki kryzys gospodarczy, który dotknął wszystkie uprzywilejowane kraje i trwał do ok. 1933 r. Krach na Wall Sreet powodował niekorzystną sytuację gospodarczą w Europie (Stany Zjednoczone zmuszone były wycofać kredyty, jakich udzielały zadłużonym po pierwszej wojnie światowej krajom europejskim). Kryzys gospodarczy spowodował radykalizację nastrojów społecznych i wzrost poparcia dla radykalnych ugrupowań politycznych. Szczególnie widoczne było to w Niemczech, które najboleśniej odczuły kryzys w amerykańskiej gospodarce (Niemcy były wielkim dłużnikiem USA).
Cechą charakterystyczną dla okresu dwudziestolecia międzywojennego jest rozwój ruchu faszystowskiego w Europie. Źródła tego zjawiska tkwią w kryzysie gospodarczym, jaki dotknął Europę po zakończeniu pierwszej wojny światowej. Wieloletni konflikt zbrojny, wysokie wydatki militarne i zniszczenia wojenne spowodowały, że we wszystkich europejskich krajach pojawiły się symptomy kryzysu. Państwa zmuszone były do zaciągania pożyczek od Stanów Zjednoczonych, które w latach dwudziestych XX wieku przeżywały okres rozwoju. Tymczasem kryzys i bezrobocie doprowadziły do zaostrzania się konfliktów wewnętrznych w krajach europejskich. Szczególna popularność zyskiwały organizacje o charakterze nacjonalistycznym, ekspansjonistyczne, antyliberalne i antykomunistyczne. Zwolennicy ruchów faszystowskich rekrutowali się głównie spośród przedstawicieli warstw średnich oraz zdemobilizowanych żołnierzy pierwszej wojny światowej. Faszyści doszli do władzy we Włoszech w 1922 r. (Benito Mussolini), w Niemczech w 1933 r. (Adolf Hitler) i w Hiszpanii w 1936 r. (Francisco Franco). W wielu innych europejskich państwach także odchodzono od zasad demokratycznych, wprowadzając rządy autorytarne. Cechą państw faszystowskich było wprowadzenie systemu jednopartyjnego z wodzem (führer, duce, caudillo), zaostrzony system kontroli społecznej poprzez rozbudowany aparat partyjny i policyjny, cenzura i propaganda. Państwa faszystowskie charakteryzowały tez silne dążenia rewizjonistyczne, zmierzające do przekreślenia traktatu wersalskiego. Szczególnie było to widoczne w odniesieniu do Niemiec, gdzie poparcie uzyskał nazizm. Jej propagator, Adolf Hitler, uważał iż w dziedzinie polityki zagranicznej zadaniem państwa jest obrona wspólnoty rasy, co można osiągnąć poprzez przywrócenie Niemcom potęgi. Ponadto Hitler dążył do zrzucenia wszelkich, wynikających z traktatów międzynarodowych, ograniczeń narzuconych na Niemcy. Według niego należało też rozszerzyć „niemiecką przestrzeń życiową”. Miało to ogromne znaczenie dla międzynarodowej polityki dwudziestolecia międzywojennego, gdyż jednym z ideałów hitleryzmu była konieczność wojny. Choć pod koniec lat dwudziestych XX wieku w Europie widoczne były próby porozumienia między państwami (popularność idei bezpieczeństwa zbiorowego), to już w latach trzydziestych XX w. dało się odczuć zagrożenie rewizjonistyczną polityka Hitlera. W lutym 1932 r., pod egida Ligi Narodowej, została zorganizowana w Genewie konferencja rozbrojeniowa. Niemcy zażądały równych praw i już w grudniu 1933 r. uzyskały na to zgodę i 14 grudnia 1933 r. wycofały się z konferencji rozbrojeniowej Ligi Narodów. W październiku 1933 r. Niemcy wystąpiły z Ligi Narodów. Spowodowało to nieufność (głównie ze strony Francji) i do izolacji Hitlera na arenie międzynarodowej ( we wrześniu w poczet państw członkowskich Ligi przyjęto Związek Radziecki). Także w 1933 r. z Ligi Narodów wystąpiło inne państwo - Japonia. Ten azjatycki kraj przeżywał okres rozkwitu i coraz silniej podkreślał swoje ekspansjonistyczne zamiary. Taką politykę popierały przede wszystkim japońskie koła wojskowe. W 1931 r. Japonia zajęła Mandżurię, a w 1932 r. utworzyła tam zależne od siebie państwo Mandżukuo. Przyczyną wystąpienia Japonii z Ligi Narodów, był fakt nie uznania tego kraju na przez wielkie mocarswa. Ekspansjonistyczną politykę prowadziły też Włochy, które w październiku 1935 r. wkroczyły do Cesarstwa Etiopii (Abisynii). Mussolini dążył do poszerzenia włoskich posiadłości kolonialnych w czarnej Afryce oraz do opanowania Morza Adriatyckiego (Mare Nostro).
W połowie lat trzydziestych XX wieku coraz bardziej agresywną politykę zaczęły prowadzić Niemcy. Hitler wkrótce po przejęciu pełni władzy rozpoczął realizację przyśpieszonego programu zbrojeniowego. W marcu 1935 r. w Niemczech przywrócono obowiązek służby zbrojnej. 7 marca 1936 r. nastąpiła remilitaryzacja Nadrenii. Wojska niemieckie wkroczyły do zdemilitaryzowanej Nadrenii, co oznaczało złamanie postanowień traktatu wersalskiego i układu z Locarno. Stało się to możliwe dzięki polityce państw zachodnich, które nie zdawały sobie sprawy z zagrożenia jakim był Hitler. Początkowo Mussolini był niechętnie nastawiony do Adolfa Hitlera i chciał (wraz z Francją i Anglią) utworzyć przeciwko niemu front. Jednak już 22 maja 1936 r. został zawarty niemiecko - włoski pakt stalowy. Brytyjczycy aż do 1939 r. łudzili się, że polityką ustępstw uda się załagodzić niemieckiego dyktatora. Dlatego też popierali pewne niemieckie żądania (jak np. remilitaryzacja Nadrenii). Także Francuzi prowadzili politykę ustępstw na rzecz Niemców.
11 marca 1938 r. Hitler przedstawił rządowi austriackiemu ultimatum, w którym zażądał odowłania plebiscytu (w sprawie niepodległości Austrii), ustąpienia kanclerza Austrii Kurta von Schuschnigga i oddania władzy austriackim faszystom. Choć te warunki zostały spełnione, to w nocy z 11 na 12 marca 1938 r. do Austrii wkroczyły wojska niemieckie. Następnego dnia (13 marca 1938 r.) Hitler proklamował Anschluss (przyłączenie) Austrii do Trzeciej Rzeszy. Wzmocniło to pozycję tego kraju i stworzyło bezpośredni zagrożenie dla sąsiedniej Czechosłowacji. Kolejnym krokiem Hitlera było żądanie przyłączenia do Niemiec Sudetów. Wielka Brytania i Francja, które kierowały się polityką appeasementu, wierzyły, że spełnienie niektórych żądań Hitlera doprowadzi do ułagodzenia niemieckiego dyktatora i do zachowania pokoju. W układzie monachijskim z 29 września 1939 r. państwa te zaakceptowały aneksję czechosłowackiego obszaru Sudetów przez Trzecią Rzeszę i domagały się od czechosłowackiego rządu uległości. Czechosłowacja nie brała udziału w konferencji i nie mogła sama decydować o własnym losie. Tymczasem Wielka Brytania postanowiły ja poświęcić za cenę pokoju w Europie. Już 1 października wojska niemieckie zajęły tereny sudeckie, a Czechosłowacja straciła 1/5 swojego terytorium. 14 marca 1939 r. Niemcy podporządkowały sobie Słowację, a 15 marca dokonały zaboru Czech i Moraw.
28 sierpnia 1939 r. światowa opinia publiczna z zaskoczeniem dowiedziała się o radziecko - niemieckim układzie z Moskwy. Ten tzw. pakt Ribbentropp - Mołotow (zwany też paktem Hitler - Stalin) w swojej tajnej części zawierał protokół dodatkowy, który rozgraniczał niemieckie i radzieckie strefy wpływów w Europie Środkowo - Wschodniej. Oznaczało to w praktyce wyrok na Polskę, która miała być następną ofiarą ataku niemieckiego. Pakt Ribbentrop - Mołotow został zawarty na dziesięć lat. Jego sygnatariusze zobowiązywali się nie uczestniczyć w żadnym porozumieniu wymierzonym w jedną ze stron.
Kolejnym przedmiotem agresji niemieckiej stać się miała Polska. Już w październiku 1938 r. Trzecia Rzesza wysunęła polityczne i terytorialne żądania wobec Rzeczypospolitej. Hitler domagał się przyłączenia Wolnego Miasta Gdańska do Trzeciej Rzeszy i budowy eksterytorialnej (międzynarodowej) autostrady między Niemcami a Prusami Wschodnimi (autostrada miałaby przebiegać przez terytorium Polski). Polskę oskarżano też o prześladowania mniejszości niemieckiej. 21 marca 1939 r. Trzecia Rzesza ponownie wystosowała swoje żądania względem Polski, tym razem w formie ultimatum. Polski rząd stanowczo odrzucił niemieckie żądania, nie zamierzał prowadzić polityki ugodowej. W kwietniu 1939 r. Hitler zerwał polsko - niemiecki układ o nieagresji z 1934 r. Jednocześnie nasiliła się, wymierzona w Polskę, kampania propagandowa. O północy 31 sierpnia 1931 r. w radiu Berlin ogłoszono ultimatum dla Polski, ponadto oskarżono Polaków o napad na radiostację w Gliwicach. Rząd polski nie otrzymał już czasu na odpowiedź. 1 września 1939 r. o 4.45 Niemcy, bez wypowiedzenia wojny, zaatakowały Polskę. Tym razem okazało się, że Polacy nie poddadzą się bez walki. W taki oto sposób rozpoczęła się II wojna światowa. 3 września 1939 r. wojnę Niemcom wypowiedziały Wielka Brytania i Francja (zaskoczyło to Hitlera, jednak w ślad za deklaracjami wojennymi nie nastąpiły żadne konkretne działania (tzw. „dziwna wojna”).