J Grabowski Tytulatura na dokumentach książąt mazowieckich

W numerze

PIERWSZY NUMER UKAZAŁ SIĘ W LISTOPADZIE 2001

13/2009

Janusz Bieniak (Toruń), Terminologia pokrewieństwa i powinowactwa
w średniowiecznych źródłach .......................................................................3

Agnieszka Teterycz-Puzio (Słupsk), Formularz i pieczęć. Przyczynek
do badań nad pozycją możnowładztwa w XIII wieku .................................23

Janusz Grabowski (Warszawa), Tytulatura na dokumentach książąt
mazowieckich. Forma i funkcje (wybrane zagadnienia) ...............................41

Marek Cetwiński (Wrocław), Język „Księgi henrykowskiej” i problemy
z jego tłumaczeniem i zrozumieniem ..........................................................81

Sobiesław Szybkowski (Gdańsk), Sprawy majątkowe późnośredniowiecznej
kujawskiej elity szlacheckiej w źródłach dokumentowych i aktowych.
Konwencja i rzeczywistość .........................................................................91

Eligiusz Podolan (Zielona Góra), Terminologia ustroju feudalnego
w historiograﬁ i rosyjskiej 2. połowy XIX wieku .........................................115

ARTYKUŁY

ŹRÓDŁA, MATERIAŁY

ARTYKUŁY RECENZYJNE I RECENZJE

NOTY BIBLIOGRAFICZNE

KRONIKA NAUKOWA

Redaktor naczelny

Krzysztof Mikulski

Rada Programowa

Tomasz Jasiński (Poznań), Olivier Châline (Paryż), Robert Frost (Aberdeen),

Michael G. Müller (Halle), Andrzej Rachuba (Warszawa), Andrzej Radzimiński

(Toruń), Jacek Staszewski (Toruń), Mieczysław Wojciechowski (Toruń)

Komitet Redakcyjny

Jarosław Kłaczkow, Wiesława Duży (zastępca sekretarza),

Danuta Musiał, Magdalena Niedzielska (zastępca red. nacz.),

Jan Wroniszewski, Agnieszka Zielińska (sekretarz)

Opracowanie redakcyjne i korekty

Mirosława Szprenglewska

Tłumaczenie streszczeń

Katarzyna Pękacka-Falkowska

ISSN 1643-8191

Printed in Poland

Toruń 2009

Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika

ul. Gagarina 5, 87-100 Toruń

Redakcja: tel. 56 611 42 95, fax 56 611 47 05, e-mail: dwyd@umk.pl

Dystrybucja: ul. Reja 25, 87-100 Toruń

tel./fax 56 611 42 38, e-mail: books@umk.pl

www.wydawnictwoumk.pl

Skład: Jan Ciesielski

Druk: Drukarnia Cyfrowa UMK

ul. Gagarina 5, 87-100 Toruń

ARTYKUŁY

Janusz Grabowski

(Warszawa)

Tytulatura na dokumentach książąt mazowieckich.

Forma i funkcje (wybrane zagadnienia)

hociaż w ostatnim czasie wzrosły w Polsce badania nad dziejami
i organizacją kancelarii średniowiecznych

, to jednak ciągle brakuje

nowych opracowań na temat funkcji społecznych i prawnych doku-

mentu

, a także szczegółowych studiów monograﬁ cznych poświęconych po-

szczególnym formułom średniowiecznego dyplomu

. Dlatego w niniejszym

Belliculum diplomaticum Th

orunense. Kancelarie władców na ziemiach polskich w średnio-

wieczu i czasach nowożytnych, red. W. Chorążyczewski, J. Tandecki, Toruń 2007.

M. Koczerska,

Nauki pomocnicze historii średniowiecznej w Polsce – stan i perspektywy ba-

dawcze, [w:] Pytania o średniowiecze, red. W. Fałkowski, Warszawa 2001, s. 177–180; T. Jurek,
Stanowisko dokumentu w średniowiecznej Polsce, St. Źródł., t. 40, 2002, s. 1.

Z nowszych opracowań zob. m.in.: A. Bogucki,

Książę i wojewoda. Tytulatura nieko-

ronowanych władców czeskich i polskich, PH, t. 89, 1998, z. 4, s. 551–571; A. Adamska, Arengi
w dokumentach Władysława Łokietka. Forma i funkcje, Kraków 1999; T. Nowakowski, Idee areng
dokumentów książąt polskich do połowy XIII wieku, Bydgoszcz 1999; M. L. Wójcik, Tytulatura
książąt legnicko-brzeskich do początku XV wieku, [w:] Silesia Numismatica. Ducatus Lignicensis et
Bregensis. Liber primus, red. B. Paszkiewicz, Legnica 2001, s. 27–39; A. Barciak, Tytuł opawski
książąt wrocławsko-legnickich w początkach XIV wieku, [w:] Ludzie – kościół – wierzenia. Studia
z dziejów kultury i społeczeństwa Europy Środkowej, Warszawa 2001, s. 445–452; A. Gut, Formu-
larz dokumentów książąt zachodniopomorskich do połowy XIV wieku, Szczecin 2002; J. Pakulski,
Desygnaty władzy książęco-królewskiej w średniowiecznej Polsce, [w:] Genealogia. Stan i perspektywy
badań nad społeczeństwem Polski średniowiecznej na tle porównawczym, red. J. Pakulski, J. Wroni-
szewski, Toruń 2003, s. 21–45; T. Jurek,

Formuła komisyjna w czternastowiecznej kancelarii świd-

nickiej, St. Źródł., t. 43, 2005, s. 1–17.

Janusz Grabowski

artykule (który jest częścią większego opracowania) postanowiliśmy zająć się
wybraną problematyką dotyczącą tytulatury książąt mazowieckich. Stan ba-
dań nad tytulaturą książąt mazowieckich (XIII–XVI w.) nie jest zadowalają-
cy, gdyż dysponujemy ciągle niewielką liczbą opracowań

. Świadczy to o ma-

łym zainteresowaniu badaczy tą częścią protokołu wstępnego, która odgrywa
ważną rolę nie tylko przy analizie autentyczności dokumentów, formularza
i dyktatu, ale również w badaniach dotyczących historii politycznej oraz po-
działów dzielnicowych Mazowsza

Uwagi dotyczą tytułów roszczeniowych (pretensyjnych) używanych

przez książąt mazowieckich w XIV–XV w. oraz problematyki związanej z ty-
tulaturą i listą świadków. Postaramy się również odpowiedzieć na pytanie, czy
w kancelarii książąt mazowieckich istniała zależność między kolejnością urzęd-
ników na liście świadków a precedencją ziem wymienionych w tytulaturze.

Od połowy XIII w. do 1526 r. oprócz tytulatury mazowieckiej i ruskiej

spotykamy prawie trzydzieści różnych tytułów partykularnych: bełski, błoń-
ski, brzeski, ciechanowski, gostyniński, grabowiecki, grójecki, horodelski, kol-
ski, kujawski, liwski, lubaczowski, łopatyński, mszczonowski, nurski, płocki,
płoński, rawski, sieciechowski, sochaczewski, sokalski, warszawski, warecki,
wiski, wyszogrodzki, zakroczymski, zawkrzeński i żydaczowski. Niektóre tytu-
ły były używane przez bardzo krótki czas albo występowały tylko w kancelarii
jednego księcia i nigdy nie były dziedziczone. Znamy także tylko jednorazowe
wystąpienia niektórych tytułów partykularnych, których już na późniejszych
dokumentach książęcych nigdy nie spotykamy. Najwcześniej na dokumentach

H. Rutkowski,

Początki tytułu księcia warszawskiego w XIV wieku, „Studia Warszawskie”,

t. 19:

Warszawa średniowieczna, 1975, z. 2, s. 163–170; E. Suchodolska, Podziały Mazowsza

w pierwszej połowie XIV w. w świetle tytulatury książęcej, [w:] Kultura średniowieczna i staropolska,
Warszawa 1991, s. 639–645; A. Swieżawski,

Tytulatura ruska książąt mazowieckich, Częstochowa

1994; J. Grabowski,

Tytulatura kujawska i ruska Siemowita IV, księcia mazowieckiego. Ze studiów

nad intytulacją w średniowiecznych dokumentach w Polsce, [w:] Piśmiennictwo pragmatyczne w Pol-
sce do końca XVIII wieku na tle powszechnym, red. J. Gancewski i A. Wałkówski, Olsztyn 2006,
s. 119–135. Wiele informacji na temat tytulatury książęcej przynoszą prace: E. Suchodolska,

Kan-

celarie na Mazowszu w latach 1248–1345. Ośrodki zarządzania i kultury, Warszawa 1977; eadem,
Regesty dokumentów mazowieckich z lat 1248–1345, Warszawa–Łódź 1980; S. K. Kuczyński, Pie-
częcie książąt mazowieckich, Wrocław 1978 oraz J. Grabowski, Kancelarie i dokumenty książąt ma-
zowieckich w latach 1341–1381. Ośrodki zarządzania i kultury, Warszawa 1999.

Na temat podziałów Mazowsza zob. A. Wolﬀ ,

Tablica podziałów Mazowsza w latach

1370–1526. Objaśnienie do tablicy, [w:] Studia nad urzędnikami mazowieckimi 1370–1526,
Wrocław 1962; H. Rutkowski,

Podziały dzielnicowe Mazowsza w XIV w., [w:] Dzieje Mazowsza

do 1526 r., red. A. Gieysztor i H. Samsonowicz, Warszawa 1994, s. 196.

Tytulatura na dokumentach książąt...

książąt mazowieckich pojawiły się tytuły: mazowiecki i czerski, których w la-
tach 1249–1262 używał Siemowit I Konradowic (syn Konrada)

. Także tytuł

płocki należał do jednych z najstarszych, którego używali książęta mazowiec-
cy. Po raz pierwszy spotykamy go na dokumencie Bolesława II z 20 VI 1286
dla Jakuba arcybpa gnieźnieńskiego w brzmieniu

dux Mazouie et dominus Plo-

censis

. Chociaż zdaniem Ewy Suchodolskiej dyplom ten pochodzi z kancela-

rii książęcej, na co wskazują pewne cechy dyktatu

, to jednak warto zauwa-

żyć, że tytulatura płocka nie wystąpiła więcej na dokumentach tego księcia,
co naszym zdaniem świadczy, że dyplom ten został zredagowany w kancela-
rii odbiorcy

. Dlatego pierwszym księciem, który zaczął używać w kancelarii

tytulatury płockiej, był dopiero Wacław, najmłodszy syn Bolesława II. W za-
chowanych dokumentach tego księcia spotykamy tytulaturę w brzmieniu:

dux

Masouie et dominus Plocensis

;

dux Mazouie et Ploczensis

. Także w pierwszej

połowie XIV w. na dokumentach książąt mazowieckich pojawiły się tytuły:
rawski, wiski, warszawski, a później (2. poł. XIV w.) sochaczewski, gostyniń-
ski, ciechanowski. Większe zmiany w tytulaturze książąt mazowieckich na-

Zob.

Nowy kodeks dyplomatyczny Mazowsza, cz. 2, wyd. I. Sułkowska-Kuraś i S. Kuraś

przy współudziale K. Pacuskiego i H. Wajsa, Wrocław 1989 (dalej NKDMaz., cz. 2), nr 4, 6–7,
15, 17–19, 23–24, 29–32, 34, 37, 41, 44. Przed Siemowitem I tytulatury mazowieckiej używał
jego ojciec Konrad I Kazimierzowic (młodszy brat Leszka Białego), który objął swoją dzielnicę
złożoną z Mazowsza i Kujaw w latach 1197–1200. Od tego czasu wszyscy książęta aż do Janu-
sza III, zmarłego w 1526 r., używają tytułu księcia mazowieckiego, chociaż dopiero w 1. połowie
XIV w. formuła

dux Masoviae, ma znaczenie ogólne, zob. E. Suchodolska, Podziały Mazowsza,

s. 639–645; A. Teterycz-Puzio,

Status dzielnicy mazowieckiej w świetle trzynastowiecznych doku-

mentów, [w:] Biskupi – lennicy – żeglarze, Gdańsk 2003, s. 291n. Natomiast tytulatura czerska
wystąpiła po raz pierwszy dopiero na dyplomie Siemowita I z 7 IV 1249, NKDMaz., cz. 2, nr 4.
Na temat ziemi czerskiej w XIII w. zob. m.in.: A. Kasperowicz,

Najdawniejsza przynależność tery-

torialna Mazowsza południowego, PH, t. 76, 1985, z. 1, s. 25–41; T. Kiersnowska, Czersk w XIII
i XIV wieku. Ośrodek władzy książęcej na południowym Mazowszu, Warszawa 1986, s. 1–32.

NKDMaz., cz. 2, nr 76.

E. Suchodolska,

Regesty, nr 42.

W badaniach nad intytulacją książęcą należy za H. Woframem,

Intitulatio I. Lateinische

Königs- und Fürstentitel bis zum Ende des 8. Jh., MIÖG, Erg.-Bd. 21, 1967, s. 21n, zwrócić uwa-
gę na tak zwaną wypowiedź własną wystawcy o swoim tytule –

Selbstaussage – i odróżnić ją od

wszystkich tytułów i godności, jakimi określali go odbiorcy oraz osoby trzecie –

Fremdaussage.

Jest to szczególnie ważne w okresie formowania się kancelarii książęcych na Mazowszu w XIII w.,
gdzie spotykamy się nie tylko z udziałem odbiorcy w redagowaniu i spisywaniu dokumentów
książęcych, ale również z jego wpływem na dyktat kancelaryjny.

NKDMaz., cz. 2, nr 153, 154, 156, 190–195.

Ibidem, nr 158.

Janusz Grabowski

stąpiły dopiero po śmierci Siemowita III (16 VI 1381), kiedy wszedł w życie
ostateczny podział Mazowsza, przeprowadzony jesienią 1379 r.

W intytulacji książąt mazowieckich spotykamy również tytuły, które ni-

gdy nie były dziedziczone, m.in. kujawski, używany tylko w kancelarii Siemo-
wita IV. Chociaż książę formalnie sprawował rządy na Kujawach Brzeskich
przez okres 15 lat (1383–1398), to na jego dokumentach tytulatura kujawska
występuje tylko w latach 1383–1385

. Po 1385 r. tytulatura kujawska nie

pojawiła się już na żadnym dyplomie Siemowita IV, również synowie księ-
cia nie używali roszczeniowej tytulatury kujawskiej. Dlatego Siemowit IV był
pierwszym i zarazem ostatnim księciem mazowieckim (nie licząc Konrada I
Kazimierzowica), na którego dokumentach wystąpił tytuł kujawski

Podobnie można powiedzieć o tytulaturze mszczonowskiej i żydaczow-

skiej występującej wyłącznie na dokumentach Siemowita V Siemowitowi-
ca. Książę w wyniku podziału Mazowsza (31 VIII 1434)

otrzymał ziemie

rawską, sochaczewską, gostynińska, jednak 9 IX 1431 dostał od Jagiełły za
zasługi wojenne w wojnie z Bolesławem Świdrygiełło powiat żydaczowski

Iura Masovia Terrestria (Pomniki dawnego prawa mazowieckiego ziemskiego), oprac. J. Sa-

wicki, t. 1, Warszawa 1972, nr 23 (dalej IMT); J. Grabowski,

Kancelarie i dokumenty, s. 46–47.

Zajęcie Kujaw brzeskich przez Siemowita IV w 1383 r. znalazło potwierdzenie w testa-

cji wystawionych przez niego dokumentów oraz w tytulaturze książęcej. Po raz pierwszy tytula-
turę kujawską spotykamy na dyplomie z 7 IX 1383 r. dla Stanisława Grada z Kowalewa h. Do-
łega w brzmieniu:

dux Mazouie Cuiauie etc. dominusque Plocensis et heres, Wilno, BAN, sygn.

F1–10. Interesujące jest, że tytulatura kujawska nie wystąpiła w dokumencie z 9 VII 1383,

Ko-

deks dyplomatyczny Księstwa Mazowieckiego, wyd. J. T. Lubomirski, Warszawa 1863, nr 107 (da-
lej KDMaz.), w którym książę nadawał Bartoszowi z Wezemborka miasto Przedecz; spotykamy
tam wyłącznie tytulaturę ogólnomazowiecką. Tytulatura kujawska występuje natomiast na kolej-
nym dokumentach księcia, m.in. z 26 XI 1383 r.,

Zbiór dokumentów i listów miasta Płocka, wyd.

S. M. Szacherska, t. 1, Warszawa 1975, nr 51 (dalej ZDLmP):

dux Plocensis, Cuiaviensis here-

sque et dominus Wisnensis; z 24 VIII 1384 r., KDMaz., nr 110: dux Masovie et Cuiavie etc. Po raz
ostatni tytulaturę kujawską spotykamy na dyplomie z 1 XI 1385 r.,

Kodeks dyplomatyczny Wiel-

kopolski, wyd. I. Zakrzewski, t. 3, nr 1839 (dalej KDW) dla arcybpa gnieźnieńskiego. W następ-
nym miesiącu (12 XII 1385 r., IMT, t. 1, nr 30) książę zawarł z królową Jadwigą pokój kończący
trzyletnią wojnę i zobowiązał się opuścić ziemie przez siebie zajęte za opłatą 10 tys. kop gr. pra-
skich, Kujawy zwolnić miał dopiero po otrzymaniu całej tej kwoty. Od tego czasu Siemowit IV
przestał również używać tytulatury kujawskiej na wystawianych dokumentach, chociaż ostatecz-
nie Kujawy brzeskie przekazał dopiero w maju 1398 r. (IMT, t. 1, nr 50).

Zob. J. Grabowski,

Tytulatuta kujawska, s. 121–127, gdzie więcej informacji na temat

tytulatury kujawskiej książąt mazowieckich.

IMT, t. 1, nr 78.

Tytulatura na dokumentach książąt...

z miastem Doliną i kilkoma wsiami w pow. hrubieszowskim

. W jednym

z pierwszych dokumentów wystawionych po podziale ojcowizny Siemo-
wit V użył tytulatury księcia Mazowsza i Rusi oraz dziedzica i pana ziemi
rawskiej, sochaczewskiej, gostynińskiej oraz mszczonowskiej:

dux Masovie,

Russieque princeps nec non terrarum Ravensis, Sochaczoviensis, Gostinensis,
Mszczonoviensisque dominus et heres

. Tytulatura mszczonowska, która poja-

wiła się wówczas po raz pierwszy w kancelarii książąt mazowieckich, była sto-
sowana przez Siemowita V przez cały okres jego panowania w latach 1434–
–1442

. Pojawienie się tytulatury mszczonowskiej nie było chyba związane

z wyodrębnieniem się wówczas powiatu mszczonowskiego z ziemi socha-
czewskiej, gdyż nie wytworzyła się hierarchia urzędnicza, podobna do innych
na ziemiach mazowieckich

. Dlatego hipotetycznie sądzę, że kancelaria ksią-

żęca postanowiła wprowadzić do dokumentów tytulaturę mszczonowską dla
podkreślenia znaczenie tego ważnego ośrodka w księstwie Siemowita V

odgrywającego większą rolę niż Gąbin w ziemi gostynińskiej oraz Wiskitki,
leżących w ziemi sochaczewskiej. Wiadomo również, że kościół w Mszczo-
nowie pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela należał do najstarszych fundacji
w archidiakonacie czerskim

. Natomiast plebania mszczonowska (zaliczana

do najhojniej uposażonych na Mazowszu)

znajdowała się od wielu lat pod

patronatem książąt mazowieckich

. Nie można również wykluczyć, że ist-

Ibidem, nr 76.

AGAD, MK 66, k. 221–222v.

Do wyjątków należą m.in. dokumenty z 10 V lub 28 X 1434 r.? (MK 91, k. 553–555)

oraz z 18 IV 1438 r. (Kraków, Bibl. Czart. perg. nr 426) gdzie opuszczono tytulaturę mszczonow-
ską. W tym ostatnim dyplomie (zachowanym w oryginale) tytulatura książęca wystąpiła w nastę-
pującym brzmieniu:

dux Mazovie terrarum princeps Rawensis, Sochaczoviensis, Gostinensis necnon

Szydaczoviensis.

Urzędnicy mszczonowscy są znani dopiero od 2. połowy XVIII w.

Mszczonów jest jednych z najstarszych ośrodków osadniczych na terenie zachodniego

Mazowsza. W 1245 r. Konrad I Kazimierzowic wystawił tu dokument dla klasztoru w Miecho-
wie,

Codex Diplomaticus et commemorationum Masoviae generalis, wyd. J. K. Kochanowski, t. 1,

Warszawa 1919, nr 461.

J. Nowacki,

Archidiecezja poznańska w granicach historycznych i jej ustrój, Poznań

1964, s. 525.

Świadczy o tym rozległość paraﬁ i, do której oprócz miasta należało 21 miejscowości

i 15 wsi drobnej szlachty; zob. na ten temat:

Źródła dziejowe, wyd. A. Pawiński, t. 5: Mazowsze,

t. 16:

Polska XVI wieku pod względem geograﬁ czno-statystycznym, Warszawa 1875, s. 147, 155–

–159, J. Nowacki,

Archidiecezja, s. 525.

J. Grabowski,

Kancelarie i dokumenty, s. 258–259.

Janusz Grabowski

niały jakieś związki Siemowita V z Mszczonowem w latach 1436–1434, czyli
w okresie rządów niedzielnych synów Siemowita IV oraz ich matki Aleksan-
dry w księstwie płockim. Jednak do dzisiaj nie zachowały się na ten temat
żadne przekazy źródłowe. W innych dokumentach pełna tytulatura Siemo-
wita V występowała w brzmieniu:

dux Mazovie, necnon (princeps) terrarum

Ravensis, Sochaczoviensis, Gostinensis, Mszczonoviensis et dominus Zidaczo-
viensis

;

dux Mazouie Russieque princeps videlicet terrarum Rawensis, Socha-

czouiensis, Gostinensis, Msczonouiensis heres et dominus Zidaczeuiensis etc.

;

dux Masoviae, Russiae princeps nec non terrarum Rawensis, Sochaczoviensis,
Gostinensis, Mszczonoviensis et dominus Szudaczoviensis (Zydaczoviensis) etc.

Po śmierci Siemowita V w lutym 1442

jego dzielnica przypadła Włodzisła-

wowi I, gdyż jego starszy brat Kazimierz II, książę bełski, zmarł we wrześniu
tego samego roku

. Dlatego tytułu rawskiego, sochaczewskiego i gostyniń-

skiego zaczął używać wyłącznie na swoich dokumentach Włodzisław I Sie-
mowitowic. Jednak zarówno tytulatura mszczonowska, jak i żydaczowska nie
zostały przyjęte w kancelarii tego księcia, gdyż Wodzisław I nie miał prawa do
ziemi żydaczowskiej, która po śmierci Siemowita V (jako nadana dożywotnio
tytułem lennym) została w 1442 r. włączona do Korony.

Także tytulatura buska, grabowiecka, horodelska, lubaczowska, łopa-

tyńska i sokalska występowały wyłącznie na dokumentach Kazimierza II Sie-
mowitowica. W wyniku podziału ojcowizny w sierpniu 1434 r. księciu przy-
padło księstwo bełskie z Buskiem, Grabowcem, Horodłem, Lubaczowem,
Łopatyniem i Sokalem

. Od tego czasu Kazmierz II zaczął używać tytula-

tury w brzmieniu:

dux Mazouie, Russieque princeps, necnon terrarum Belzen-

sis, Lubaczouiensis, Buscensis (Buschnensis), Sevlozensis (Schewlozensis), Gra-
bouiensis, Hrodlensis dominus et heres Lopaciensis

;

dux Mazouie Russieque

princeps dominus et heres Belzensis

AGAD, MK: 12, k. 219; ibidem 44, s. 631; ibidem 46, k. 67; ibidem 91, k. 553–555.

Ibidem: ZDP, nr 3329; MK 37, k. 315; ibidem, MK 47, k. 430; ibidem MK 55,

k. 110; KDMaz., nr 178.

Kraków, Bibl. Czart. perg. nr 408; AGAD, KK 25, s. 427–432.

A. Supruniuk,

Siemowit V (ok. 1389–1442), książę mazowiecki, PSB, t. 37, 1996, s. 83.

O. Balzer,

Genealogia Piastów, Kraków 1895, s. 872.

IMT, t. 1, nr 78.

Zbiór dokumentów małopolskich, (dalej ZDM), wyd. S. Kuraś i I Sułkowska-Kuraś, t. 2,

Wrocław 1962, nr 514, 559; ibidem, t. 3, Wrocław 1969, nr 594, forma

Plocensis zamiast Hro-

dlensis jest ewidentną pomyłką kopisty.

Ibidem, t. 2, nr 475, 492.

Tytulatura na dokumentach książąt...

Na dokumentach książąt mazowieckich spotykamy również tytuły,

który zostały użyte tylko okazjonalnie (na jednym zachowanych dyplomie)
i trudno rozstrzygnąć, czy były one stosowane częściej w kancelarii mazo-
wieckiej. Dotyczy to m.in. tytulatury brzeskiej i kolskiej. Tytulatura brzeska
pojawiła się tylko raz w dyplomie z 30 X 1383 r. (wystawionym w Brześciu
Kujawskim), w którym książę za okazaną wierność (podczas oblężenia) na-
daje mieszczanom wieś Stare Miasto

. Na liście świadków tego nadania spo-

tykamy wyłącznie urzędników kujawskich: Dobiesława z Kościoła h. Ogon,
kasztelana kruszwickiego, Krystyna ze Świętego h. Łabędź, kasztelana kowal-
skiego, Włodzimierza z Konecka i Goździkowa h. Łabędź, cześnika brzeskie-
go, Wojciecha Kołaczka ze Świętego h. Rola, podkoniego brzeskiego oraz Ja-
kuba Kuliga z Przywieczerzyna h. Nałęcz, komornika brzeskiego

Jeżeli idzie o tytulaturę kolską to pojawiła się ona również tylko raz na

wspomnianym dyplomie księcia płockiego z 30 X 1383 i należy ją wiązać
z opanowaniem miasta Koła przez oddziały wierne Siemowitowi IV w cza-
sie walki o koronę polską

. Zdaniem części literatury tytulatura kolska poja-

wiła się w wyniku błędnego odczytu kopisty, który zamiast tytułu rawskiego
zamieścił kolski

. Zauważmy jednak, że na dokumentach Siemowita IV z lat

1382–1384 (tj. z okresu zabiegów o koronę polską) nie spotykamy jednolitej
formy tytulatury na dokumentach książęcych mających rozwinięty formu-
larz

. Dopiero w późniejszym czasie pełna tytulatura Siemowita IV ulegnie

stabilizacji i będzie najczęściej występować w brzmieniu:

dux Mazouie terra-

rumque Plocensis, Rauensis, Sochaczouiensis, Gostinensis, Plonensis, Visnensis
dominus et heres

; dux Masouie terrarum princeps Plocensis, Ravensis, Socha-

czovienis, Gostinensis, Plonensis, Visnensis dominus Belzensis ac heres

; senior

AGAD, APP 304, s. 571–572. Dokument został wydany przez J. Pakulskiego,

Brześć

za rządów wójta Tylo (1306–1320). Aneks II, „Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie”, t. 15, 2000, 82–
–83 (dalej J. Pakulski,

Brześć, s. 82–83).

A. Supruniuk,

Otoczenie księcia mazowieckiego Siemowita IV (1374–1426), Warszawa

1998, s. 291–292; eadem,

Rządy Siemowita IV na Kujawach Brzeskich w latach 1383–1398, „Za-

piski Kujawsko-Dobrzyńskie”, t. 15, 2000, s. 53.

J. Pakulski,

Brześć, s. 82–83.

Wg J. Pakulskiego, ibidem, s. 82, tytulatura w tym dokumencie powinna mieć brzmie-

nie:

dux Plocensis, Brestensis, Gostinensis, Sochacoviensis, Ravensis, Plonensis dominus et haeres.

Zob. J. Grabowski,

Tytulatura kujawska, s. 124–125, gdzie podano wszystkie warianty

tytulatury książęcej z tego okresu.

AGAD, MK 6, k. 184.

KDMaz., nr 130.

Janusz Grabowski

dux Mazowie Russieque princeps terrarumque Plocensis, Rawensis, Sochaczo-
wiensis, Gostinensis, Plonensis dominus et heres Visnensis et Belzensis etc.

Uży-

cie tytułu kolskiego jest uzasadnione z uwagi na fakt, że książę wystawił ten
dokument wkrótce po zajęciu miasta Koła. Dlatego pisarz świadomie posłu-
żył się tytulaturą kolską dla podkreślenie nowych nabytków księcia na tere-
nie Wielkopolski. Za tytulaturą kolską przemawia również przeprowadzona
przez nas analiza formalna, która wskazuje, że dyplom z 30 X 1383 r. został
prawdopodobnie zredagowany i spisany przez miejscowego pisarza z Brze-
ścia Kujawskiego. Świadczy o tym m.in. brak formuły końcowej, lista świad-
ków złożona wyłącznie z urzędników kujawskich oraz intytulacja, w której
wymieniono tytuły księcia płockiego w porządku niespotykanym w innych
dokumentach, gdyż w kancelarii Siemowita IV wymieniano najczęściej po
tytulaturze płockiej, rawską, sochaczewską, gostynińską, płońską i wiską,
a po 1388 r. bełską. Warto również zauważyć, że tekst dokumentu (zacho-
wany w kopii) nosi ślady kilku poprawek, w postaci zamalowanych lub nad-
pisanych wyrazów

. Świadczy to, że dokument po skopiowaniu był spraw-

dzony pod względem merytorycznym. Brak śladów poprawek w intytulacji
(która jest zapisana czytelnie, bez żadnych skreśleń) przemawia za formą

Co-

lensis. Także z punktu widzenia analizy paleograﬁ cznej jest mało prawdopo-
dobne, żeby XVI-wieczny kopista pomylił wyraz

Rawensis z Colensis i zapisał

niewłaściwe brzmienie tytulatury. Dlatego naszym zdaniem błąd kopisty po-
legał wyłącznie na opuszczeniu tytulatury rawskiej (po której zawsze występo-
wała sochaczewska i gostynińska), a nie na umieszczeniu tytułu kolskiego na
analizowanym dokumencie. Tytulatura kolska pojawiła się również na doku-
mencie wystawionym 22 IX 1477 r. przez Annę, wdowę po Włodzisławie I,
w brzmieniu:

ducissa Mazovie domina ac heres Slezie tenutrique castri Colensis

ac omnium bonorum spectancium ad adictum castrum iure hereditario – jednak
jest mało prawdopodobne, żeby nawiązywała do czasów Siemowita IV

AGAD, MK 64, k. 374.

AGAD, APP 304, s. 571–572. Nie wiadomo, na jakiej podstawie dokonano wpisu

dokumentu Siemowita IV z 30 IX 1383 r. do księgi, gdyż tekst dyplomu zachował się jedynie
w kopiarzu pochodzącym z 1564 r., który został sporządzony z okazji lustracji dóbr królewskich.
Tytuł:

Privilegium donacionis villae Stare Miasto civitatis Brzescie iure haereditario in perpetuum

posidendam. Przed tekstem dokumentu Siemowita IV z 1383 r. zamieszczono regest dyplomu
Zygmunta I z 1512 r. dla Brześcia Kujawskiego dotyczący przywilejów celnych dla tego miasta.
W tym przypadku jednak powołano się na istniejący oryginalny dokument królewski.

AGAD, ZDP, nr 3550; J. S. Mujta,

Koło w dokumentach, Konin–Koło 1998, s. 11–17.

Tytulatura na dokumentach książąt...

Tylko na jednym zachowanym dyplomie Trojdena I z 28 II 1311 r. dla

mieszczan krakowskich i sandomierskich spotykamy tytulaturę sieciechow-
ską w brzmieniu

dux Chyrnensis et dominus Secechouiensis

, która również

pojawiła się w legendzie pieczęci tego księcia

. O przynależności w tym cza-

sie kasztelani sieciechowskiej do dzielnicy Trojdena I świadczy również obec-
ność Szczepana, kasztelana sieciechowskiego na dwóch dokumentach tego
księcia z 1313 r.

Ze względu na krótkotrwały okres posiadania Sieciechowa

przez książąt mazowieckich (1304/1305–1311), na późniejszych dyplomach
Trojdena I nie spotykamy już więcej tytulatury sieciechowskiej

Także sporadycznie występowała tytulatura błońska, grójecka i warecka.

Po raz pierwszy spotykamy ją w dyplomie Konrad III Rudego z 3 II 1473 r.
dla Jana, wójta z Dąbia w brzmieniu

dux Mazovie, Russie, necnon terrarum Li-

vensis, Grodzensis, Blonensis, Warcensis etc. dominus et heres Czirnensis

. Ty-

tulatura w tej samej formie wystąpiła również w dokumencie tego księcia
z 16 XI 1474 r.

, w którym nadawał on swej matce Barbarze m.in. Błonie

i Piaseczno (w ziemi warszawskiej) wraz z przyległościami w zamian za zie-
mię wyszogrodzką. Użycie powyższej formuły może świadczyć (tym razem),
że Konrad III chciał podkreślić swoją władzę zwierzchnią nad przekazanym
terytorium. O ile tytulatura błońska, grójecka i warecka wystąpiły tylko na
dwóch wspomnianych dokumentach Konrada III, to tytulatura liwska jest
spotykana częściej

. Bardzo rzadko występowała tytulatura raciąska, gdyż od-

notowaliśmy ją tylko na dwóch dyplomach książęcych: Włodzisława I z 3 VII
1454 r. dla dominikanów płockich w formie

dux Mazouiae Russieque princeps

necnon terrarum Plocensis, Rauensis, Sochaczouiensis, Gostinensis, Raciaziensis,
Plonensis, Zawkrzensis dominus et heres Wisnensis et Belsensis etc.

oraz Sie-

NKDMaz., cz. 2, nr 126.

S. K. Kuczyński,

Pieczęcie, nr 20.

NKDMaz., cz. 2, nr 138, 141.

Na temat tytułu sieciechowskiego Trojdena I zob. m.in.: K. Pacuski,

Mazowsze wobec

walk o władzę w Polsce na przełomie XIII/XIV w. Sprawa przynależności kasztelanii sieciechowskiej
na początku XIV, KH, t. 85, 1978, z. 3, s. 585–603; E. Suchodolska, Dzieje polityczne (połowa
XIII–połowa XIV w.), [w:] Dzieje Mazowsza, s. 194–195.

AGAD, Warszawskie ziem. i gr. 52, k. 167–168.

IMT, t. 2, wyd. J. Sawicki, Warszawa 1973, nr 136.

AGAD, Warszawskie ziem. i gr. 52, k. 167–168; ibidem, ZDP, nr 658, gdzie spoty-

kamy tytulaturę w formie:

dux Mazouie, Russie necnon terrarum Plocensis, Rawensis, Gostinensis,

Sochaczouiensis, Wisshegradiensis, Lywensis, Zakroczimensis, dominus et heres Czirnensis etc.; IMT,
t. 2, nr 136.

ZDLmP, t. 1, nr 161.

Janusz Grabowski

mowita VI (syna Włodzisława I) z 11 III 1461 r. w tym samym brzmieniu

Pojawienie się wspomnianej tytulatury za pierwszym razem możemy wytłu-
maczyć faktem, że na liście świadków wystąpił Jan z Mniszewa h. Grzymała,
kasztelan raciąski

. Jednak w dyplomie Siemowita VI z 11 III 1461 r. (wysta-

wionym w Wiźnie) spotykamy wyłącznie urzędników wiskich

Jeżeli idzie o tytulaturę nurską, to również wystąpiła tylko dwukrotnie

na dokumetach księcia Bolesława V w formie:

dux Mazovie et Russie terraru-

mque Varsoviensis, Nurensis et Zakroczimensis dominus et heres etc.

;

dux Ma-

zouie, Russye terrarum necnon Zacroczymensis, Nurensis dominus et heres War-
schouiensis etc.

Powracając do tytulatury roszczeniowej na dokumentach książąt ma-

zowieckich

, która odzwierciedlała ich ambicje polityczne oraz preten-

sje do utraconych ziem wchodzących w skład księstwa mazowieckiego, na-
leży postawić pytanie czy rzeczywiście książęta mazowieccy, używając (po
1462) tytulatury rawskiej, sochaczewskiej, gostynińskiej łamali prawo, sko-
ro sąd królewski orzekający w tej sprawie (złożony z poddanych Kazimie-
rza Jagiellończyka) był stronniczy?

Konﬂ ikt między synami Bolesława IV

a królem polskim nastąpił wkrótce po śmierci ostatnich książąt zachodnie-
go Mazowsza

. Zgon młodych książąt bez pozostawienia męskiego potom-

stwa stworzył na Mazowszu nową sytuację polityczno-prawną, gdyż posia-

AGAD, Kapicjana 57, s. 532–538.

ZDLmP, t. 1, s. 384.

AGAD, Kapicjana 57, s. 532–538.

KDMaz, nr 244.

IMT, t. 2, nr 141. Jest to przywilej Bolesława V na rzecz szlachty ziemi warszawskiej,

zakroczymskiej i nurskiej, dlatego nie dziwi pojawienie się tytułu nurskiego.

Na temat tytulatury roszczeniowej (pretensyjnej) na dokumentach średniowiecznych

zob. m.in.: B. Nowacki,

Czeskie roszczenia do korony w Polsce w latach 1290–1335, Poznań 1987;

K. Jasiński,

Tytuł pomorski Adolfa V, hrabiego Holsztynu, [w:] Balticum. Studia z dziejów polityki,

gospodarki i kultury XII–XVII w., Toruń 1992, s. 139–149; S. Kuraś, Czy Elżbieta Łokietkówna
była królową Polski?, [w:] Społeczeństwo Polski średniowiecznej, red. S. K. Kuczyński, t. 5, Warsza-
wa 1992, s. 211–214.

Wg A. Swieżawskiego,

Wcielenie ziemi rawskiej, gostynińskiej i sochaczewskiej, [w:] Ma-

zowsze i Ruś Czerwona w średniowieczu. Wybór pism, Częstochowa 1997, s. 14, była to parodia
procesu sądowego.

Na temat zgonu książąt mazowieckich zob. K. Jasiński,

Annnales Poloniae Jana Długo-

sza jako źródło do genealogii Piastów, [w:] Dlugossiana. Studia historyczne w pięćsetlecie śmierci Jana
Długosza, Warszawa 1980; s. 216; idem, Rodowód Piastów mazowieckich, Wrocław 1998; K. Pa-
cuski, A. Swieżawski,

Siemowit VI (1446–1461/1462), PSB, t. 37, 1996–1997, s. 84.

Tytulatura na dokumentach książąt...

dłości Piastów mazowieckich, m.in. ziemia płocka, rawska, sochaczewska,
gostynińska i bełska znalazły się bez prawowitego dziedzica. Wśród spad-
kobierców władztwa zmarłych książąt wystąpili ich najbliżsi krewni, Pia-
stowie wschodniego Mazowsza: Konrad III, Kazimierz III, Bolesław V
i Janusz II (synowie zmarłego w 1454 r. Bolesława IV), sprawujący rządy
w niedziale braterskim. Wśród pozostałych sukcesorów do spadku należy
wymienić m.in.: książąt śląskich – Wacława I, księcia bytomskiego, i Prze-
mysła II, księcia cieszyńskiego i głogowskiego, jako wnuków Siemowita IV
(po córce Eufemii); Katarzynę, wdowę po Michale Zygmuntowiczu (córkę
Siemowita IV) oraz córkę Siemowita V Małgorzatę, żonę Konrada IX, księ-
cia oleśnickiego. Najpoważniejszym jednak pretendentem do objęcia spadku
po zmarłych książętach był Kazimierz Jagiellończyk. Kancelaria królewska
stała na stanowisku, że ziemie te były lennem Korony i po śmierci ostatnich
przedstawicieli Piastów zachodniego Mazowsza winny wejść w posiadanie
króla. Spór o „sukcesję mazowiecką” (trwający przez wiele lat) nie zakończył
się zwycięstwem żadnej ze stron konﬂ iktu, gdyż dzielnica zmarłych książąt
tylko w części przypadła królowi

. Także książętom mazowieckim nie uda-

ło się objąć całego spadku po zmarłych bezpotomnie synach Włodzisława I.
W czasie długiego konﬂ iktu (przypadającego w okresie wojny trzynastolet-
niej) obie strony szukały różnych sprzymierzeńców, interpretowały prawo
do księstwa płockiego na swoją korzyść, posługując się współczesną propa-
gandą. Ostatecznie książęta mazowieccy, którym przewodził najstarszy z sy-
nów Bolesława IV – Konrad III Rudy, zdołali pomimo niekorzystnych wyro-
ków (ogłoszonych przez sąd królewski) zatrzymać część spadku po zmarłych
krewniakach

. Kazimierz Jagiellończyk mimo przewagi militarnej oraz po-

parcia części elity mazowieckiej nie zastosował siły, żeby zmusić książąt do
ostatecznej kapitulacji. Król natomiast wykorzystał wszystkie prawne i poli-
tyczne argumenty w celu przekonania opinii politycznej w Polsce i na Ma-
zowszu do swoich racji

. Także kancelaria królewska w celu propagowania

Szerzej na ten temat zob. A. Swieżawski,

Spór o sukcesję mazowiecką 1462–1468, [w:]

Mazowsze i Ruś Czerwona, s. 73–86.

Synom Bolesława IV udało się pomimo niekorzystnych wyroków sądowych utrzymać

w posiadaniu ziemie: płocką, płońską, zawkrzeńską i wiską.

P. Węcowski,

Mazowsze w Koronie. Propaganda i legitymizacja władzy Kazimierza Ja-

giellończyka na Mazowszu, Kraków 2004; zob. również J. Grabowski, W sprawie początku tytułu
mazowieckiego Kazimierza Jagiellończyka. Uwagi na marginesie pracy Piotra Węcowskiego, „Rocz-
nik Mazowiecki”, t. XVIII, 2006, s. 246–252.

Janusz Grabowski

władzy Kazimierza Jagiellończyka na Mazowszu zaczęła używać (nieregular-
nie) tytulatury mazowieckiej od 1462 r.

Pomimo inkorporacji ziemi bełskiej (20 IV 1462)

, rawskiej (7 XII

1462)

i gostynińskiej (17 XII 1462)

do Korony pozostali przy życiu

książęta mazowieccy Konrad III

, Bolesław V

, Kazimierz III

i Janusz II

Po raz pierwszy tytulatura mazowiecka wystąpiła na dyplomie potwierdzającym miastu

Rawie dawne przywileje z 8 XII 1462 w brzmieniu

rex Poloniae, necnon terrarum Cracoviae, San-

domiriae, Siradiae, Lanciciae, Cuiaviae, Pomeraniae, magnus dux Lithwaniae, Russiae, Prussiae ac
Mazoviae dominus et heres etc. (IMT, t. 1, nr 111). Szerzej na ten temat zob. J. Grabowski, Tytu-
latura mazowiecka i ruska na dokumentach królewskich Piastów i Jagiellonów (XIV–XVI w.), [w:]
Polska kancelaria królewska. Między władzą a społeczeństwem, część trzecia, red. K. Chorążyczew-
ski i W. Krawczuk, Warszawa 2008, s. 9–31.

IMT, t. 1, nr 107; A. Swieżawski,

Wcielenie ziemi rawskiej, s. 10–11.

IMT, t. 1, nr 110.

Ibidem, nr 112.

Konrad III:

dux Mazouie, Russie necnon terrarum Plocensis, Rawensis, Gostinensis, So-

chaczouiensis, Wisshegradiensis, Lywensis, Zakroczimensis, dominus et heres Czirnensis etc., AGAD,
ZDP, nr 658.

Bolesław V:

dux Mazovie, Russie necnon terrarum Varschoviensis, Ravensis, Sochaczovien-

sis, Gostinensis, Zacroczimensis etc. dominus et heres, AGAD, MK 84, k. 117; dux Masouie, Rus-
sie, necnon terrarum Varsoviensis (Warschoviensis), Rawensis, Sochaczoviensis, Gostinensis, Zacroczy-
mensis, Belzensis etc., [w:] Przywileje królewskiego stołecznego miasta Starej Warszawy 1376–1772,
wyd. T. Wierzbowski, Warszawa 1913 (dalej PSW) nr 19; AGAD, Zakroczymskie ziem. wiecz.
relacje 13, s. 1456;

dux Mazouie Russie etc. necnon terrarum Warschouiensis, Ravensis, Sochaczo-

viensis, Gostinensis, Zacroczimensis, Belzensis etc. dominus et heres, AGAD, Zakroczymskie ziem.
wiecz. relacje 15, k. 248–249; ibidem, 15 k. 15v–16v; MK: 84 k. 301v; ibidem, k 128v;

dux

Mazouie Russie necnon terrarum Warschouiensis, Rawensis, Sochaczouiensis, Gostinensis, Zakcroczi-
mensis, Belzensisque dominus et heres etc., Acta ecclesiae collegiatae Varsoviensis, red. B. Ulanow-
ski, AKP, t. 6, Kraków 1897–1926, nr 78 (dalej AECV);

dux Mazoviae necnon Russie ac terrarum

Varschoviensis, Ravensis, Sochaczoviensis, Gostinensis, Zacroczimensis, Belzensisque dominus et he-
res, AECV, nr 79); dux Masovie, Russie necnon dominus et heres Warschoviensis, Ravensis, Sochaczo-
viensis, Zacroczimensis et Belzensis terrarum etc., AGAD, Zakroczymskie ziem. wiecz. relacje 117,
265;

dux Mazovie, Russie necnon terrarum Warshoviensis, Ravensis, Gostinensis, Szochaczoviensis

et Belzensis etc. dominus et heres, AGAD, Zakroczymskie ziem. wiecz. relacje 13, k. 170; ZDP
nr 1534; Warszawskie ziem. i gr. 5, s. 571;

dux Mazouie Russie necnon terarum Warschouiensis, Ra-

vensis, Gostinensis, Sochaczoviensis, Zakroczimensis, Belzensis etc. dominus et heres, AGAD, Zakro-
czymskie ziem. wiecz. relacje 16 k. 9v-11v; Warszawskie ziem. i gr. 7, s. 549–550.

Kazimierz III:

Dux Mazouiae (Russie) Russiaeque, (terrarumque) terrarum Plocensis,

Rauensis, Sochaczouiensis, Gostinensis, Wyschegradiensis dominus et heres Wisznensis et Belzensis,
necnon episcopus Plocensis, (AGAD: ZDP nr 621, 813, 8912; MK 45 s. 831; MK 26 k. 14;
ZDlmP, t. 1, nr 192, 200.

Janusz II:

dux Masouiae Russiae etc. nec non terrarum Plocensis, Ravensis Sochaczouiensis

Vischogradiensis, Gostinensis, Ciechanouiensis dominus et haeres Visnensis et Belzensis, AGAD, Ka-

Tytulatura na dokumentach książąt...

używali na swoich dyplomach (o rozwiniętym formularzu) tytulatury, któ-
ra podkreślała ich ambicje polityczne oraz roszczenia terytorialne do utra-
conych ziem. Warto jednak zwrócić uwagę, że w dyplomie z 14 IX 1462 r.
(wystawionym już po śmierci Włodzisława II) posłużyli się tytulaturą

duces

Mazowie Russie necnon terrarum Warschoviensis, Wischegradiensis, Zacroczi-
mensis, Czechonoviensis domini et heredes Czirnensis etc.

Dopiero po wyro-

ku sądu zwyczajnego królewskiego z 15 XI 1462 r. (odsądzającego Konra-
da III i jego ciotkę Katarzynę od prawa do posiadania ziemi gostynińskiej
i rawskiej)

Bolesławowice postanowili używać pretensyjnych tytułów

Synowie Bolesława IV posługiwali się również tytulaturą sochaczewską, po-
mimo że ziemia ta znajdowała się (do 1476 r.) w posiadaniu Anny, wdowy
po Włodzisławie I. Używanie przez Piastów Wschodniego Mazowsza ty-
tulatury rawskiej, sochaczewskiej i gostynińskiej, oprócz aspektu roszcze-
niowego, było również nawiązaniem do tradycji, gdyż tytuły te należały do
jednych z najstarszych, jakie pojawiły w kancelarii książąt mazowieckich.
Najwcześniej, gdyż już w I połowie XIV w. w kancelarii książęcej wystąpi-
ła tytulatura rawska. Po raz pierwszy została użyty w dyplomie Siemowi-
ta II z 25 VIII 1325

. Jednak dokument ten (wystawiony przez Siemo-

wita II, Trojdena I oraz bpa płockiego Floriana) został prawdopodobnie
zredagowany w kancelarii biskupiej

. Dlatego tytulatura rawska faktycz-

nie pojawiała się nieco później w kancelarii książąt mazowieckich, gdyż do-
piero w 1345 r. Po śmierci Siemowita II Bolesławowica część jego księstwa
obejmującego m.in. ziemię rawską odziedziczyli bratankowie: Siemowit III
i Kazimierz I. Dopiero wtedy w ich dokumencie (wystawionym wspólnie)
w 1345 r. wystąpiła tytulatura rawska w brzmieniu:

Semouithus et Kazimi-

picjana 56/182–184; ibidem, 58/79; ibidem, 58/85;

dux Mazouie, Russie (etc.) terarumque Plo-

censis, Rawensis, Sochaczewiensis, Visegradiensis, Gostinensis, Czechonoviensis dominus et heres Vi-
snensis et Belzensis, AGAD, ZDP nr 622; ZDLmP, t. 1, nr 244; 251; 253; dux Mazovie, Russie
etc. terrarumque Plocensis, Rawensis, Sochaczoviensis, Gostinensis, Czechonoviensis dominus et heres
Visnensis et Belzensis, AGAD, ZDP nr 6707, 6718.

AGAD, ZDP nr 3571.

IMT, t. 1, nr 108.

W dokumencie z 12 III 1463 r. Konrad III, Kazimierz III, Bolesław V i Janusz II uży-

li tytulatury w formie:

duces Mazowie, Russye necnon terrarum Plocensis, Cirnensis, Rawensis, So-

chaczeviensis, Warschowiensis, Gostinensis, Wyschegradiensis, Zacroczimiensis, Czechonowiensis, Wy-
snensis et Belzensis domini et heredes etc., ZDLmP, t. 1, nr 179.

NKDMaz. cz. 2, nr 178.

E. Suchodolska,

Regesty, nr 118.

Janusz Grabowski

rus fratres ac germani Dei gracia duces Mazouie ac domini Czirnenses et Rau-
enses

. Po podziale księstwa czerskiego w 1349 r. (między Trojdenowicami)

ziemia rawska przypada Siemowitowi III, który w latach 1350–1359 na
swoich dokumentach używał tytulatury rawskiej:

dux Mazovie ac dominus

Cirnensis et Ravensis

;

dux de Raua et dominus de Cyrnsko

;

dux Mazouie

et dominus Cyrnensis, Rawensis et (nec non) Gostinensis terrarum

;

dux Ma-

zovie ac (et) Cyrnensis, Warschoviensis, Ravensis, Sochaczoviensis, Czechono-
viensis et (ac) Gostinensis terrarum dominus (dux) et heres

. Na późniejszych

dokumentach Semowita III (zwłaszcza po objęciu w 1370 r. księstwa płoc-
kiego) tytulatura rawska znika z jego kancelarii, żeby pojawić się ponownie
u jego syna Siemowita IV. W kancelarii tego księcia tytulatura rawska wy-
stąpiła po raz pierwszy w 1374

i od tego czasu spotykamy ją już prawie na

wszystkich dokumentach mających rozwinięty formularz. Po śmierci Sie-
mowita IV (1426) jest używana przez Aleksandrę Olgierdównę

oraz jego

synów pozostających w niedziale braterskim do 1434 r.

Po zgonie Alek-

sandry i wejściu w życie podziału ojcowizny 31 VIII 1434 r.

, ziemia raw-

NKDMaz., cz. 2, nr 266.

Ibidem, nr 298.

Ibidem, nr 302. Ta nieznana z innych dokumentach tytulatura książęca wystąpiła na

dyplomie Siemowita III dla klasztoru cystersów wystawionego podczas ogólnopolskiego kolo-
kwium w Sulejowie z udziałem króla Kazimierza Wielkiego. Wg J. Grabowskiego,

Kancelarie

i dokumenty, s. 210, wspomniany dokument został zredagowany przez odbiorcę, natomiast spi-
sany przez notariusza Kazimierza Wielkiego, Przybysława.

NKDMaz., cz. 2, nr 317, 319, 320, 325.

KDW, t. 3, nr 1402, 1404.

J. Grabowski,

Kancelarie i dokumenty, s. 314.

W latach 1426–1434 księżna Aleksandra używała tytulatury w formie:

Alexandra re-

licta olim consors preclari principis domini et domini Semouiti senioris (ZDLmP, t. 1, nr 107); Ale-
xandra Dei gracia ducissa Mazowie relicta olim preclari principis domini Semoviti eadem gracia do-
mina Rawensis et Gostinensis terrarum (AGAD, Archiwum Radziwiłłów z Nieborowa, sygn. 181
nr 1);

Alexandra Dei gracia olim domini Semouiti dive memorie ducissa Mazouie etc. (ZDLmP, t. 1,

nr 110);

Alexandra dei gracia ducissa Mazouie etc. (KDMaz., nr 166); Alexandra ducissa Dei gracia

Masouiae, Russie, Belze (ibidem, nr 168).

duces Mazouiae, Russieque principes, necnon terrarum Plocensis, Ravensis, Sochaczouien-

sis, Gostinensis, Plonensis domini et haeredes Visnensis etc. (AGAD: ZDP nr 4286; MK 36, k 57;
MK 44, k. 292–295; MK 59, k. 92; ZDM, t. 2 nr 395, 453);

duces Mazovie, Russieque principes,

necnon terrarum Plocensis, Rawensis, Sochaczoviensis, Gostinensis, heredes Wyssnensis et Belzensis etc.
(IMT 1 nr 74);

duces Masouie, Russieque principes necnon terrarum Plocensis, Ravensis, Sochaczo-

viensis, Gostinensis, Plonensis, Wisnesnis et Belzensis etc. domini et heredes (AGAD, MK 66 k. 75).

IMT, t. 1 nr 78.

Tytulatura na dokumentach książąt...

ska wraz z sochaczewską i gostynińska przypadła Siemowitowi V, który od
tej chwili zaczął zamieszczać na swoich dokumentach m.in. tytulaturę raw-
ską

. Po jego śmierci (1442) tytulatura rawska pojawia się na dyplomach

jego najmłodszego brata Włodzisława I, który odziedziczył księstwo rawskie
oraz ziemię bełską po zmarłym również w 1442 r. Kazimierzu II Siemowi-
towicu. Po zgonie Włodzisława I (1455) i okresie regencji (1455–1459)
sprawowanej w imieniu małoletnich książąt przez Pawła Giżyckiego, bpa
płockiego i księżnę Annę

, władzę w księstwie płockim objął na krótko syn

Włodzisława I: Siemowit VI, a po jego śmierci (1 I 1462)

Włodzisław II.

Po bezpotomnym zgonie Włodzisława II (26/27 II 1462)

, na mocy wyro-

ku sądowego

, ziemię rawską w posiadanie objął król

. Pomimo inkorpo-

racji tej ziemi do Korony, synowie Bolesława IV nadal na swoich dokumen-
tach używali tytulatury rawskiej.

Kolejnym tytułem roszczeniowym używanym przez książąt mazowiec-

kich po 1462 r. był gostyniński. Pojawił się on po raz pierwszy na dokumen-
tach książąt mazowieckich po zawarciu ugody między Kazimierzem Wiel-
kim a Trojdenowicami, do której doszło po bezpotomnej śmierci Bolesława
III, księcia płockiego. W wyniku zawartego 18 IX 1351 kompromisu Siemo-
wit III i Kazimierz I otrzymali ziemię gostynińska i sochaczewską

. Pierwszą

objął Siemowit III, a drugą młodszy z Trojdenowiców Kazimierz I. W do-
kumencie z 11 IX 1352 r. dla klasztoru dominikanów w Warce Siemowit III
użył następującej tytulatury:

dux Mazouie et dominus Czyrnensis, Rawensis

necnon Gostinensis

. Identyczna tytulatura (z dodaniem po

Gostinensis wyra-

terrarum) wystąpiła również na trzech dokumentach tego księcia z 1353 r.

Warszawa, AGAD: ZDP nr 793, 3329, ibidem, MK: 12, k. 219–91; MK 36,

s. 905; MK 36, s. 903–906; MK 37, k. 315; MK 40, s. 527–529; MK 43, s. 230–232; MK 44,
s. 631–634; MK 46, k. 67; MK 47, s. 430; MK 66, k. 221–222v; MK 91, k. 553–555; KDMaz.,
nr 178; Kodeks dyplomatyczny norbertanek płockich (odpis W. Makowskiego w AD w Płocku
(dalej Kodeks norbertanek), s. 101; IMT 1 nr 87.

O. Balzer,

Genealogia Piastów, s. 516; W. Sobociński, Historia rządów opiekuńczych

w Polsce, „Czasopismo Prawno-Historyczne”, t. 2, 1949, s. 266, 269, 296.

Monumenta Poloniae Historica (dalej MPH), t. 5, Lwów 1888, s. 445; K. Pacuski,

A. Swieżawski,

Siemowit VI, s. 84.

MPH, t. 5, s. 447.

IMT, t. 1, nr 108.

Ibidem, nr 111, 112.

NKDMaz., cz. 2, nr 314.

Ibidem, nr 317.

Janusz Grabowski

dla klasztorów sulejowskiego

i św. Marii Magdaleny pod Płockiem

oraz

dla biskupstwa poznańskiego

. Tytulatura gostynińska została również uży-

ta w dwóch dokumentach Siemowita III dla arcybiskupstwa gnieźnieńskie-
go z 17 V 1359 r.

Tytulatura w tych dokumentach w brzmieniu:

dux Ma-

zouie ac (et) Cyrnensis, Warschoviensis, Sochaczoviensis, Czechonoviensis et (ac)
Gostinensis terrarum dominus (dux) et heres – odzwierciedlała nową sytuację
na Mazowszu po śmierci Kazimierza I, którego dzielnicę w całości otrzymał
Siemowit III za zgodą Kazimierza Wielkiego. Człon „gostyniński” znalazł się
znów na końcu tytulatury, poprzedzony warszawskim, sochaczewskim i cie-
chanowskim. Ziemie te wcześniej należały do młodszego brata Siemowita,
jednak Kazimierz I używał wyłącznie tytulatury ogólnomazowieckiej i party-
kularnej warszawskiej

. Dopiero po przejęciu tych terytoriów przez Siemo-

wita III znalazły one odbicie w pełnej tytulaturze książęcej, prawdopodob-
nie za sprawą Antoniego pisarza Siemowita III, który w latach 1352–1359
był odpowiedzialny za redagowanie i spisywanie dokumentów książęcych

Tytulatura gostynińska po 1359 r. nie występuje już na zachowanych doku-
mentach Siemowita III aż do końca jego panowania. Pojawiła się dopiero
ponownie na dokumentach Siemowita IV po 1381 r. i była używana przez
niego do końca rządów. Po śmierci księcia w latach 1426–1434 władzę w zie-
mi gostynińskiej i rawskiej sprawowała Aleksandra Olgierdówny, gdyż było
to jej zaopatrzenie wdowie

. Dopiero w wyniku podziału księstwa płockie-

go (po zgonie Aleksandry w 1434 r.) ziemia gostynińska przypadła Siemowi-
towi V. Natomiast po jego śmierci (1442) rządy w ziemi gostynińskiej obję-
ła wdowo po nim Małgorzata

. Chociaż nie zachował się żaden dokument

Małgorzaty, to jednak możemy przypuszczać, że w okresie swoich samodziel-
nych rządów w Gostyninie (1442–1459) tytułowała się księżną mazowiecką
i gostynińską

. W tym samym czasie tytulatury gostynińskiej używał rów-

Ibidem, nr 319.

Ibidem, 320.

Ibidem, 325.

Ibidem, cz. 3, wyd. I. Sułkowska-Kuraś i S. Kuraś, Warszawa 2000, nr 30, 31.

J. Grabowski,

Kancelarie i dokumenty, s. 124.

Ibidem, s. 186–189, 247.

IMT, t. 1, nr 35.

K. Jasiński,

Małgorzata (zm. 1459), księżna mazowiecka, PSB, t. 19, 1974, s. 442;

K. Pacuski,

Ziemia gostynińska od XIII w. do 1462 r. na tle dziejów Mazowsza płockiego i rawskiego,

[w:]

Dzieje Gostynina i ziemi gostynińskiej, red. M. Chudzyński, Warszawa 1990, s. 161–162.

K. Jasiński,

Małgorzata, s. 442.

Tytulatura na dokumentach książąt...

nież Włodzisław I, gdyż jemu po wygaśnięciu dożywocia miała przypaść zie-
mia gostynińska

100

. Po śmierci Małgorzaty (1459) władzę w ziemi gostyniń-

skiej przejęli (jako najbliżsi spadkobiercy) synowie Włodzisława I: Siemowit
VI i Włodzisław II, którzy również używali tytuły gostynińskiego

101

. Po ich

śmierci (1461/1462) Kazimierz Jagiellończyk w grudniu 1462 r. przyłączył
ziemię gostynińską do Królestwa Polskiego

102

. Pomimo inkorporacji ziemi

gostynińskiej do Korony książęta wchodniomazowieccy nadal na swoich do-
kumentach zamieszczali roszczeniową tytulaturę gostynińską, podobnie jak
bełską, rawską i sochaczewską.

Jeżeli idzie o tytuł sochaczewski to pojawił się on po raz pierwszy na

dokumentach książąt mazowieckich dopiero pod koniec lat pięćdziesiątych
XIV w. W wyniku podziału księstwa płockiego po bezpotomnej śmierci Bo-
lesława III (1351)

103

ziemia sochaczewska przypadła Kazimierzowi I Trojde-

nowicowi, który jednak nie używał na swoich dokumentach tytulatury so-
chaczewskiej

104

. Po jego zgonie (1355)

105

władzę w ziemi sochaczewskiej (po

zawarciu układu lennego z Kazimierz Wielkim), przejął jego starszy brat Sie-
mowit III Trojdenowic

106

. Książę ten jednak bardzo rzadko używał tytulatury

sochaczewskiej. Pojawiła się ona dopiero na dwóch dyplomach Siemowita III
dla arcybiskupstwa gnieźnieńskiego z 17 V 1359 r.

107

w brzmieniu

dux Mazo-

vie ac (et) Cyrnensis, Warschoviensis, Ravensis, Sochaczoviensis, Czechonoviensis
et (ac) Gostinensis terrarum dominus (dux) et heres. Tytulatury sochaczewskiej
Siemowit III nie używał również po przeprowadzeniu pierwszego podzia-
łu Mazowsza (II połowa 1373), kiedy to nadal władał Sochaczewem i często
tam wystawiał dokumenty

108

. Dopiero tytulatura sochaczewska na stałe we-

szła do formularza dokumentów w kancelarii Siemowita IV

109

. Po jego śmier-

100

ZDLmP, t. 1, nr 154, 157, 161, 162, 165, 166; IMT, t. 1, nr 98.

101

duces Mazowie Russyeque principes nec non terrarum Plocensis, Rawensis, Sochaczewien-

sis, Gostinensis, Plonensis, Zawkrzensis domini et heredes Viznenses et Belzenses etc., ZDLmP, t. 1,
nr 174, 175; KDMaz., nr 208, AGAD, MK 78, k. 171–172.

102

IMT, t. 1, nr 112.

103

NKDMaz., cz. 2, nr 314.

104

J. Grabowski,

Kancelarie i dokumenty, s. 124.

105

Ibidem, s. 33.

106

NKDMaz., cz. 2, nr 338.

107

KDW, t. 3, nr 1402, 1404.

108

J. Grabowski,

Kancelarie i dokumenty, s. 40, 175.

109

W wyniku ostatecznego podziału Mazowsza (1379), Siemowit IV przejął w posiada-

nie (po 16 VI 1381 r.) ziemie: płocką (wraz z Zawkrzem), rawską, sochaczewską, gostynińską,
płońską i wiską.

Janusz Grabowski

ci (1426) tytulatury sochaczewskiej używają synowie pozostający w niedziale
braterskim, a następnie Siemowit V Siemowitowic. Po jego zgonie (1442) zie-
mię sochaczewską przejął Włodzisław I (najmłodszy z synów Siemowita IV),
który po poślubieniu Anny, córki Konrada V księcia oleśnickiego

110

, oprawił

jej wiano (wynoszące 3000 groszy praskich) na ziemi sochaczewskiej

111

Po śmierci Włodzisława I (1455) tytuł sochaczewski występuje na do-

kumentach jego synów: Siemowita VI i Włodzisława II, w których imieniu
władzę na Mazowszu sprawowała: matka Anna oraz bp płocki Paweł Giżyc-
ki

112

. Po przedwczesnej śmierci książąt (1461/1462) rządy dożywotnie w zie-

mi sochaczewskiej objęła księżna Anna

113

, co również zaakceptował polski

monarcha. Dopiero 6 II 1476 r. król Kazimierz Jagiellończyk zawarł ugodę
z Anną i w zamian za ziemię sochaczewską nadał jej dożywotnio m.in. zamek
Koło wraz z przyległościami

114

. Od tego czasu księżna Anna nie używała już

tytulatury sochaczewskiej, gdyż na zachowanych dokumentach tytułuje się
wyłącznie księżną Mazowsza, panią i dziedziczką Śląska oraz tenutariuszką
zamku kolskiego

115

110

K. Jasiński,

Rodowód Piastów ślaskich, t. 2, Wrocław 1975, s. 194–195.

111

IMT, t. 1, nr 98; A. Swieżawski,

Wcielenie ziemi sochaczewskie do Korony (1476 r.),

[w:]

Mazowsze i Ruś, s. 126.

112

Na temat działalności bpa Pawła Giżyckiego zob. m.in.: W. Graczyk,

Paweł Giżycki

biskup płocki (1439–1463), Płock 1999; P. Chojnacki, Biskup płocki Paweł Giżycki (1439–1463)
i jego działalność, „Fasciculi Historici Nowi”, t. 4, 2001, s. 87–190.

113

W okresie rządów w ziemi sochaczewskiej (1456–1476) Anna używała m.in. tytula-

tury w formie:

ducissa Masovie etc. (AGAD, MK 21, k. 272–273, k. 278–278v, k. 279–279v;

dux Masoviae etc. (MK 34, k. 34); ducissa Masovie, Russie etc. (AGAD, MK 21, k. 187); ducissa
Mazovie, Russieque princeps etc. (AGAD, MK 54, k. 258v–259); ducissa Mazouie et domina So-
chaczoviensis (Archiwum Książąt Lubartowiczów Sanguszków w Sławucie, wyd. Z. L. Radzimiński
i B. Gorczak, t. 2, Lwów 1888, nr 178);

ducissa Sochaczoviensis (IMT, t. 2, nr 137); ducissa Ma-

soviae, domina ac heres Slesiae (AGAD: MK 74, s. 419-420; ibidem, Archiwum Radziwiłłów
z Nieborowa, sygn. 148, s. 31).

114

IMT, t. 2, nr 139. Księżna jako rekompensatę otrzymała w dożywocie zamek Koło

z miastami Koło i Brdów oraz wsie: Kościelec z folwarkiem, Boszów, Ostrów, Białków, Tar-
nówka, Mniszek, Gąsiorów, Trześniew, Wakowy, Dąbrowie, Zawadki, Dzierawy, Nagórna Wieś,
Blizna Wieś, Byliczki, Czołowo, Rosocha, Kuchenna, Podlesie, Osiek, Osiowce, Lipie Góry,
Malinie, Bylice, Dębno oraz Brdów. Ponadto Anna otrzymała w ziemi sochaczewskiej miasto Bo-
limów z wsiami: Stary Bolimów, Stare Wiskitki, Miedniewska Wola, Czerwona Niwa, Humin,
Guzów. Król zobowiązał się również, że w przeciągu czterech lat wykupi z rąk Jadwigi, żony kasz-
telana kaliskiego Bartłomieja z Iwanowic, miasto Mszczonów wraz z wsią Zator i odda je księż-
nej na takim samym prawie jak Bolimów.

115

AGAD, ZDP nr 3550, 3809.

Tytulatura na dokumentach książąt...

Pomimo wyroku sądowego w 1468 r.

116

(przysądzającego tę ziemię kró-

lowi polskiemu), a następnie jej inkorporacji do Korony w 1476 r.

117

, syno-

wie Bolesława IV nie przestawali nadal posługiwać się tytulaturą sochaczew-
ską, którą wprowadzili na swoje dokumenty jeszcze w okresie rządów Anny
(wdowy po Włodzisławie I) w tej ziemi. Był to wyraźny sygnał skierowany
do polskiego monarchy, że Bolesławowice będą wysuwać swoje roszczenia
(po ustaniu dożywocia Anny) do ziemi sochaczewskiej.

Na szczególną uwagę ze wszystkich tytułów pretensyjnych zasługuje ty-

tuł ruski, używany w kancelarii książąt mazowieckich od końca XIV w. do
1526 r. Większość badaczy sądzi, że pojawienie się tytulatury ruskiej na do-
kumentach Siemowita IV jest związane z nadaniem mu przez Władysława
Jagiełłę (przed majem 1388) księstwa bełskiego

118

. Nie jest to zgodne z praw-

dą, gdyż tytulatury ruskiej Siemowita IV i jego następców nie należy tylko
wiązać z posiadaną przez nich ziemią bełską oraz przejściowo innymi obsza-
rami na Rusi Czerwonej. Pojawiła się ona bowiem po raz pierwszy w kan-
celarii Siemowita IV na kilka lat przed objęciem ziemi bełskiej, w okresie
walki o koronę polską. Po raz pierwszy książę płocki użył tytulatury ruskiej
w dyplomie z 19 VII 1383 r. dla Marcina z Dramina w brzmieniu

dux Mazo-

uie, Russie

119

. Tytulatura w podobnej formie wystąpiła także w dokumencie

z 11 VIII 1383 r., w którym Siemowit IV nadawał Piotrowi ze Strzyg
h. Świnka wieś Zieloną na Zawkrzu

120

. W następnym roku spotykamy rów-

nież dokumenty książęce z tytulaturą ruską: z 31 V 1384 r. dla Mikołaja
z Niesiołowa

121

i z 7 IX 1384 r. dla Stanisława Grada ze Szreńska h. Dołę-

122

. W obu dokumentach wystąpiła tytulatura w brzmieniu

dux Mazouie,

116

IMT, t. 1, nr 123.

117

Ibidem, t. 2, nr 138.

118

Na temat nadania ziemi bełskiej zob. m.in: A. Swieżawski,

Nadanie ziemi bełskiej Sie-

mowitowi IV, [w:] Mazowsze i Ruś, s. 137–154; A. Janeczek, Osadnictwo pogranicza polsko-ruskie-
go, Warszawa 1993, s. 32; J. Tęgowski, Sprawa ruska w stosunkach Siemowita IV z Władysławem
Jagiełłą, „Prace Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie. Seria: Zeszyty Histo-
ryczne”, 1994, z. 2, s. 115–126.

119

AGAD, Płockie ziem. wiecz. relacje nr 2, k 27–27v.

120

G. J. Zielińscy,

Wiadomość o rodzie Świnków oraz rodowód pochodzącej od nich rodziny

Zielińskich od czasów najdawniejszych do roku 1600, cz. 1, Toruń 1880.

121

AGAD, Płockie ziem. rel. wiecz. i wyroki, nr 4, składka 18, k. 102–102v.

122

KDMaz., nr 127, dokument został wydany pod złą datą roczną i z błędami; zob. po-

prawne wydanie tego dyplomu: J. Grabowski,

Najstarsze przywileje książąt mazowieckich dla

Szreńska, [w:] Średniowiecze polskie i powszechne, red. I. Panica i J. Sperki, t. 4, Katowice 2007,
s. 133–134.

Janusz Grabowski

Rusie etc. Tytuł księcia Rusi, który pojawił się na dokumentach Siemowi-
ta IV w latach 1383–1384 (w okresie bezkrólewia po śmierci Ludwika An-
degaweńskiego), miał m.in. podkreślać prestiż i ambicje księcia płockiego,
zabiegającego w tym czasie o koronę polską

123

. Roszczeniowa tytulatura ru-

ska Siemowita IV nawiązywała również do tradycji Piastów mazowieckich,
m.in. czasowego posiadania przez jego dziada Trojdena I i ojca Siemowi-
ta III ziemi drohickiej (prawdopodobnie w latach 1340–1352)

124

oraz fak-

tu, że babką Siemowita IV była Maria Juriewna, księżniczka ruska

125

, nato-

miast stryjem – Bolesław Jerzy Trojdenowic, książę halicko-włodzimierski

126

123

Problematyką wojny domowej o koronę polską po śmierci Ludwika Andegaweńskiego

zajmowali się m.in.: W. Moszczeńska,

Rola polityczna rycerstwa wielkopolskiego po śmierci Ludwi-

ka Węgierskiego, PH, t. 25, 1925, s. 135–143; Z. Nowak, Polityka północna Zygmunta Luksem-
burskiego do roku 1411, Toruń 1964, s. 32–39; J. Bieniak, Epilog zabiegów Siemowita IV o koronę
polską, „Acta Universitatis Nicolai Copernici”, Historia 9, Toruń 1973, s. 71–87; A. Szymczako-
wa,

Łęczyckie i sieradzkie wobec zabiegów Siemowita IV o koronę polską, „Rocznik Łódzki”, t. 20,

1975, s. 331–346; J. Tęgowski,

Postawa polityczna arcybiskupa gnieźnieńskiego Bodzanty w czasie

bezkrólewia po śmierci Ludwika Węgierskiego, [w:] Genealogia – rola związków rodzinnych i rodo-
wych w życiu publicznym w Polsce średniowiecznej na tle porównawczym, Toruń 1996, s. 131–150;
A. Supruniuk,

Rządy Siemowita IV, s. 39–64.

124

O posiadaniu ziemi drohickiej przez książąt czerskich (którzy zajęli ją prawdopodob-

nie na wieść o śmierci Bolesława Jerzego Trojedenowica w 1340 r.) świadczy m.in. mandat Sie-
mowita III z 31 I 1342 r. (NKDMaz., cz. 2, nr 249), wystosowany do Jana Dobrogostowica,
wojewody drohickiego. Nie można również wykluczyć, że na dworze Piastów mazowieckich
była pielęgnowana tradycja o czasowym posiadaniu ziemi drohickiej jeszcze przez Konrada I Ka-
zimierzowica, chociaż książę ten nigdy nie używał tytulatury ruskiej. Na temat przynależności
ziemi drohickiej w XIII w. zob. m.in.: B. Włodarski,

Polska i Ruś 1194–1340, Warszawa 1966,

s. 112–114; A. Swieżawski,

Tytulatura ruska, s. 13. Najpóźniejszy termin posiadania ziemi dro-

hickiej przez książąt czerskich przypada naszym zdaniem w 1352 r. Właśnie w tym roku Sie-
mowit III i Kazimierz I Trojdenowice (po przegranej rywalizacji z Litwinami o ziemię drohic-
ką) zbliżyli się wyraźnie do Kazimierza Wielkiego i zawarli z nim układ, którego najważniejszym
„prawnym aspektem” był hołd lenny książąt mazowieckich. W 1352 książęta przejęli również od
króla polskiego w zastaw ziemię płocką oraz wzięli udział w zawartym przez Kazimierza Wielkiego
rozejmie z Litwinami, zob. na ten temat m.in.: H. Paszkiewicz,

Polityka ruska Kazimierza Wielkie-

go, Warszawa 1925, s. 132–133; J. Grabowski, Miedzy Polską, Luksemburgami, Litwą a zakonem
krzyżackim. Uwagi nad zhołdowaniem Mazowsza przez Kazimierza Wielkiego, [w:] Europa Środko-
wa i Wschodnia w polityce Piastów, red. K. Zielińska-Melkowska, Toruń 1997, s. 133–135.

125

D. Dąbrowski,

Rodowód Romanowiczów książąt halicko-wołyńskich, Poznań–Wrocław

2002, s. 242–249.

126

Na temat Bolesława Jerzego zob. m.in.: O. Balzer,

Genaologia Piastów, s. 452–455;

H. Paszkiewicz,

Bolesław (zm. 1340), ostatni książę Rusi halicko-włodzimierskiej, PSB, t. 2, 1936,

s. 270–271.

Tytulatura na dokumentach książąt...

który używał tytułu księcia ruskiego w formie:

dux Russie

127

dux terre Russie,

Galicie et Lodimerie

128

, natus dux et dominus Russie

129

oraz

dux et heres Regni

Russie

130

. Po 1384 r. tytulatura ruska znika na jakiś czas z dokumentów Sie-

mowita IV. Książę w latach 1385–1387 używa wyłącznie tytułu księcia Ma-
zowsza oraz pana lub dziedzica płockiego. Powracając natomiast do pierw-
szego wystąpienia tytulatury ruskiej na dokumentach Siemowita IV (połowa
1383 r.), należy zauważyć, że data ta nie były przypadkowa. Poza ambicjami
młodego księcia, a także odwołaniem się do tradycji Piastów mazowieckich
tytulatura ruska pojawiła się na dokumentach Siemowita IV w określonych
okolicznościach, mianowicie dopiero po odbytych w 1383 r. dwóch zjazdach
rycerstwa polskiego w Sieradzu. Pierwszy z nich odbył się 28 III 1383 r. We-
dług relacji Janka z Czarnkowa uczestnicy tego wydarzenia na fali dążeń in-
tegracyjnych domagali się nie tylko odebrania Władysławowi Opolczykowi
ziemi dobrzyńskiej, kujawskiej i wieluńskiej, zamków i miast: Ostrzeszowa,
Bolesławca, Krzepic, Kłobucka, Częstochowy, Olsztyna i Bobolic, (nada-
nych mu przez Ludwika Andegaweńskiego), ale również żądano ponowne-
go przyłączenia Rusi Czerwonej do Królestwa Polskiego

131

. Na wspomnia-

nym zjeździe kandydatura Siemowita IV do tronu polskiego uzyskała duże
poparcie wśród zgromadzonych ziemian. Za sprawą arcybpa gnieźnieńskie-
go Bodzanty oraz adherentów księcia płockiego nieomal doszło do wybo-
ru i ukoronowania Siemowita IV na króla

132

. Natomiast Władysław Opol-

czyk (przeciwnik kandydatury swego szwagra) został uwięziony na krótko
przez stronników Siemowita IV. Prawdopodobnie to z kręgów popierają-
cych kandydaturę Piasta mazowieckiego wyszedł program rewindykacyjny,
którego żądaniem była ponowna integracja ziem utraconych przez Koro-
nę, w tym Rusi Czerwonej, będącej faktycznie (od 1379) prowincją należącą
do Węgier

133

. Jednak pojawienie się tytulatury ruskiej na dokumentach Sie-

127

Codex diplomaticus Prussicus, ed. J. Voigt, t. 2, Königsberg 1842 (dalej CDPr.), nr 116.

128

Ibidem, nr 119; tytulatura ta nawiązywała to tytułu królów węgierskich, używanych

od czasów Andrzeja II.

129

Ibidem, nr 145.

130

Codex diplomaticus Poloniae, wyd. L. Rzyszczewski, A. Muczkowski, t. 3, Varsovaie

1858 (dalej CDP), nr 88.

131

Kronika Janka z Czarnkowa, wyd. J. Szlachtowski, MPH, t. 2, Lwów 1872, s. 735–736;

Joannis Dlugossii Annales, Varsaviae 1985, lib. 10, s. 117–118, 144.

132

J. Bieniak,

Epilog, s. 72; A. Supruniuk, Siemowit IV (ok. 1352–1426), książę mazo-

wiecki, kujawski i bełski, PSB, t. 37, 1996, s. 76.

133

J. Sperka, [w:]

Najstarsze przywileje, s. 152.

Janusz Grabowski

mowita IV należy dopiero wyraźnie łączyć z wydarzeniami, które wystąpiły
na II zjeździe sieradzkim 16 VI 1383 r.

134

Obecny na nim Siemowit IV zo-

stał nie tylko spektakularnie uznany przez swoich zwolenników królem pol-
skim, ale najpewniej złożył również obietnicę przyłączenia do Korony ziem
utraconych, w tym Rusi Czerwonej. Dlatego postanowił (jako kandydat
do tronu polskiego) do intytulacji wystawianych dokumentów wprowadzić
również tytulaturę ruską, nawiązując tym samym do tytułu ruskiego używa-
nego przez swego stryja Bolesława Jerzego oraz króla Kazimierza Wielkiego
– przedstawicieli tej samej dynastii piastowskiej. Był to akt politycznej pro-
pagandy, który miał pomóc księciu płockiemu w osiągnięciu tronu polskie-
go. Zauważmy, że tytulatura ruska na dokumentach Siemowita IV pojawiła
się wkrótce po II zjeździe sieradzkim. Natomiast po przybyciu Jadwigi An-
degawenki do Polski i jej koronacji w Krakowie 15 X 1384

135

Siemowit IV

przestał używać tytułu ruskiego.

Ponownie tytulatura ruska pojawia się w kancelarii Siemowita IV (na

zachowanych dokumentach) dopiero w latach dziewięćdziesiątych XIV w.
Dotychczasowa literatura była skłonna łączyć to wydarzenie z nadaniem zie-
mi bełskiej księciu płockiemu przez Władysława Jagiełłę. Gdyby tak rzeczy-
wiście było, to wówczas tytuł ruski pojawiłby się natychmiast po otrzymania
królewskiej donacji, czyli najpóźniej w maju 1388 r. Natomiast książę w la-
tach 1388–1393 używał wyłącznie tytulatury bełskiej. Pierwszy zachowany
dyplom, na którym spotykamy tytulaturę

dux Mazouie, dominusque Plocensis

et haeres Visnensis, Russiaeque princeps pochodzi dopiero z 2 II 1394 r.

136

Pojawienie się ponownie tytulatury ruskiej w kancelarii Siemowita IV

było świadomym aktem manifestacji księcia płockiego, przypominającym
o jego prawach do posiadania niektórych ziem ruskich oraz wyraźnym ape-
lem skierowanym do króla i jego otoczenia o zaprzestanie procesu uszczu-
plania pierwotnej donacji. Zauważmy, że Siemowit IV, obejmując darowi-
znę Jagiełły (między wrześniem 1387 a czerwcem 1388), nie otrzymał na
piśmie jej potwierdzenia, dlatego nadanie to zostało systematycznie uszczu-
plane

137

. Początkowo w skład nadania wchodził m.in. powiat krzeszowski

(zabrany przed 23 IV 1390 r.)

138

, zaginiony dziś Podhoraj wraz ze swym po-

134

Kronika Janka, s. 737; Joannis Dlugossi, lib. 10, s. 119–120.

135

S. A. Sroka,

Genealogia Andegawenów węgierskich, Kraków 1999, s. 55.

136

ZDM, t. 4, Wrocław 1969, nr 1110.

137

A. Janeczek,

Osadnictwo, s. 25–26; A. Swieżawski, Nadanie ziemi bełskiej, s. 146–147.

138

A. Janeczek,

Osadnictwo, s. 25.

Tytulatura na dokumentach książąt...

wiatem (zabrany w grudniu 1392 r.)

139

, Horodło (zabrane ok. 1412–1413

i przekazane Witoldowi)

140

, wsie Zamch i Obsza w pobliżu Bełza (zabrane

ok. 1412–1413)

141

oraz inne wsie w pow. bełskim: Pikulin, Małoniż, Puka-

rzów, Wiszniów, Mircze oraz połowa Modrynia

142

. Dopiero 25 II 1395, (już

po zaistniałym incydencie ze zniszczeniem dokumentu przez Mikołaja Ku-
rowskiego)

143

Siemowit IV, nie mogąc liczyć na otrzymanie obiecanych ziem

ruskich (prawdopodobnie Wołynia) wystawił dokument stwierdzający, że
włada Bełzem, Lubaczowem, Buskiem, Grabowcem, Horodłem, Sewloszem
(Sokalem) i Łopatyniem

144

. Akt Siemowita przyśpieszył wystawienie doku-

mentu potwierdzającego to nadanie przez Jagiełłę 7 I 1396

145

; stosowny do-

kument wystawiła również królowa Jadwiga 8 III 1397

146

Kolejne dokumenty Siemowita IV z tytułem księcia Rusi zachowały

się dopiero z początku XV w.

147

W dyplomie z 6 III 1401 r. nadającym wier-

139

A. Swieżawski,

„Districtus Podhorayensis” a sprawa rzekomego nadania Podola Siemowi-

towi IV w świetle źródeł, PH, t. 59, 1968, s. 120 n.

140

A. Janeczek,

Osadnictwo, s. 25. Po śmierci Witolda powiat ten wraz z Łopatynem,

utraconym w czasie walk ze Świdrigiełłą, powrócił do władztwa mazowieckiego.

141

Ibidem, s. 26.

142

A. Swieżawski,

Nadanie ziemi bełskiej, s. 142.

143

Articuli Vladislao regi Poloniae a ducibus Masoviae traditi Sandomiriae A. D. 1426,

wyd. W. Kętrzyński, MPH, t. 6, Lwów 1893, s. 632. Wg relacji synów Siemowita IV książę
płocki, upominając się o nadanie ziem ruskich, wręczył Władysławowi Jagielle (znajdującemu się
w otoczeniu rady królewskiej) oryginalny dokument, który monarcha przekazał podkanclerze-
mu (sic!) Mikołajowi Kurowskiemu do odczytania, ten jednak na oczach zgromadzonych osób
przeciął go i podziurawił. Incydent ten mógł wydarzyć się najwcześniej w 1393 r., kiedy to Mi-
kołaj Kurowski objął urząd protonotariusza (nigdy nie był podkanclerzym) w kancelarii Jagiełły.
Chociaż wiadomo, że w niektórych kancelariach średniowiecznych urząd protonotariusza okre-
ślano

promiscue z podkanclerzym albo używano (łącznie) jednego określenia protonotarius et vice-

cancellarius. Wg Tęgowskiego, Sprawa ruska, s. 124–125, incydent ten wystąpił pomiędzy 25 II
1395 a 7 I 1396, kiedy to król deﬁ nitywnie rozstrzygnął o zaspokojeniu roszczeń swego szwagra.
Zauważmy jednak, że potwierdzenie darowizny przez królową Jadwigę nastąpiło dopiero 8 III
1397 r., (IMT, t. 1, nr 46), dlatego również i ta data wchodziłaby w rachubę. Uważamy jednak,
że zdarzyło to się przed 25 II 1395 r. (IMT, t. 1, nr 44; J. Tegowski,

Sprawa ruska, s. 126), gdyż

książę już wcześniej zdawał sobie sprawę z faktu, że nie może liczyć na objęcie Wołynia (będące-
go od 1392 r. w posiadaniu Witolda), a dalsza zwłoka z prawnym uregulowaniem ziemi bełskiej
mogła doprowadzić do dalszych aneksji ze strony króla polskiego.

144

IMT, t. 1, nr 44.

145

Ibidem, nr 45.

146

Ibidem, nr 46.

147

Dokument Siemowita IV dla Stanisława Grada, na którym wystąpiła tytulatura ru-

ska, został wydany w KDMaz., nr 127, pod błędną datą: 7 IX 1397 r. W rzeczywistości pocho-

Janusz Grabowski

nemu Łemkowi 2 włóki we wsi Czerwona w pow. sochaczewskim książę użył
tytulatury

dux Mazouie, Rusieque princeps terrarumque Plocensis, Rauensis,

Sochaczowiensis, Gostinensis, Plonensis dominus et heres Visnensis et Belzensis
etc.

148

Także z tego roku z 12 września (nie z 9 IX 1398 r.) pochodzi dyplom

dla Stanisława Grada ze Szreńska h. Dołęga, w którym zastosowano tytula-
turę ruską

dux Masouie Russieque princeps necnon Plocensis

149

. W późniejszym

okresie tytulatura ruska występowała w następującej formie:

dux Masovie,

Russieque princeps dominus terrarum Plocensis, Ravensis, Sochaczowiensis, Go-
stinensis, Plonensis, necnon heres Wysnensis et Belzensis

150

; senior dux Mazouie,

Russie princeps, Plocensis, Rauensis, Sochaczouiensis, Gostinensis, Plonensis, nec-
non et heres Visnesnis et Belzensis

151

Po śmierci Siemowita IV tytulatura ruska była nadal używana w kan-

celarii książąt zachodniego Mazowsza. W 1462 r. po śmierci synów Wło-
dzisława I: Siemowita VI i Włodzisława II (ostatnich męskich potomków
Siemowita IV), krótkotrwałe rządy w dzielnicy płockiej sprawowała ich ciot-
ka, Katarzyna Siemowitówna, wdowa po księciu Michale. Na zachowanych
po niej dokumentach spotykamy m.in. tytulaturę ruską w brzmieniu:

prin-

ceps Mazowie Russieque, heres terrarum Plocensis, Wysznensis, Rawensis, So-
chaczouiensis, Gostinensis, Plonensis, Zawkrzensis et Belzensis

152

W połowie

kwietnia 1462 r. Katarzyna zrezygnowała z księstwa płockiego na rzecz swe-
go krewnego Konrada III Rudego i zamieszkała w Płońsku

153

. Mimo że Ka-

dzi on z 7 IX 1384 r. A. Swieżawski,

Tytulatura ruska, s. 32, umieszcza ten dokument najpierw

pod datą: 7 IX 1391 r., a następnie 7 IX 1397 r., ibidem, s. 35. Obydwie propozycje są błędne
i nie mają żadnego uzasadnienia, gdyż przeczy temu dyspozycja dokumentu oraz lista świadków;
zob. przyp. 122.

148

AGAD, MK 64, k. 374–375.

149

Ibidem, MK 6, k. 248–250. Nadanie dla Stanisława Grada na wieś Staroźreby (para-

ﬁ a Zagroba) w powiecie bielskim pochodzi z 12 IX 1401 (nie zaś z 7 IX 1398 – jak w dotych-
czasowej literaturze); uzasadnienie podaje w artykule pt.

Stanisław Grad ze Szreńska h. Dołęga,

wojewoda mazowiecki, [w:] Genealogia. Studia i Materiały historyczne, red. M. Górny, t. 16,
2004, s. 74.

150

Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej z archiwum tzw. Bernardyńskiego we

Lwowie, t. 2, wyd. X. Liskie, Lwów 1870, nr 38 (dalej AGZ).

151

ZDM, t. 2, nr 369.

152

ZDLmP, t. 1, nr 176.

153

Na temat Katarzyny Siemowitówny zob. m.in.: A. Swieżawski,

Katarzyna, zapomnia-

na władczyni Płocka, [w:] Mazowsze i Ruś Czerwona, s. 17–25; I. Tęgowski, Pokwitowanie posagu
przez Katarzynę księżniczkę mazowiecką, żonę Michała Zygmuntowicza, z 1439 r., [w:] „Genealo-
gia. Studia i materiały historyczne”, t. 12, 2000, s. 99–101.

Tytulatura na dokumentach książąt...

zimierz Jagiellończyk inkorporował 20 IV 1462 r. ziemię bełską do Koro-
ny Polskiej, księżna na niektórych dokumentach nadal używała tytulatury
ruskiej w brzmieniu

ducissa Mazouie Russie etc.

154

Katarzyna (zmarła po

2 VI 1479)

155

była ostatnią księżną zachodniego Mazowsza, która używała na

swoich dokumentach tytulatury ruskiej.

Tytuł ruski występował również w tytulaturze książąt wschodniego

Mazowsza. W 1382 Janusz I, korzystając z faktu, że w Wielkim Księstwie Li-
tewskim trwa wojna domowa, opanował Drohiczyn i Mielnik wraz z okoli-
cą

156

. Jednak w roku następnym, wskutek zdecydowanej reakcji Jagiełły, mu-

siał opuścić zajęte tereny. Janusz I po opanowaniu ziemi drohickiej w 1382 r.
nie używał jednak tytulatury ruskiej, pojawiła się ona po raz pierwszy dopie-
ro na dokumencie z 25 III 1387 r., w którym książę przenosi z prawa pol-
skiego na chełmińskie wieś Golendzinowo w pow. warszawskim w formie
dux Mazouie, Russie et dominus Czirnensis, Warszoviensis, Zacroczimensis, Wy-
shegrodiensis princeps et heres Czechonoviensis

157

. Z uwagi na fakt, że tytulatura

ruska pojawia się w tym okresie tylko na jednym dokumencie i to zachowa-
nym w kopii, nie można wykluczyć, że człon ruski jest późniejszą interpo-
lacją. W następnym dyplomach Janusza I nie występuje tytulatura ruska;
także po 2 IX 1390/1391

158

, kiedy Jagiello nadał księciu ziemię drohicką –

terram nostram Drohiczensem cum castris et districtibus Drohiczin, Melnyk,
Surasz, Byelsko ac omnibus villis in eisdem districtibus sitis

159

. Dopiero w sta-

tucie, normującym kary i postępowanie sądowe w sprawie szkód i kradzie-
ży na łąkach, wystawionym w Zakroczmiu 26 XI 1397 r. spotykamy tytula-

154

Jest to dokument wystawiony w Płońsku 6 II 1477 r., AGAD, Płockie ziem. wiecz.

relacje 2, k. 142v.

155

Zob. AGAD, MK 6 k. 117:

anno Domini millesimo quadringentesimo septuagesimo

nono feria quarta in Ploczka proxima post Penthecostes […] dominus dux Johannes ad instantes pre-
ces illustrissime principis domine Katherine ducisse Mazouie etc. amite sue carissime.

156

G. Błaszczyk,

Dzieje stosunków polsko-litewskich od czasów najdawniejszych do współ-

czesności, t. 1, Poznań 1998, s. 98; M. Radoch, Zarys działalności polityczno-dyplomatycznej
książąt mazowieckich wobec państwa krzyżackiego w Prusach w latach 1385–1407, Olsztyn
1999, s. 35.

157

AGAD, Warszawskie ziem. i gr. 4 s. 303–304.

158

M. Radoch,

W sprawie daty nadania przez Władysława Jagiełłę ziemi drohickiej księciu

mazowieckiemu Januszowi I, [w:] Szkice z dziejów kolonizacji Podlasia i Grodzieńsczyzny od XIV do
XVI wieku, red. J. Śliwiński, Olsztyn 2002, s. 11–20; A. Bugaj, Okoliczności i czas nadania ziemi
drohickiej księciu mazowieckiemu Januszowi Starszemu, [w:] Komturzy, rajcy, żupani, red. B. Śli-
wiński, Malbork 2005, s. 89–105.

159

IMT, t. 1, nr 41.

Janusz Grabowski

turę w brzmiemniu

dux Mazovie et Russie

160

. W następnym roku tytulatu-

ra ruska jest już stale obecna na dokumentach Janusza I

161

. Należy to wiązać

z rotacją na najwyższych stanowiskach w kancelarii książęcej. Odchodzi
wówczas wieloletni pracownik i szef tego urzędu Dominik syn Sędziwoja
(który obejmuje urząd dziekana w kapitule kolegiackiej w Warszawie), nato-
miast w kancelarii książęcej pojawia się nowa siła – Paweł Grzymisławowic
z Borzewa h. Pomian, który kierował tym urzędem przez ponad trzydzie-
ści lat. Dlatego wprowadzenie na stałe do dokumentów Janusza I tytula-
tury ruskiej należy wiązać z objęciem funkcji protonotariusza przez Pawła
z Borzewa i wstąpieniem dotychczasowego kanclerza Dominika na dzieka-
nie w kolegiacie warszawskiej. Wraz z pojawieniem się członu ruskiego do-
szło do zasadniczej zmiany tytulatury Janusza I, zostaje ona skrócona; książę
od tego czasu na dokumentach mających rozwinięty formularz używa tytu-
latury ogólnomazowieckiej oraz ruskiej i czerskiej. Tytulatura ruska bywa
stosowana również wtedy, kiedy ziemia drohicka ponownie znalazła się (czę-
ściowo) w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego

162

. Po śmierci Janusza I

tytulatura ruska była używana przez jego następców aż do 1526 r. Także po
śmierci Janusza III (10 III 1526)

163

jego siostra Anna, która na krótko prze-

jęła rządy na Mazowszu

164

, wystawiała dokumenty pod pieczęcią brata i uży-

wała tytulatury mazowieckiej i ruskiej

165

. Rządy Anny trwały zaledwie kilka

miesięcy do czasu inkorporacji Mazowsza przez króla Zygmunta I

166

160

Ibidem, nr 48.

161

W prawie tym samym czasie Siemowit IV zaczął ponownie używać tytulatury ruskiej.

162

Zob. na ten temat:

Urzędnicy podlascy XIV–XVIII wieku. Spisy, oprac. E. Dubas-

Urwanowicz, W. Jarmolik, M. Kulecki, J. Urwanowicz, Kórnik 1994, s. 6–8; J. Tyszkiewicz,
Książęta mazowieccy na Podlasiu (1385–1440). Od unii krewskiej do Kazimierza Jagiellończyka,
„Rocznik Mazowiecki”, t. 17, 2005, s. 27–36; S. Szybkowski,

Przynależność terytorialna ziemi

drohickiej i powiatu goniądzkiego w końcu XIV i na początku XV w., [w:] Hortus Imagium, red.
A. Paner, A. Kłonczyński, K. M. Kowalski, Gdańsk 2005, s. 225–238; E. Kowalczyk-Heyman,
Co zajęli Litwini około 1398?, KH, t. 113, 2006, z. 2, s. 151–157.

163

K. Jasiński,

Okoliczności śmierci ostatnich książąt mazowieckich, „Rocznik Polskiego

Towarzystwa Heraldycznego”, nowa seria, t. III (XIV), s. 50.

164

Zob. m.in. F. Bostel,

Ostatnia księżna mazowiecka. Nieużyte materiały, KH, t. 6, 1892,

s. 498-526; B. Sobol,

Ostatnie statuty mazowieckie z lat 1525 i 1526, PH, t. 49, 1958, z. 2,

s. 278–295; S. K. Kuczyński,

Pieczęcie, s. 391.

165

AGAD, ZDP nr 1159; Zakroczymskie ziem. wiecz. relacje 32, k. 154; AECV, nr 103;

IMT, t. 2, nr 256–257.

166

Zygmunt I 13 IX 1526 r. w Warszawie wystawił dokumenty, na mocy których ob-

jął w posiadanie księstwo mazowieckie oraz przyrzekł dostojnikom oraz szlachcie mazowieckiej,

Tytulatura na dokumentach książąt...

Jeżeli idzie o tytulaturę bełską to, jak już wspomniano pojawiła się ona

najwcześniej we wrześniu 1387 r.

167

oraz najpóźniej przed majem 1388 r., kie-

dy to Siemowit IV w wszedł w posiadanie ziemi bełskiej

168

. Zdaniem Swie-

żawskiego nastąpiło to w końcu maja lub na początku czerwca 1388 r.

169

Wydaje się jednak, że

terminus post quem objęcia ziemi bełskiej przez Siemo-

wita IV przypada na krótko przed 2 V 1388 r. Z tego dnia bowiem pochodzi
dyplom księcia płockiego, na którym Grzymisław z Krzykos h. Pobóg wystą-
pił z urzędem kanclerza ruskiego Siemowita IV

170

W genezie nadania ziemi bełskiej Siemowitowi IV Swieżawski dopa-

truje się dwóch wydarzeń: dodatkowego wynagrodzenia dla księcia za utratę
wykupionych Kujaw oraz małżeństwa Siemowita z siostrą króla Aleksandrą,
dla której ziemia bełska była posagiem

171

. Nie jest to jednak przekonują-

ce, gdyż zwrot Kujaw Koronie Polskiej został określony w dokumencie wy-
stawionym 12 XII 1385 r. w Krakowie

172

. Siemowit IV stwierdzał w nim,

że zawarł z Jadwigą Andegaweńską układ, na mocy którego opuści ziemie
przez siebie zajęte za opłatą 10 tys. kop gr praskich. Także posag Aleksandry
Olgierdówny (poślubionej w Wilnie w lutym 1387)

173

został uregulowany

na innych zasadach

174

. Dlatego genezę nadania ziemi bełskiej należy wiązać

z dopełnieniem przez Jagiełłę obietnicy, jaką złożył Siemowitowi IV podczas
pobytu księciu płockiego na Litwie

175

, na krótko przed podpisaniem umo-

że potwierdzi im oraz stanom księstwa wszystkie prawa i przywileje otrzymane od książąt, IMT,
t. 3, Warszawa 1974, nr 261, 263.

167

W sierpniu 1387 r. królowa Jadwiga zlikwidowała na Rusi wpływy węgierskie, J. Tę-

gowski,

Sprawa ruska, s. 120.

168

Na temat okoliczności objęcia ziemi bełskiej zob. m.in.: O. Halecki,

Dzieje Unii Ja-

giellońskiej, t. 1, Kraków 1919, s. 117n.; E. Maleczyńska, Książęce lenno mazowieckie 1351–
–1536, Lwów 1929, s. 41n. A. Swieżawski, Nadanie ziemi bełskiej, s. 137–142; J. Tęgowski, Spra-
wa ruska, s. 116–125.

169

A. Swieżawski,

Nadanie ziemi bełskiej, s. 141.

170

AGAD, Płockie ziem. wieczyste 159, s. 738–740.

171

A. Swieżawski,

Tytulatura ruska, s. 30.

172

IMT, t. 1, nr 44; zob. poprawniejsze wydanie tego dokumentu przez J. Tęgowskiego,

Sprawa ruska, Aneks źródłowy, s. 126.

173

O. Balzer,

Genealogia Piastów, s. 475–476; A. Supruniuk, Siemowit IV, s. 78.

174

Na temat posagu Aleksandry zob.: KDW, t. 3, nr 1935; IMT, t. 1, nr 35. Siemowit IV

oprawił posag Aleksandry na ziemi rawskiej i sochaczewskiej, zamieniając później tę ostatnią na
ziemię gostynińską.

175

O pobycie Siemowita IV na Litwie (jeszcze przed powołaniem na tron polski Jagieł-

ły) świadczą tzw. artykuły mazowieckie, rejestr skarg jego synów, przedstawiony królowi Jagielle
w 1426 r., zob. MPH, t. 6, s. 631–637.

Janusz Grabowski

wy z Jadwigą Andegaweńską (12 XII 1385)

176

. Siemowit nie tylko ostatecz-

nie zrezygnował z zabiegów o tron krakowski, ale również zgodził się po-
pierać kandydaturę Jagiełły na króla Polski. Ceną tego kompromisu była
wstępna umowa małżeńska między Siemowitem i Aleksandrą Olgierdówną
oraz obietnica (spisana w formie dokumentu) nadania Siemowitowi bliżej
nieokreślonych ziem ruskich, prawdopodobnie Wołynia. Dlatego wkrótce
po zawartym małżeństwie księcia płockiego z siostrą króla powstały sprzyja-
jące okoliczności nadania Siemowitowi księstwa bełskiego, które w 1387 r.
(po wyprawie królowej Jadwigi) odzyskano z rąk węgierskich razem z ziemią
chełmską i halicką

177

. Pierwsze ślady obecności księcia w ziemi bełskiej (po-

twierdzone źródłowo) przypadają na koniec 1388 r. Siemowit IV przebywa
w Bełzie 29 XII 1388 r., gdzie w jego obecności m.in. Paweł, starosta bełski
oraz Libik, wójt bełski rozsądzają spór o części wsi Zapetów

178

. Następnego

dnia w Bełzie książę wystawił dokument, w którym użył tytulatury

dux Ma-

sovie, dominusque Belzensis

179

Także w dyplomie z 31 XII 1388 r. dla Pawła

z Radzanowa h. Prawda wystąpiła tytulatury

dux Masovie, dominusque Bel-

zensis et heres

180

. W późniejszych dokumentach tytuł bełski występował rów-

nież na końcu formuły w następującym brzmieniu:

dux Masouie, dominus

et heres Belzensis etc.

181

;

dux Masouiae, dominusque Plocensis, Visnensis et ha-

eres Belzensis

182

; dux Masouie terrarum princeps Plocensis, Ravensis, Sochaczo-

vienis, Gostinensis, Plonensis, Visnensis dominus Belzensis ac heres

183

. Po śmier-

ci księcia Siemowita IV tytulatura bełska była używana przez jego następców
do 1462 r. Pomimo inkorporacji tej ziemi do Korony w kwietniu 1462 r.

184

książęta Mazowsza Wschodniego nadal używali na swoich dokumentach
(mających rozwinięty formularz) roszczeniowej tytulatury bełskiej.

176

J. Tęgowski,

Sprawa ruska, s. 116–117, słusznie sądzi, że pobyt Siemowita IV na Li-

twie miał miejsce przed zawarciem układu z Jadwigą Andegaweńską.

177

Ibidem, s. 118.

178

ZDM, t. 4, nr 1082, w dokumencie tym Siemowit IV został określony jako książę

Mazowsza i pan bełski, a na liście świadków wystąpił Grzymisław z Krzykos h. Pobóg, archidia-
kon dobrzyński z urzędem kanclerza ruskiego.

179

AGZ, t. 8, Lwów 1880, nr 18.

180

ZDM, t. 4, nr 1083.

181

AGZ, t. 8, nr 18; ZDM, t. 5, Wrocław 1970, nr 1222.

182

ZDM, t. 4, nr 1109.

183

KDMaz., nr 130.

184

IMT, t. 1, nr 107.

Tytulatura na dokumentach książąt...

Analizując tytulaturę książąt mazowieckich, warto również zwrócić

uwagę na relację zachodzącą między hierarchią urzędników na liście świad-
ków a kolejnością tytułów partykularnych umieszczonych w intytulacji.
Przyjrzyjmy się tytulaturze Janusza I, Siemowita IV i Bolesława IV. Każdy
z nich używał skróconej i rozwiniętej tytulatury, jednak tylko ta ostatnia po-
zwala nam lepiej poznać analizowane zagadnienie.

Janusz I w latach 1373/1374–1381 (do 16 VI 1381) używał tytulatury

w brzmieniu:

dux Visnensis, Varschoviensis, Zakroczimensis dominus et princeps

(heres) Ciechanoviensis; dux Visnensis, Warschouiensis, Zakrocimensis, Cyecho-
nouiensis dominus et heres; dux Visnensis, Zakroczimiensis dominus et princeps
Czechonouiensis; dux Warszeuiensis ceterarumque dominus et heres

185

. Pomimo

że tytulatura wiska występuje w przytoczonych dyplomach zawsze na pierw-
szym miejscu, to jednak ani razu nie spotykamy na liście testatorów urzęd-
ników wiskich

186

. Dlatego poddamy analizie inne formy tytulatury książęcej

i zbadamy czy zachodzą wzajemne relacje między porządkiem urzędników
na liście świadków a hierarchią ziem wymienionych w tytulaturze. W dyplo-
mie z 15 VIII 1375, gdzie wystąpiła tytulatura

dux Visnensis, Varschovien-

sis, Zakroczimensis dominus et princeps Ciechanoviensis

187

, spotykamy na licie

testatorów najpierw urzędników ciechanowskich, a następnie warszawskich
i zakroczymskich. Pierwsze miejsce urzędników ciechanowskich nie świadczy
o miejscu wystawienia tego dyplomu w Ciechanowie, lecz jest świadomym
nawiązaniem do zwrotu w tytulaturze

dominus et princeps Ciechanoviensis.

Miało to podkreślać rolę i znaczenie Ciechanowa w księstwa Janusza I

188

Z podobnym zjawiskiem spotykamy się w kolejnym dyplomie z 11 XI
1376 r.

189

, gdzie na liście świadków chorążych podano w następującej ko-

185

J. Grabowski,

Kancelarie i dokumenty, s. 274–275.

186

Z tego okresu

znany Nassuta, kasztelana wiskiego, który wystąpił tylko na jednym dy-

plomie Siemowita III z 22 III 1377 r., NKDMaz III, nr 183.

187

NKDMaz., cz. 3, nr 163.

188

Szczególną pozycję w otoczeniu książęcym w pierwszych latach rządów Janusza I zaj-

mował sędzia ziemski ciechanowski Marcin Babka h. Dołęga, pełniący ten urząd jeszcze z no-
minacji Siemowita III. Od 1382 r. do śmierci (ok. 1391) był wojewodą księstwa czersko-war-
szawskiego, zob. na jego temat: M. Wilska, Mazowieckie środowisko Janusza Starszego. Studium
społeczne, Warszawa 1977 (mpis pracy doktorskiej w IH PAN w Warszawie), s. 169; K. Pacuski,
Współpracownicy księcia Janusza I na początku jego rządów, KH, t. 110, 2003, s. 51–57. Na temat
urzędników ciechanowskich zob. również A. Wolﬀ ,

Tablica, s. 287, 293, 299; S. Pazyra, Dzieje

Ciechanowa i ziemi ciechanowskiej, Ciechanów 1976, s. 132–138.

189

NKDMaz., cz. 3, nr 175.

Janusz Grabowski

lejności: ciechanowski, zakroczymski, warszawski. Także w dokumencie
z 7 I 1377

190

podkomorzy ciechanowski poprzedza zakroczymskiego, na-

tomiast w dyplomie z 26 II 1377

191

podkomorzy warszawski – zakroczym-

skiego, czyli tak jak w tytulaturze. W dokumencie z 7 IV 1378 występu-
ją na liście świadków najpierw urzędnicy ciechanowscy: sędzia i chorąży,
a następnie warszawscy: chorąży i podkomorzy; dopiero po nich spotykamy
podkomorzego zakroczymskiego

192

. Powyższą zależność potwierdza również

dokument z 12 VII 1380 wystawiony w Zakroczymiu

193

, na którym wystą-

pili najpierw urzędnicy ciechanowscy: sędzia, podkomorzy, chorąży, a na-
stępnie zakroczymscy: sędzia, podkomorzy i chorąży. Brak na tym dyplo-
mie obecności urzędników warszawskich. W innych dokumentach z tego
okresu, gdzie brakuje urzędników ciechanowskich pełniących tą samą god-
ność w hirarchii co urzędnicy warszawscy i zakroczymscy, prawie zawsze te-
statorzy warszawscy poprzedzają zakroczymskich

194

. Po śmierci Siemowita

III (16 VI 1381) i wejściu w życie nowego podziału Mazowsza Janusz I za-
czął używać na swoich dokumentach o rozwiniętym formularzu tytulatury
w brzmieniu:

dux Czyrnensis, Warszewiensis, Wysegradiensis, Zacroczimiensis

dominus et heres Czechonouiensis

195

dux Mazouie et dominus Czirnensis (Cir-

nensis), Warszeuiensis, Zacroczimiensis, Wisegradiensis dominus (et princeps) et
heres Ciechonoviensis

196

; dux Mazowie dominusque et heres Cirnensis, Warszeu-

iensis, Sacroczimiensis, Wiszegradiensis et Czechonouiensis

197

. Zmiany w tytu-

laturze związane m.in. z pojawieniem się tytułu czerskiego rzutują również
na nowy porządek na liście świadków

198

. Od tego czasu wśród testatorów

pierwsze miejsce zajmują urzędnicy czerscy. Nadal jednak urzędnicy war-

190

Ibidem, nr 178.

191

Ibidem, nr 182.

192

Ibidem, nr 204.

193

Ibidem, nr 245.

194

Ibidem, nr 191, 204, 270; za każdy razem podkomorzy warszawski poprzedza zakro-

czymskiego.

195

Ibidem, nr 271, 272.

196

PSW nr 4; KDMaz. nr 105; Kodeks norbertanek, s. 43–44, 45;

Metryka Księstwa Ma-

zowieckiego z XV–XVI w., t. 2: Księga nr 334 z lat 1429–1433, Pomniki Prawa, t. 6, Warszawa
1930, wyd. A. Włodarski, indeksy oprac. A. Wolﬀ

, nr 526, s. 103–104 (dalej MKM); AGAD:

ZDP nr 766, 6518, 7127.

197

AGAD: ZDP, nr 1516, 4265; Kapicjana: 57/135, 60/81, 72/8; KDMaz., nr 118, 123.

198

W wyniku podziału Mazowsza z 1379 r. (który wszedł w życie dopiero po śmierci Sie-

mowita III) Janusz I objął w posiadanie m.in. ziemię czerską, przekazując w zamian swemu bra-
tu Siemowitowi IV – ziemi wiską.

Tytulatura na dokumentach książąt...

szawscy (pełniący ten sam urząd co zakroczymscy) poprzedzają ich zawsze na
liście świadków. Jeżeli idzie o urzędników wyszogrodzkich i zakroczymskich,
to podobnie jak w intytulacji, na niektórych dokumentach tytulatura wy-
szogrodzka poprzedza zakroczymską, natomiast na innych tytuł zakroczym-
ski występuje przed wyszogrodzkim. W 1398 r. (o czym już wspomniano)
doszło do zmiany na stanowisku szefa kancelarii Janusza I. Odszedł kanclerz
Dominik syn Sędziwoja (który objął urząd dziekana w kolegiacie warszaw-
skiej), a jego miejsce z tytułem protonatriusza zajął Paweł syn Grzymisława
z Borzewa h. Pomian. Wydarzenie to wiąże się ze zmianą i ujednoliceniem
tytulatury Janusza I. Z dokumentów książęcych znikają prawie wszystkie do-
tychczasowe tytuły partykularne (warszawski, zakroczymski, wyszogrodzki,
ciechanowski), a pozostaje jedynie tytulatura ogólnomazowiecka i ruska oraz
czerska:

dux Masouie et Russie terrarum dominus et heres Czirnensis

199

;

senior

dux Mazouie et Russye terrarum dominus et heres Czyrnesnis

200

Pozostawienie

tytułu czerskiego (nie zaś warszawskiego) jest bardzo interesujące, gdyż ośro-
dek ten właśnie traci na znaczeniu kosztem Warszawy, która staje się główną
rezydencją książęcą

201

. Związane to jest również (oprócz czynników gospo-

darczych) z decyzją księcia o przeniesieniu kolegiaty z Czerska do Warszawy
i rozpoczęcie zabiegów o powołanie w Warszawie biskupstwa dla południo-
wo-wschodniego Mazowsza

202

. Dlatego zastanawia fakt, dlaczego tytulatura

czerska, nie zaś warszawska (obecna dotychczas na prawie wszystkich doku-
mentach książęcych) znalazła swoje miejsce w nowej, ujednoliconej formule.
Prawdopodobnie Paweł z Borzewa, który przeprowadził reformą kancelarii
Janusza I, odwołał się do tradycji, gdyż tytulatura czerska na dokumentach
książąt mazowieckich występuje już od poł. XIII w. Jako jeden z najstarszych
tytułów partykularnych używanych przez książąt mazowieckich pojawiła się
po raz pierwszy na dokumentach Siemowita I z 7 IV 1249 r. w brzmieniu:

199

PSW nr 7, 8.

200

Określenia

senior występujące na dokumentach Janusza I od schyłku XIV w., wiążę

się z dopuszczeniem w tym czasie do współrządców jego najstarszego syna – Janusza Młodszego,
urodzonego najpóźniej w 1382. Po raz pierwszy określenie to spotykamy się w dyplomie zacho-
wanym w oryginale dla kolegiaty warszawskiej z 1398, AECV, nr 5.

201

M. Wąsowicz,

Środowisko dworskie Janusza I a Warszawa, [w:] Warszawa średniowiecz-

na, s. 194–196.

202

Zob. na ten temat m.in.: W. Kwiatkowski,

Powstanie kapituły św. Jana przy zamku xx.

Mazowieckich w Warszawie, Warszawa 1938; J. Wysocki, Organizacja kościelna Warszawy w XIV
i XV w., [w:] Warszawa średniowieczna, s. 239–250; L. Królik, Kapituła kolegiacka w Warszawie
do końca XVIII w., Warszawa 1990.

Janusz Grabowski

dux Mazovie et Chyrnensis

203

. W następnych dyplomach książę używał tytu-

latury czerskiej w następującej formie:

dux Mazouie et dominus de Chirni-

sca

204

dux Mazouie et de Cirazk (Cirnzk)

205

dux Mazouie et terre Cyrnensis,

(Cirnensis)

206

. Natomiast tytulatura warszawska, która pojawiała się spora-

dycznie w 1313 r.

207

, weszła na stałe do formularza dokumentów mazowiec-

kich dopiero w kancelarii Kazimierza I Trojdenowica

208

. Książę ten po po-

dziale ojcowizny w 1349 r. zaczął używać tytulatury:

dux Mazovie et dominus

Warszowiensis

209

;

dux Mazovie et dominus Warsovie

210

Jeżeli idzie o kancelarie Siemowita IV to również na jego dokumentach

można zaobserwować zależność między tytulaturą a listą świadków. Książę
w latach 1381–1426 używał najczęściej rozwiniętej tytulatury w brzmieniu:

dux Mazouiae, dominusque terrarum Plocensis, Sochaczouiensis, Rawensis, Go-
stinensis, Plonensis necnon heres Wisnensis et Belzensis

211

;

dux Masouie terra-

rum princeps Plocensis, Ravensis, Sochaczovienis, Gostinensis, Plonensis, Visnen-
sis dominus Belzensis ac heres

212

;

dux Mazouiae, Russiae etc. princeps terrarum

Plocensis, Rauensis, Sochaczouiensis, Gostinensis, Plonensis dominus et heres Vi-
snensis

213

;

dux Mazouie, Russieque princeps etc. terrarumque Plocensis, Gosti-

nensis, Rawensis, Sochaceuiensis, Plonensis dominus et heres Visnensis

214

;

dux

Masouie, Russiaeque princeps, terrrarumque Plocensis, Ravensis, Sochaczovien-
sis, Gostinensis, Plonensis, necnon dominus et heres Visnensis et Belzensis

215

;

dux

Mazouie, Russieque princeps, terrarum Plocensis, Rawensis, Sochaczouiensis,
Gostinensis, Plonensis, dominusque et heres Wisnensis et Belznensis etc.

216

;

dux

203

NKDMaz., cz. 2, nr 4.

204

Ibidem, nr 6.

205

Ibidem, nr 7, 17, 18.

206

Ibidem, nr 15, 29–31, 41.

207

NKDMaz., cz. 2, nr 135; szerzej na temat tytulatury warszawskiej zob. E. Suchodol-

ska,

Dzieje polityczne, [w:] Dzieje Mazowsza, s. 196–197, gdzie podano również literaturę przed-

miotu.

208

J. Grabowski,

Kancelarie i dokumenty, s. 124.

209

NKDMaz., nr 303.

210

Ibidem, nr 321.

211

ZDM, t. 5, nr 1199.

212

KDMaz., nr 130.

213

Mazowieckie przywileje rodowe XIV–XV w., wyd. W. Semkowicz, Kraków 1909–1913,

nr 4 (dalej MPR).

214

ZDLmP, t. 1, nr 83.

215

ZDM, t. 5, nr 1236.

216

Ibid., nr 1339.

Tytulatura na dokumentach książąt...

Mazouiae, Russiaeque princeps terrarum (terrarumque) Plocensis, Rauensis, So-
chaczouiensis, Gostinensis, Plonensis nec non dominus et heres Visnensis (etc.)

217

;

dux Masouie, Russieque princeps terrarum Rawensis, Plocensis, Sochaczouiensis,
Gostinensis, Plonensis necnon dominus et heres Visnensis

218

;

dux Masovie, Rus-

sieque princeps dominus terrarum Plocensis, Ravensis, Sochaczowiensis, Gosti-
nensis, Plonensis, necnon heres Wysnensis et Belzensis

219

;

dux Masouie, Russieque

princes necnon dominus terrarum Plocensis, Rawensis, Sochaczeviensis, Gosti-
nensis, Plonensis et heres Wysznensis

220

;

senior dux Mazouie Russieque princeps

terrarumque Plocensis, Rawensis, Sochaczouiensis, Gostinensis, Plonensis domi-
nus et heres Visnensis et Belzensis etc.

221

;

senior dux Mazouie, Russie princeps,

Plocensis, Rauensis, Sochaczouiensis, Gostinensis, Plonensis, necnon et heres Vi-
snesnis et Belzensis

222

;

senior dux Masouie Russie (Russieque) princes terrarum

(terrarumque) Plocensis, Rawensis, Sochaczouiensis, Gostinensis, Plonensis nec-
non dominus et heres Visnensis et Belzensis etc.

223

;

senior dux Mazouie, Russie-

que princeps, terrarum Plocensis, Ravensis, Sochaczoviensis, Gostinensis, Plonen-
sis, dominusque et heres Wisnensis et Belzensis

224

;

senior dux Masoviae, Russiae

(Russieque) princeps, necnon terrarum Plocensis, Ravensis, Sochaczoviensis, Go-
stinensis, Plonensis dominus (dominusque) et haeres Visnensis et Belzensis

225

;

se-

nior dux Masouie Russieque princeps nec non terrarum Plocensis, Ravensis, So-
chaczoviesnis, Gostinensis, Zawkrzensis, Plonensis ac (necnon) dominus et heres
Wysnensis et Belzensis

226

;

senior dux Mazouie, Russieque princeps terrarum Plo-

217

ZDLmP, t. 1, nr 95, 103.

218

AGAD, MK 42, k. 239v–240; ZDM, t. 5, nr 1254.

219

AGZ, t. 2, nr 38.

220

Płock, AD, dok. perg., nr 152.

221

Po raz pierwszy określenie

senior pojawiło się sporadycznie w dyplomie Siemowita IV

z 6 III 1401 r. (

Semouitus Dei gratia senior dux Mazowie Russieque princeps terrarumque Plocensis,

Rawensis, Sochaczowiensis, Gostinensis, Plonensis dominus et heres Visnensis et Belzensis etc., AGAD,
MK 64, k. 374) i miało na celu odróżnić księcia płockiego od jego najstarszego syna Siemowita
V, urodzonego najwcześniej pod koniec 1387 r. Wg A. Supruniuk,

Siemowit V, s. 81, książę uro-

dził się najwcześniej w 1388 i nie później niż w 1391 r. Zob. więcej na ten temat: J. Grabowski,
Tytulatura kujawska i ruska Siemowita IV, s. 131–132.

222

ZDM, t. 2, nr 369.

223

AGAD: MK 59, k. 319v; MK 77, k. 125–128; ZDM: t. 2, nr 363; t. 5, nr 1348, 1352.

224

ZDM, t. 2 nr 358; t. 5, nr 1339; AGZ, t. 3, nr 93.

225

Płock, AD, dok. perg., nr 184; ZDM: t. 2, nr 353, t. 5, nr 1361.

226

IMT, t. 1, nr 67; ZDLmP, t. 1, nr 100.

Janusz Grabowski

censis, Rawensis, Zawkrzensis, Sochaczouiensis, Gostinenis, Plonensis ac domi-
nus et heres Wysznensis

227

Chociaż z przytoczonych przykładów widać, że panowała pewna do-

wolność przy redagowaniu tytulatury, gdyż po określeniu

dux Mazouie, Rus-

sie (Russieque) princeps dodawano często zwrot terrarum (terarumque), do-
minus (dominusque) terrarum lub necnon dominus terrarum, a następnie
wymieniano ziemię należące do księcia, to jednak przestrzegano w kance-
larii ścisłej zasady precedencji ziem, które wchodziły w skład księstwa płoc-
kiego. Dlatego w tytulaturze książęcej zawsze po ziemi płockiej (najważniej-
szej w hierarchii ziemskiej) wymieniano: rawską, sochaczewską, gostynińską,
płońską, oraz po określeniu

dominus et heres: wiską i bełską. Znamy nieliczne

wyjątki (z całego okresu panowania Siemowita IV), kiedy po ziemi płockiej
wymieniano gostynińską, przed rawską i sochaczewską

228

, czy zawkrzeńską

przed sochaczewską i gostynińską

229

. Porządek poszczególnych ziem wymie-

nionych w tytulaturze odpowiadał hierarchii urzędniczej, zwłaszcza w odnie-
sieniu do najwyższych urzędów w księstwie płockim. Zawsze na liście świad-
ków pierwsze miejsce po wojewodzie płockim zajmował kasztelan płocki,
a po nim kasztelanowie: rawski, sochaczewski i gostyniński

230

. Podobną ko-

lejność dostrzegamy wśród niższych rangą urzędników: podkomorzych

231

chorążych

232

. Potwierdza to również lista testatorów zamieszczonych w sta-

tucie Siemowita IV z 12 VI 1387 r.

233

Wśród wymienionych tam urzęd-

ników występują kasztelanowie w następującej kolejności: płocki, rawski.
Także sędziowie są podani na liście świadków wg hierarchii przyjętej w ty-
tulaturze książęcej tj.: płocki, rawski, sochaczewski, gostyniński

234

. Rekapi-

tulując, należy stwierdzić, że chociaż Siemowit IV (w porównaniu do brata

227

IMT, t. 1, nr 68.

228

Jest to dokument zachowany w oryginale (AGAD, ZDP nr 3419, wyd.: ZDLmP, t. 1,

nr 83), w którym wystąpiła tytulatura

dux Mazouie, Rusieque princeps etc. terrarumque Plocensis,

Gostinensis, Rawensis, Sochaceuiensis, Plonensis dominus et heres Visznensis.

229

IMT, t. 1, nr 68.

230

Ibidem, nr 30, kasztelanowie: sochaczewski, gostyniński; ibidem, nr 31, kasztelano-

wie: płocki, rawski; MPR, nr 4, kasztelanowie: płocki, gostyniński.

231

ZDM nr 1276, podkomorzowie: płocki, rawski, gostyniński; AGAD, MK 23, k. 371,

podkomorzowie: płocki, rawski; KDMaz., nr 130, podkomorzowie: płocki, gostyniński; AGAD,
MK 70, k. 377; ZDM nr 1270, podkomorzowie: rawski, gostyniński.

232

ZDM, t. 4, nr 1144, chorążowie: płocki, rawski; AGZ, t. 9, nr 23, chorążowie: płoc-

ki, sochaczewski.

233

IMT, t. 1, nr 31.

234

Ibidem.

Tytulatura na dokumentach książąt...

Janusza I) dokonywał częstszych zmian na najwyższych stanowiskach w kan-
celarii dworskiej

235

, co mogło mieć wpływ na używanie w dokumentach tego

księcia różnych wariantów tytulatury

236

, to jednak analiza dokumentów Sie-

mowita IV (zaopatrzonych w pełną tytulaturę) potwierdza zależność między
kolejnością poszczególnych tytułów w intytulacji a porządkiem urzędników
na liście świadków.

Przechodząc następnie do kancelarii Bolesława IV, możemy również

wskazać na wzajemne relacje zachodzące między tytulaturą a porządkiem
występowania urzędników na liście świadków. Książę w okresie swoich rzą-
dów na Mazowszu (1429–1454) używał tytulatury rozwiniętej w brzmieniu
dux Masovie (et) Russie terrarum, necnon Varschoviensis, Vischegradienesis, Za-
kroczimensis, Czechonoviensis dominus et heres Czirnensis etc.

237

Jest interesu-

jące, że Bolesław IV (wnuk Janusza I) nie nawiązał bezpośrednio to tytulatu-
ry swego wielkiego poprzednika

238

. Na dokumentach księcia (zaopatrzonych

w rozwinięty formularz) pojawia się ponownie partykularna tytulatura: war-
szawska, wyszogrodzka, zakroczymska i ciechanowska. Także tytuł czerski
(podobnie jak i u Janusza I) w intytulacji zostaje potraktowany szczególnie.
Miał on również podkreślać historyczne znaczenie tego ważnego dawniej
ośrodka władzy książąt mazowieckich. Pojawianie się tytulatury partykular-
nej na dokumentach Bolesława IV nie należy wiązać z osobą kanclerza Go-

235

W kancelarii Siemowita IV redagowaniem i kontrolą dokumentów zajmowali się

m.in.: Ulryk z Kępy, Wojciech z Krajkowa, Stanisław Pawłowski z Gnatowic h. Pierzchała
i Czambor z Iłowa h. Rogala. Natomiast szefem kancelarii Janusza I przez ponad trzydzieści lat
był Paweł Grzymisławowic z Borzewa h. Pomian.

236

Nie podzielam opinii A. Swieżawskiego,

Tytulatura, s. 37, że w kancelarii Siemowi-

ta IV panowała różnorodna i chaotyczna tytulatura, gdyż do naszych czasów zachowało się nie-
wiele oryginałów, a dokumenty znane z kopii mogą zawierać opuszczenia. Natomiast stosowane
przez redaktorów (w różnej kolejności) zwroty:

terrarum, dominus terrarum, necnon dominus ter-

rarum, lub dominus et heres, dominusque et heres, necnon dominus et heres, necnon heres, nie świad-
czą o chaosie panującym w tytulatury. Na tyle zachowanych wariantów tytulatury, są to różni-
ce niewielkie, dotyczące głownie zwrotów, które ze względów politycznych i prawnych nie miały
żadnego znaczenia. W tym czasie w kancelarii Janusza I (od objęcia funkcji szefa kancelarii przez
protonotariusza Pawła z Borzewa) obowiązywała tylko jedna forma rozwiniętej tytulatury:

dux

Masouie, Russie dominus et heres Czirnensis.

237

AGAD: ZDP nr 1517–1518, 2034, 2101, 6222; MK 44, s. 404; ibidem, s. 786; MK

70, k. 179; MK 90, k. 178; ibidem, k. 182; Wilno, BAN, sygn. F 15; KDMaz., nr 170; PSW, nr 9;
A. Wejnert,

Starożytności warszawskie, z. 1–4, Warszawa 1848, s. 143–144; IMT, t. 1, nr 85.

238

Bolesław IV (podobnie jak jego dziad Janusz I) nie używał tytulatury wiskiej, mimo że

ziemia ta do 1435 r. (tj. do czasu wykupu jej przez Włodzisława I) należała do jego księstwa.

Janusz Grabowski

tarda z Gurby (który po śmierci Pawła z Borzewa został szefem kancelarii
książęcej)

239

, ale z wewnętrzną sytuacją polityczną, jaka się wytworzyła na

Mazowszu. Zauważmy, że w chwili śmierci Janusza I w 1429 r. jego wnuk
był jeszcze niepełnoletni, a rządy w jego imieniu sprawowała matka Anna
(wdowa po Bolesławie III Januszowicu)

240

wraz z najważniejszymi dygnita-

rzami z księstwa czersko-warszawskiego

241

. Ponowne pojawienie się partyku-

larnej tytulatury: warszawskiej, wyszogrodzkiej, zakroczymskiej i ciechanow-
skiej świadczy naszym zdaniem o decentralizacji władzy (po okresie silnych
rządów Janusza I) i zwiększonej pozycji lokalnych dygnitarzy mazowieckich
w czasie opiekuńczych rządów Anny Bolkowej. Tytulatura Bolesława IV nie
uległa również zmianie po objęciu stanowiska szefa kancelarii książęcej przez
Pawła z Mniszewa h. Kościesza w 1432 r.

242

Jeżeli idzie natomiast o porzą-

dek na liście świadków to widać to bardzo wyraźnie w dokumencie z 29 VI
1431

243

, w którym Bolesław IV zabezpiecza (na wypadek śmierci) matce swej

Annie posiadanie ziemi warszawskiej prawem dożywocia

244

. Na liście świad-

ków tego dyplomu wystąpiło 17 urzędników w następującej kolejności: kasz-

239

Gotard s. Wacława z Gurby w ziemi sochaczewskiej, doktor dekretów uniwersytetu

w Bolonii, objął stanowisko szefa kancelarii książęcej po śmierci Pawła z Borzewa, tj. po 7 XII
1428 r. Na jego temat zob. A. Radzimiński,

Prałaci i kanonicy kapituły katedralnej płockiej w XIV

i poł., [w:] Studium propozograﬁ czne, t. 2, Toruń 1993, s. 78–80; J. Grabowski, Intelektualiści
w kancelarii książęcej na Mazowszu w XIV i pierwszej poł. XV w. Ze studiów nad elitą umysłową
na ziemiach polskich, [w:] Genealogia. Stan i perspektywy badań nad społeczeństwem Polski średnio-
wiecznej na tle porównawczym, red. J. Pakulski i J. Wroniszewski, Toruń 2003, s. 219–220.

240

Na temat Anny Bolkowej, córki Fiodora Ratneńskiego zob. m.in.: J. Karwasińska,

Szpital św. Ducha w Warszawie. Dzieje fundacji Anny Bolesławowej księżny mazowieckiej początko-
we (1444–1544), Warszawa 1938; J. Tęgowski, Anna i Barbara – księżne mazowieckie z XV wie-
ku. Przyczynek do genealogii Piastów mazowieckich, w: Społeczeństwo i polityka do XVII wieku,
Olsztyn 1994, s. 97–103; M. Piber-Zbieranowska,

Liw jako oprawa (wdowia) księżnych mazo-

wieckich i teren ich działalności, [w:] Dzieje ziemi liwskiej i powiatu węgrowskiego. Materiały sesji
archiwalno-historycznej, „Rocznik Liwski”, t. 1, 2005/2006, s. 95–97.

241

Rządy władz regencyjnych trwały aż do momentu uznania pełnoletności Bolesława IV.

242

Szczepan s. Mikołaja z Mniszewa (w ziemi zakroczymskiej) h. Kościesza, jeden z najwy-

bitniejszych intelektualistów mazowieckich, pełnił urząd kanclerza w latach 1432/1433–1452 r.,
zob. na jego temat m.in.: A. Radzimiński,

Prałaci, s. 141; J. Grabowski, Intelektualiści w kance-

larii książęcej, s. 226; K. Pacuski, Stefan (Szczepan) z Mniszewa h. Kościesza, (zm. 1452), PSB,
t. 43, s. 169–171.

243

IMT, t. 1, nr 75.

244

Anna w okresie wdowieństwa, używała również własnej pieczęci oraz wystawiała sa-

modzielne dokumenty i prowadziła korespondencję, zob. S. K. Kuczyński,

Pieczęcie, s. 345.

Tytulatura na dokumentach książąt...

telanowie: czerski

245

, wyszogrodzki, zakroczymski, ciechanowski; sędziowie:

czerski, wyszogrodzki, ciechanowski; chorążowie: czerski, warszawski, wyszo-
grodzki, zakroczymski, ciechanowski; podkomorzowie: czerski, warszawski,
ciechanowski. Także w innych analizowanych dokumentach wystawionych
przez kancelarię Bolesława IV obowiązuje zasada porządku na liście testato-
rów zgodna z precedencją tytułów książęcych występujących w intytulacji

246

Rekapitulując nasze uwagi na temat wybranych zagadnień dotyczących

tytulatury Piastów mazowieckich, należy stwierdzić, że w okresie od poł.
XIII w. do 1526 r. spotykamy na dokumentach książęcych oprócz tytułu
ogólnomazowieckiego i ruskiego także 29 tytułów partykularnych. Niektóre
z nich zachowały się tylko na pojedynczych dokumentach, np. brzeski, kol-
ski i sieciechowski, inne natomiast zastosowano tylko kilkakrotnie, jak błoń-
ski, grójecki, liwski, nurski, raciąski i warecki. Znamy także tytuły, które ni-
gdy nie były dziedziczone, m.in. kujawski, używany w kancelarii Siemowita
IV, oraz mszczonowski i żydaczowski występujące wyłącznie na dokumen-
tach Siemowita V Siemowitowica. Ten ostatni tytuł (związany z objęciem
przez księcia powiatu żydaczowskiego w formie dożywotniej darowizny od
króla Władysława Jagiełły) nie był później używany przez jego braci. Także
tytulatury buska, grabowiecka, horodelska, lubaczowska, łopatyńska i sokal-
ska występowały tylko na dokumentach Kazimierza II Siemowitowica, gdyż
Włodzisław I (który przejął spuściznę po swoim zmarłym bezpotomnie bra-
cie) zrezygnował z powyższych tytułów partykularnych i używał wyłącznie
tytułu bełskiego.

Jeżeli idzie o tytulaturę roszczeniową (pretensyjną) używaną przez Pia-

stów mazowieckich w badanych okresie, to po śmierci ostatnich książąt za-

245

Urząd kasztelana czerskiego sprawował w tym czasie Sławiec z Boglewic h. Jelito, czło-

nek rady regencyjnej i jeden z najważniejszych dygnitarzy w księstwie czersko-warszawskim. Na
jego temat zob. K. Pacuski,

Sławiec z Boglewic h. Jelito (zm. 1431), kasztelan czerski, PSB, t. 38,

1997–1998, s. 598–599.

246

Zob. m.in. AGAD: ZDP, nr 1779, kasztelanowie: warszawski, zakroczymski; chorążo-

wie: czerski, wyszogrodzki; ZDP nr 2100: podkomorzowie: czerski, warzszawski; MK 90: cho-
rążowie: warszawski, ciechanowski; Kapicjana 73 s. 4–6: chorążowie: warszawski, wyszogrodzki,
zakroczymski; ZDP nr 2100: podkomorzowie: czerski, warszawski; IMT 1 nr 82: kasztelano-
wie: warszawski, ciechanowski; sędziowie: warszawski, wyszogrodzki, zakroczymski, ciechanow-
ski; chorążowie: wyszogrodzki, zakroczymski; ibidem, nr 84: chorążowie: czerski, wyszogrodzki,
zakroczymski; podkomorzowie: czerski, ciechanowski; Kodeks norbertanek, s. 99–100, sędzio-
wie: wyszogrodzki, ciechanowski; IMT 94: kasztelanowie: wyszogrodzki, zakroczymski; ibidem
nr 95: kasztelanowie: czerski, warszawski, ciechanowski; podsędkowie: czerski, warszawski; PSW
nr 9: kasztelanowie: czerski, warszawski, liwski.

Janusz Grabowski

chodniomazowieckich ich najbliżsi krewni: Konrad III, Bolesław V, Kazi-
mierz III i Janusz II postanowili pomimo niekorzystnych wyroków sądowych
ubiegać się o ziemie bełską, rawską, i gostynińską, które zostały inkorporo-
wane w 1462 r. do Korony. Dlatego używali na swoich dokumentach tytula-
tury roszczeniowej: bełskiej, rawskiej i gostynińskiej. Synowie Bolesława IV
podnosili również swoje pretensje do ziemi sochaczewskiej, będącej w latach
1455–1476 r. oprawą wdowy po Wodzisławie I. Także po ugodzie Anny
z królem Kazimierzem Jagiellończykiem w 1476 r. i inkorporacji tej zie-
mi do Królestwa Polskiego na swoich dokumentach zamieszczali pretensyj-
ną tytulaturę sochaczewską. Szczególną uwagę poświęciliśmy tytulaturze ru-
skiej, używanej przez książąt mazowieckich od końca XIV w. do 1526 r.
W dotychczasowej literaturze panowała opinia, że pojawiła się ona w kance-
larii Siemowita IV związku z nadaniem mu ziemi bełskiej przez Władysława
Jagiełę, w pierwszych miesiącach 1388 r. Jednak w wyniku naszych ustaleń
tytulaturę ruską na dokumentach Siemowita IV, należy łączyć z wydarzenia-
mi, które zaszły na II zjeździe sieradzkim 16 VI 1383 r. w okresie bezkró-
lewie po śmierci Ludwika Andegaweńskiego. Obecny na nim Siemowit IV
został nie tylko spektakularnie uznany przez swoich zwolenników królem
polskim, ale prawdopodobnie złożył również obietnicę przyłączenia do Ko-
rony ziem utraconych, w tym Rusi Czerwonej. Dlatego jako kandydat do
tronu polskiego do intytulacji wystawianych dokumentów wprowadził rów-
nież tytulaturę ruską, nawiązując tym samym nie tylko do czasowego posia-
dania ziemi drohickiej przez książąt mazowieckich w połowie XIV w., ale
przede wszystkim do tytułu ruskiego używanego przez swego stryja Bolesła-
wa Jerzego Trojdenowica oraz króla Kazimierza Wielkiego, przedstawicieli
tej samej dynastii piastowskiej. Był to akt politycznej propagandy, który miał
pomóc księciu mazowieckiemu w osiągnięciu korony polskiej.

Podsumowując z kolei ostatnie zagadnienie, należy stwierdzić, że ana-

liza tytulatury i listy świadków na dokumentach Siemowita IV, Janusza I
i jego wnuka Bolesława IV potwierdziła naszą opinię, że testatorzy często
byli umieszczani w porządku, który był zgodny z precedencją ziem wymie-
nionych w tytulaturze

247

. Jednak nasze uwagi traktujemy wyłącznie jako pro-

247

Ciekawego przykładu dostarcza nam również dokument sądu ziemskiego socha-

czewskiego dotyczący sprzedaży przez Jana z Kuchar wsi Wilkowo na rzecz księcia Siemowita V
(KDMaz., nr 183), na którym wystąpili najwyżsi urzędnicy w następującym porządku: kaszte-
lanowie: płocki, rawski, sochaczewski, gostyniński; podkomorzowie: rawski, sochaczewski, go-
styniński; sędziowie: rawski, gostyniński (brak na na liście świadków podkomorzego sochaczew-

Tytulatura na dokumentach książąt...

pozycję do dalszej dyskusji, gdyż trzeba pamiętać, że zachowane na średnio-
wiecznych dyplomach listy świadków, przekazują nam tylko część informacji
na temat roli i pozycji poszczególnych urzędników w otoczeniu książęcym.

e Intitulation in Documents of Dukes of Masovia.

Form and Functions (Selected Issues)

e state of research on the intitulation of the Masovian Dukes (from the thir-

teenth century till 1526) is not satisfactory, because there are still few monographs
concerning that issue. However, this part of the introductory protocol plays the im-
portant role in the analysis of the authenticity of documents, its form and diktat.
It is also signiﬁ cant in the research on the political history of Masovia and its divi-
sion into several duchies. Th

e article concentrates on the problem of claims titles,

which were used by the Masovian Dukes in the fourteenth and ﬁ fteenth centuries.
It also brings up the issue of the list of witnesses and their intitulation. Next, it tries
to answer the question, if there was a connection between the order of oﬃ

cials on

the list of witnesses and the precedence of lands enumerated in the intitulation. Af-
terwards, the author analyses causes, time of appearance and frequency of almost
thirty diﬀ erent elements of Masovian Dukes’ intitulations from the half of the thir-
teenth century till 1526 (expect the Masovian and Russian intitulations). He espe-
cially focuses on the so called claim intitulation treated as an act of political propa-
ganda. It is also noticed that the chiefs of chancelleries had an inﬂ uence on the form
of the intitulation – along with the changes on this post we can observe the changes
within the form (including the intitulation).

e analysis of the Masovian documents shows also the relation between the

order of oﬃ

cials on the list of witnesses and the order of particular titles placed in

the intitulation. Th

e changes inside the intitulation, according to the appearance

of the new title (e.g. “czerski”) inﬂ uenced also on the order of signatures at the list
of witnesses.

Transl.

Katarzyna Pękacka-Falkowska

skiego); kanclerze ziemscy: rawski, sochaczewski. Porządek ten był zgodny z precedencją ziem
wymienianych w tytulaturze książęcej.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
J Grabowski Tytulatura Siemowita IV, księcia mazowieckiego
E Suchodolska FUNKCJE I ROLA KANCELARII NA DWORZE KSIĄŻĄT MAZOWIECKICH W XIV I PIERWSZEJ POŁ XV WIE
Konspiracyjne organizacje młodzieżowe na terenie województwa mazowieckiego w latach 1945 1956
PROPOZYCJE ĆWICZEŃ LOGOPEDYCZNYCH DO WYKORZYSTANIA NA(1), Dokumenty do szkoły, przedszkola; inne, Mo
D19190406 Ustawa z dnia 26 lipca 1919 r o utraconych tytułach na okaziciela
wniosek o wpisanie na liste czlonkow Mazowieckiej Okregowej Izby Inzynierow Budownictwa
D19190406 Ustawa z dnia 26 lipca 1919 r o utraconych tytułach na okaziciela
Akt lenny książąt mazowieckich
Wyobrażenia pieczęci książąt mazowieckich
Opalenie Grabówko Most na Wiśle
S Szybkowski LISTY KSIĄŻĄT MAZOWIECKICH DO GDAŃSKIEJ RADY MIEJSKIEJ (DO KOŃCA WOJNY TRZYNASTOLETNIE
Hold lenny ksiazat mazowieckich 1425
Wykaz wolnych miejsc szkoleniowych na terenie wojewodztwa mazowieckiego (1)
D19210637 Ustawa z dnia 18 października 1921 r zmieniająca ustawę z dnia 26 lipca 1919 r o utracony
M Biniaś Szkopek Wpływ polityki ruskiej ksiazat piastowskich na przemiany dokumentu w Polsce doby d
A Grabowska Donacje książąt opolskich na rzecz klasztorów
J Grabowski Uzupełnienia i uwagi do „Spisu urzędników mazowieckich z lat 1341–1462” (Na marginesie
Dokumentacja pracy na kąpielisku

więcej podobnych podstron