Nowości

Bestsellery

Zamów drukowany

katalog

Dodaj do koszyka

Zamów cennik

Zamów informacje

o nowościach

Wydawnictwo Helion SA

44-100 Gliwice

tel. [phone]

e-mail: [e-mail]

Twój koszyk

Cennik i informacje

Idź do

Przykładowy

rozdział

Spis treści

Bestsellery

Nowe książki

Zapowiedzi

Twój koszyk

Dodaj do koszyka

Katalog książek

Zamów cennik

Cennik i informacje

Zamów informacje

o nowościach

Superstrategie dla rodziców.

Psychologia doskonałego

rodzicielstwa, czyli jak wychować

szczęśliwe dziecko

Autor: Stephen Briers

Tłumaczenie: Olga Kwiecień-Maniewska

ISBN: 978-83-246-2707-3

Tytuł oryginału:

Superpowers for Parents:

The Psychology of Great Parenting and Happy Children

Format: A5, stron: 232

Rodzic — najlepszy dziecięcy psycholog

•

Wzmacnianie więzi między rodzicem a dzieckiem

•

Rozwijanie umiejętności rozwiązywania problemów

•

Kształtowanie głębokich przekonań dziecka

•

Wpajanie zasad asertywnej komunikacji

Zdrowe, szczęśliwe i rozsądne dziecko

Pragniemy, aby nasze dzieci były szczęśliwe, zrównoważone i myślące. Chcemy, aby cieszyły się

życiem i były zdolne do poradzenia sobie z tym, co przyniesie im przyszłość. Byłoby fantastycznie

móc w jednej chwili sprawić, by Twoje dziecko stało się rozsądne, grzeczne i zaczęło postępować

zgodnie z zasadami. Albo w magiczny sposób usunąć wszystkie jego problemy. Niestety, czary

działają tylko w bajkach, dlatego proponujemy Ci bezcenną lekcję z rzeczywistego świata

— zapobiegaj, zamiast leczyć!
Nie czekaj, aż złe zachowanie wypłynie na powierzchnię. Możesz od najmłodszych lat uczyć

swoje dziecko, aby rozwinęło w sobie psychiczne umiejętności, które będą mu potrzebne

do opanowania i zrozumienia emocji towarzyszących dorastaniu. Pozwoli to zapobiec

problemom ze złym zachowaniem, ale ułatwi też zdrowy rozwój umysłowy i psychiczny

w przyszłości. Dzięki tym umiejętnościom Twoje dziecko będzie szczęśliwsze, zacznie odczuwać

mniejszą presję w życiu i nauczy się lepiej radzić sobie ze swoimi uczuciami, innymi ludźmi

i światem wokół.
Książka ta wyposaży Cię w wiedzę i pomysły, byś umiał sobie poradzić, gdy pojawią się trudne

chwile albo gdy poczujesz nadciągające kłopoty. Będziesz wtedy na nie gotowy, ponieważ

poznasz techniki, które pozwolą Ci zgrabnie sobie z nimi poradzić.

•

Nauka nazywania odczuwanych emocji.

•

Zwalczanie destrukcyjnego wpływu negatywnych myśli.

•

Kształtowanie odporności na przeciwności losu.

•

Wspieranie zdrowych nawyków myślenia.

•

Nauka radzenia sobie ze stresem i lękiem.

•

Budowanie towarzyskiej pewności siebie.

•

Wykorzystanie kreatywnej wizualizacji do rozwiązywania problemów.

Spis treci

Od autora

6

Wstp

7

1

Wzrok przenikajcy wszystko

19

Co si dzieje w rodku?

2

Rozwijanie superzmysów

33

Alfabet uczu

3

Kontrola umysu dla pocztkujcych

67

Podstawy samokontroli

4

Niezniszczalno

99

Ksztatowanie odpornoci
na przeciwnoci losu u dzieci i modziey

5

Walka z potworami

123

Zwycistwo nad stresem i lkiem

6

Umiejtnoci interpersonalne

167

Kultywowanie towarzyskiej pewnoci siebie

7

Niepowstrzymany

199

Rozwijanie umiejtnoci rozwizywania problemów u dziecka

I wreszcie… yli dugo i szczliwie?

225

Bibliografia i polecane lektury

227

5

Walka

z potworami

Zwycistwo nad stresem i lkiem

124

Superstrategie dla rodziców

Czasem le w nocy w óku i tyle rzeczy kotuje mi si
w gowie, e w kocu trudno mi zasn. To jest tak, jakby
si leciao samolotem w nocy: gdy wyjrzy si przez okienko,
wida sie maych wiateek — tak wanie wyglda wntrze
mojej gowy. Kade z tych maych wiateek to jakie
zmartwienie. Jeli chc si przyjrze bliej któremu z nich,
to tak, jakby samolot zblia si do ziemi: wida wtedy tylko
kilka wiate naraz, ale reszta wci tam jest. Gdy jest si
tak blisko, nie wida ju innych, jednak one wci tam s.

Janek (10 lat)

Wszystkich nas moe uwie wizja dziecistwa jako wiecznych
beztroskich wakacji, czasu bezchmurnego nieba i nocy wolnych
od snów — by moe dlatego, e chcemy, by tak wygldao
dziecistwo naszych wasnych dzieci. Albo dlatego, e chcemy
wierzy w istnienie jakiej alternatywy dla cynicznego i wyma-
gajcego wiata dorosych, w którym yjemy. Niezalenie od
przyczyny, nie moemy udawa, e dzieci dorastaj zamknite
pod ochronnym kloszem. W dzisiejszym wiecie nasze pociechy
musz sobie radzi z wieloma sporód wyzwa wspóczesnego
wiata tak samo jak my. I podobnie jak my czasem maj z tym
trudnoci. Niestety, gdy dziecko nie radzi sobie dobrze ze stre-
sem w swoim yciu, moe to mie dramatyczny wpyw na jego
zachowanie.

Zrozumienie tego, co wywouje stres u najmodszych, i ofia-

rowanie im narzdzi, by poradzi sobie z niepokojem, jest jedn
z najcenniejszych inwestycji, jakie rodzice mog poczyni w przy-
szo swojego dziecka. Jest to jedna z fundamentalnych umie-
jtnoci, od których zaley zdolno regulowania swojego za-
chowania przez dziecko.

Walka z potworami: Zwycistwo nad stresem i lkiem

125

Jak wpywa na nas stres?

Stres i agresja id rka w rk. Jak wszyscy wiemy z lekcji biologii,
gdy jestemy przyparci do muru, nasze umysy i ciaa przygo-
towuj si do jednej z dwóch reakcji: walki lub ucieczki. Ten
mechanizm suy naszemu gatunkowi od czasów prehistorycz-
nych. Chronio to naszych przodków przed staniem si daniem
gównym dla wszelkiej maci jurajskich drapieców. Niemniej
jednak skutkiem ubocznym tego jest fakt, e pod wpywem stresu
ludzie w kadym wieku staj si bardziej skonni do ataku. Dzia-
anie mechanizmu hamowania, który zwykle pozwala nam po-
wciga antyspoeczne zachowania, jest osabione, poniewa
w sytuacji zagroenia nasz organizm priorytetowo traktuje szyb-
kie i umoliwiajce przetrwanie reakcje prymitywnego mózgu.
Nasze hamulce nie dziaaj.

Kady z nas zdaje sobie spraw, o ile atwiej nas sprowoko-

wa, gdy jestemy zestresowani. W przypadku dorosych nawet
niewielki stres sprawia, e stajemy si poirytowani i draliwi,
gotowi w kadej chwili naskoczy na przyjació, rodzin czy
wspópracowników. Pod wpywem silnego stresu niektórzy ludzie
mog si ucieka do przemocy fizycznej. W rzadkich przypad-
kach ekstremalny stres moe sprawia, e rozsdni ludzie zacho-
wuj si w sposób kompletnie nieracjonalny, co moe mie de-
strukcyjne konsekwencje.

Skoro takie rzeczy przydarzaj si dorosym, majcym w peni

rozwinit kor czoow i lata praktyki w powciganiu swoich
instynktownych reakcji, to o ile bardziej stres musi wpywa na
zachowanie dzieci? Zanim jednak zaamiesz rce nad najmod-
szym pokoleniem, zastanówmy si nad rol, jak odgrywa chro-
niczny stres w przypadku najbardziej ekstremalnych zachowa
antyspoecznych, jak równie bardziej powszechnych napadów
zoci u naszych maych anioeczków.

126

Superstrategie dla rodziców

Naturalna podatno na stres

Podatno na stres jest róna u rónych dzieci. W ostatnich la-
tach pojawio si wiele prac czcych wyniki bada na temat oso-
bowoci z odkryciami dotyczcymi fizjologii i biologii mózgu.

Ze wszystkich cech charakteru, które wykorzystuje si, by opi-

sa rónice midzy ludmi, najbardziej uyteczn i wymiern
okazaa si neurotyczno. Zajmuje ona wane miejsce wród
Wielkiej Pitki — piciu najwaniejszych wymiarów osobowoci,
co do których badacze s najbardziej pewni. Ludzie, którzy maj
wysoko rozwinit t cech, z natury s skonni do zamartwiania
si. Tak jak Woody Allen, który powiedzia kiedy: „Nie boj si
mierci, po prostu chciabym by gdzie indziej, gdy to si wyda-
rzy”, neurotycy s z definicji bardziej podatni na stres.

Psycholog Daniel Nettle sugeruje, e cechy zwizane z neu-

rotyzmem mona podsumowa jako podwyszon podatno na
negatywne uczucia rónego rodzaju. Tez t potwierdza fakt, e
ludzie, którzy cierpi na zaburzenia lkowe w rodzaju fobii, za-
burze obsesyjno-kompulsywnych czy zespou stresu pourazo-
wego, zwykle s bardzo neurotyczni.

Zaczynamy teraz lepiej rozumie mechanizmy biologiczne,

które si pod tym kryj. Na przykad jdro migdaowate (siedli-
sko prymitywnego, kierujcego si emocjami mózgu) wydaje si
by bardziej aktywne, a nawet wiksze i gciejsze u ludzi, którzy
maj wysokie nasilenie cech neurotycznych. Istniej równie ró-
nice w budowie kory przedczoowej — czyli dokadnie tego
obszaru mózgu, który uaktywnia si, gdy ludzie musz stumi
swoje negatywne reakcje.

Psycholog i badacz Klaus-Peter Lesch odkry, e osoby o wy-

sokim poziomie neurotycznoci czciej te maj krótk form
tzw. genu transportera serotoniny. Serotonina jest neurotrans-
miterem odpowiedzialnym za agodzenie stanów niepokoju i de-
presji. Leki takie jak Prozac dziaaj (chocia kto to wie w dzi-

Walka z potworami: Zwycistwo nad stresem i lkiem

127

siejszych czasach) poprzez zapobieganie reabsorpcji serotoniny
przez komórki mózgu. Uspokajajcy wpyw aktywnoci fizycznej
równie ma zwizek z jej wpywem na cieki serotoninergiczne.
Dobra wiadomo dla wielu z nas jest taka, e podobny wpyw
na ukad nerwowy ma czekolada… Hmm, trudna decyzja.

Takie badania sugeruj, e niektórzy ludzie maj naturaln

skonno do neurotycznoci i wysokiego poziomu niepokoju, jaki
si z ni wie. Jeli Twoje dziecko zalicza si do takich osób, to
rady zawarte w tym rozdziale bd szczególnie istotne. Niemniej
jednak kady z nas ma okrelon wytrzymao i nikt nie jest ca-
kowicie odporny na wpyw, jaki stres wywiera na zachowanie.

Znaki szczególne zestresowanego dziecka

„Przysigam, e co go optao…” — narzekaa matka sze-
cioletniego Krzysia. „By w podym nastroju przez wikszo
tego tygodnia, a wczoraj przyapaam go, jak w pokoju siostry
rozkada na czci jej zabawkowego kota za pomoc kuchen-
nego noa. Po caym pokoju lataa wata. W chwili, w której we-
szam do pokoju, spojrza na mnie tymi swoimi duymi, bezbron-
nymi oczami — wci trzymajc w rku nó — i wykrzykn:
»To nie ja!«. Chwil potem jego buzia wykrzywia si i zacz
becze. Jego ojciec pyta, czy zblia mu si okres!”.

To, co opisuje matka Krzysia, to do typowe zachowanie

dziecka odczuwajcego presj. Nie zdziwiem si, gdy si dowie-
dziaem, e jego postpowanie byo prawdopodobnie opónion
reakcj na niedawn przeprowadzk. Nage zmiany nastrojów,
kamstwo i dokuczanie innym mog by zewntrznymi oznakami
wewntrznego napicia odczuwanego przez dziecko i sygnaem,
e jego wewntrzne zasoby samokontroli wyczerpuj si. Z po-
wodów, które omówiem powyej, dzieci pod wpywem stresu
mog te dowiadcza trudnoci z koncentracj i sta si bardziej
zapominalskie ni zazwyczaj.

128

Superstrategie dla rodziców

Gdy poziom hormonów stresu jest podniesiony, moe to wy-

woywa równie objawy fizyczne: trudnoci z oddychaniem,
drenie lub zawroty gowy. Dziecko moe sprawia wraenie,
jakby „braa je” jaka choroba, narzeka na uczucie mrowienia,
bóle gowy, odka albo wraenie gorca lub zimna. Wzmo-
ona potliwo moe sprawi, e skóra bdzie w dotyku wilgotna,
a wpyw hormonów stresu na psychik powodowa draliwo
i dziwne zachowanie. Stres moe te wpywa na wzorce snu,
a maluch moe zacz miewa koszmary senne — których tre
niekoniecznie musi by zwizana bezporednio z czym, co dzieje
si w jego yciu.

Jeli Twoje dziecko bdzie miao pecha przey w peni roz-

winity atak paniki, to wszystkie te objawy mog si nasili do tego
stopnia, e zarówno Ty, jak i dziecko moecie by przekonani,
e jest z nim co fizycznie nie w porzdku. W takiej sytuacji lu-
dzie mog dowiadcza palpitacji serca, utraty czucia w koczy-
nach, dawienia si i dezorientacji. Czuj przy tym dojmujcy lk,
e trac rozum lub nawet e zaraz umr. Tak naprawd te objawy,
mimo e budz tak silny niepokój, s niegrone. Jeli jednak spra-
wy doszy do tego etapu, dziecko potrzebuje profesjonalnej po-
mocy i powinna o tym porozmawia z jego pediatr.

Jeli chodzi o reakcje lkowe mieszczce si w spektrum „nor-

malnych” zachowa, to powinna te by wyczulona na oznaki
regresji. Dzieci odczuwajce lk i niepokój mog próbowa „cofn
czas” i wraca do zachowa i nawyków, z których dawno wyrosy,
typu ssanie kciuka lub usiowanie znajdowania si cay czas w po-
bliu opiekunów. Starsze dzieci z kolei mog si sta przekorne,
uparte, wiecznie niezadowolone, opryskliwe i wycofane.

Zanim przyjrzymy si bliej technikom, które Twoja pocie-

cha mogaby wykorzysta, by zwalczy niepokój, warto uwia-
domi sobie, jakie czynniki mog wywoywa stres u dzieci. Mi-
mo e czsto pokrywaj si one ze zmartwieniami dorosych,
niektóre z nich s typowe dla najmodszych i dla dorosych oczu
nie zawsze s oczywiste.

Walka z potworami: Zwycistwo nad stresem i lkiem

129

Czy ta informacja
to za wiadomo dla dzieci?

Wiele dzieci bardzo martwi si biecymi wydarzeniami. W umia-
rze telewizja moe by dla nich doskonaym ródem rozrywki
i wiedzy. Jednak nieograniczony dostp do niej naraa naszych
najmodszych na kontakt z treciami, z którymi wiele z nich nie
jest gotowych psychologicznie sobie poradzi. Nawet przed go-
dzin 21 mog si zetkn ze scenami przemocy i rozlewem krwi,
zobaczy godujce i porzucone dzieci z caego wiata lub usysze
w wiadomociach o dzieciach uprowadzanych z hotelowego po-
koju podczas snu.

Suchaj pyta, które zadaje Ci Twoja pociecha, a nie bdziesz

niewiadoma drcego je niepokoju wywoanego przez media:
„Czy nasz dom te moe zosta zalany przez powód, tak jak te
domy w wiadomociach?”, „Czy gdyby w naszym kraju bya woj-
na, ty te poszedby walczy, tato?”, „Co si stanie z Kubusiem
[rodzinnym psem], gdy soce spali ziemi?”, „Czy ja te dostan
raka, jak ta dziewczynka bez wosów?”.

W latach 90. pracowaem jako modszy badacz w rzdowym

projekcie, ledzcym losy dzieci od niemowlctwa do wieku na-
stoletniego. Czci mojej pracy byo przeprowadzanie z nimi
i ich rodzicami wywiadów dotyczcych rónych aspektów ich
ycia. Odwiedzaem dzieci omioletnie i wyranie pamitam, jak
wielu rodziców mówio o tym, e miewaj one koszmary zwizane
z tym, co syszay w wiadomociach lub oglday w telewizji.

Bardzo atwo jest przyzwyczai si do telewizora grajcego

w tle, jednak rezultatem moe by to, e nie bdziemy wiadomi
treci wchanianych przez nasze dzieci. Niestety, czsto brakuje
im wiedzy, dowiadczenia lub dostatecznego zrozumienia, by
móc umieci wiadomoci w odpowiednim kontekcie lub realnie
oceni ryzyko. Z tego wzgldu czsto uzupeniaj luki swoj

130

Superstrategie dla rodziców

wyobrani. Przycigajcy uwag tytu w wiadomociach moe
zasia ziarno pod wyrazisty koszmar, który nie pozwoli im w nocy
spa.

Jeli chcesz pozwoli dziecku oglda wiadomoci, to suge-

ruj, by dopóki nie osignie wieku wyraanego liczb dwucyfrow,
pozwala mu oglda jedynie programy informacyjne przezna-
czone dla modszych odbiorców. Warto te, by bya to jedna z tych
czynnoci, które wykonujecie razem. Dziki temu bdziesz wie-
dzie, co Twoja pociecha zobaczya, i bdziesz miaa moliwo
omówienia z ni zawartoci programu. W ten sposób moliwe
stanie si rozproszenie lków i osignicie bardziej wywaonego
spojrzenia na dane zagadnienie.

Nie bój si zada modszym dzieciom bezporedniego pytania,

czy nie martwi si czym, co zobaczyy w telewizji, tak by wie-
dziaa, jak zareagowa. Bdzie to te sprzyja tworzeniu atmosfery,
w której dziecko przyzwyczaja si do otwartego wyraania swo-
ich lków. Jest to szczególnie istotne w wietle niedawnego son-
dau Kidscape, który wykaza, e jedynie jedna czwarta dzieci
w przedziale wiekowym 9 – 13 lat jest gotowa podzieli si
swoimi zmartwieniami z rodzicami.

Jeli pozwolisz dziecku poniej 10. roku ycia oglda wiadomoci,

ogldaj je razem z nim i zapytaj, czy co z tego, co zobaczyo,

budzi jego niepokój.

Jeli dziecko zwierzy Ci si z jakiej swojej troski dotyczcej

czego, co zobaczyo lub usyszao, zawsze potraktuj to powanie.
Oprzyj si pokusie rozpraszania tego lku miechem lub zlek-
cewaenia go — to nie sprawi, e dziecko poczuje si lepiej. Malu-
chy czsto przejmuj si czym, co osobie dorosej moe wydawa
si absurdalne, jednak jeli zostan wymiane, to w przyszoci
mog zachowywa swoje zmartwienia dla siebie. Nasze wasne
lki równie bywaj nieracjonalne, nie sprawia to jednak, e staj

Walka z potworami: Zwycistwo nad stresem i lkiem

131

si przez to mniej dotkliwe. Powicenie troskom dziecka uwagi
i zastanowienie si nad nimi, jak równie okazanie praktyczne-
go, nastawienia, nakierowanego na rozwizywanie problemów,
moe by bardzo pomocne. Nie tylko okazujesz w ten sposób,
e naprawd angaujesz si w problemy dziecka, ale te demon-
strujesz, e racjonalne i wywaone podejcie do danej sprawy moe
by pomocne.

Nigdy nie miej si z lków dziecka — nawet jeli Tobie wydaj si

niemdre. Zawsze odpowiadaj w sposób rozsdny i przemylany.

Stres szkolny

W pracy klinicznej coraz czciej spotykam si z dziemi, które
bardzo stresuj si tym, jak radz sobie w szkole, a te dzieci to
tylko czubek góry lodowej. Niedawne badania potwierdzaj, e
funkcjonowanie w szkole jest przyczyn zmartwienia dla wielu
najmodszych, a lki przed tym, e dziecko sobie nie poradzi, s
powizane z niepokojem dotyczcym jego przyszoci po uko-
czeniu szkoy. Jeden zupenie normalnie uzdolniony omiolatek
wyzna mi kiedy w powodzi ez: „Nie jestem najlepszy w klasie…
Na pewno dostan naprawd kiepsk prac”. Fakt, e nawet tak
mae dzieci myl w ten sposób, jest rozpaczliwie smutny, a jako
rodzice musimy uwiadomi sobie, e nasze pociechy odczuwaj
w tym wzgldzie bardzo realn presj. Susznie czy nie, zadzi-
wiajco wiele dzieci jest przekonanych, e bez odpowiednich
kwalifikacji nie ma wikszych szans na znalezienie dobrego
punktu zaczepienia w niepewnej przyszoci.

Oczywicie, wielu rodziców podziela to przekonanie i niepo-

kój, który si z nim wie. Lk jest emocj silnie zaraliw i atwo
rodzicom i dzieciom zaraa si nim nawzajem, tworzc destruk-
cyjn, pen niepokoju atmosfer wokó wyników w szkole i za-
da domowych.

132

Superstrategie dla rodziców

Nie twierdz, e dobre stopnie i kwalifikacje nie s wane ani

e nie powinnimy zrobi wszystkiego, co moemy, by pomóc
dzieciom rozwin swój szkolny potencja. Niemniej jednak mu-
simy wyznaczy sobie jak granic i powstrzyma si przed prze-
konywaniem dzieci, e wszystko zaley od tego, jak poradz sobie
w szkole, poniewa wywouje to w nich silny niepokój. Po pierw-
sze, po prostu nie jest to prawd. Coraz wicej dowodów wskazuje
na to, e znacznie wikszy wpyw na perspektywy yciowe jed-
nostki ma zestaw umiejtnoci skadajcych si na inteligencj
emocjonaln i niemajcych nic wspólnego z wynikami w szkole.
Wiele osób, które odniosy najwiksze yciowe sukcesy, miao
problemy w szkole i kiepsko si uczyo.

Nie pozwól dziecku uwierzy, e sukces w szkole jest jedyn rzecz,

która ma w yciu znaczenie — albo e dobrze patna praca jest

jedynym celem.

Musimy te zakwestionowa przekonanie, e dobrze patna

praca jest jedynym rodzajem zajcia, o jakie warto si stara. Mimo
e przemys reklamowy wmawia nam, e nabywanie dóbr jest
kluczem do zadowolenia, badania psychologii pozytywnej suge-
ruj, e wzrost dochodów jest skorelowany ze wzrostem satysfakcji
jedynie w pewnym, do umiarkowanym stopniu, a po przekro-
czeniu tego progu nie ma ju wikszego znaczenia. Stare powie-
dzenie: „Pienidze (a przynajmniej mnóstwo pienidzy) szczcia
nie daj” jest prawdziwe. Wszyscy chcemy, by nasze dzieci byy
szczliwe, jednak musimy jednoczenie pamita o wpajaniu im
zasad i wartoci, które naprawd sprzyjaj dobremu yciu.

Z czysto praktycznego punktu widzenia, jeli wywrzemy na

dzieci zbyt wielk presj, to utrudnimy im osignicie peni po-
tencjau. Psychologowie od dawna wiedz, e chroniczny stres
utrudnia mylenie i koncentracj. To wydaje si nie w porzdku,
jeli jednak dziecko stresuje si szko, to skutek uboczny tego

Walka z potworami: Zwycistwo nad stresem i lkiem

133

bdzie taki, e w przyszoci moe mie w niej jeszcze wiksze
kopoty. Wiemy teraz nieco wicej na temat tego, jak stres wpywa
na mózg.

Kortyzol jest jednym z najwaniejszych hormonów stresu.

Celem jego dziaania jest przysposobienie organizmu do walki i jest
w tym bardzo skuteczny. Jednak w sytuacji zagroenia, w której
ani reakcja walki, ani ucieczki nie jest odpowiednia, przez co nie
ma szans na obnienie poziomu tego hormonu za ich porednic-
twem, pozostaje on w krwiobiegu duej, ni powinien.

Hipokamp, który jest obszarem mózgu odgrywajcym klu-

czow rol w zapamitywaniu i porzdkowaniu informacji, wydaje
si szczególnie wraliwy na dziaanie hormonów stresu. U nie-
których ludzi, majcych przez duszy czas podwyszony poziom
kortyzolu, uszkodzenia hipokampu s nawet widoczne na rezo-
nansie magnetycznym. Jedno z bada wykazao, e u ludzi cier-
picych na zespó stresu pourazowego (w którym dochodzi do
dugotrwaego podwyszenia poziomu kortyzolu) struktura ta
kurczya si nawet o 26 procent. Wpyw, jaki stres moe mie
na rozwijajcy si mózg dziecka, nie jest jeszcze w peni znany,
jednak wyniki takich bada jak powysze nie wró dobrze.

Oczywicie, nie mona powiedzie, e kady stres jest zy.

Dzieci musz si mierzy z wyzwaniami, dowiadcza ekscytacji
i rozwija si. Okazjonalne, kontrolowane naraenie na stres moe
poprawi ich funkcjonowanie w pewnych obszarach. Niemniej
jednak ogólnie wysoki poziom stresu nie jest dobry i moe ne-
gatywnie odbi si na wynikach dziecka w nauce.

Nieustanna ocena oznacza, e wiele dzieci (i ich rodziców)

dowiadcza przeduajcej si presji, by osiga dobre stopnie
za kad rzecz, która podlega w szkole ocenie. Stres w ostrzejszej
formie moe by zwizany z formalnymi sprawdzianami i eg-
zaminami, które mog powodowa u modszych dzieci bardzo
silny niepokój. Niezalenie od tego, w jak agodnej formie im si
to przedstawi, dzieci maj pen wiadomo tego, e ich zdolnoci

134

Superstrategie dla rodziców

podlegaj ocenie, a dla niektórych z nich wie si to z uczuciami
silnego niepokoju i lku. Niestety, niektóre dzieci s przekonane,
e ocenie podlega nie tylko ich umiejtno czytania ze zrozumie-
niem lub liczenia, lecz równie ich warto jako ludzi.

W przypadku lków szkolnych skuteczne okazuje si wiele

z technik przedstawionych w dalszej czci tego rozdziau. Ro-
dzice mog równie skorzysta z poniszych sugestii:

x

Postaraj si sama zachowa spokój. Pamitaj, e dzieci
rozwijaj si w rónym tempie, zwaszcza w pierwszych
latach ycia. Jeli jednak martwi Ci wyniki szkolne Twojej
pociechy, to staraj si zapobiega problemom, nim si
w peni rozwin — umów si na spotkanie z odpowiednim
nauczycielem, który podzieli si z Tob uwagami na temat
dziecka i sugestiami, jak moesz mu pomóc.

x

Pamitaj o tym, by rozmawia ze swoim dzieckiem. Uwaaj
na okresy, w których moe ono odczuwa presj, i daj mu
moliwo opowiedzenia o swoich lkach. Uszanuj jednak to,
e dziecko pod wpywem stresu moe nie mie ochoty na
rozmow — w takich chwilach postaraj si znale praktyczne
sposoby na wyraenie swojej mioci i okazanie wsparcia.
W moim przypadku zawsze sprawdzay si domowe wypieki.

x

Jeli dziecko odczuwa bardzo silny niepokój zwizany
z wynikami w szkole, porozmawiaj z nim na temat jego
katastroficznych wizji tego, jakie skutki mog mie kiepskie
wyniki w szkole w przyszoci. Pomó mu zakwestionowa
przekonanie, e jego warto jako czowieka zaley gównie
od stopni, jak równie e niska ocena na tecie z matematyki
oznacza, e w przyszoci wylduje na ulicy.

x

Twoja akceptacja dziecka nie powinna by uzaleniona od jego
osigni. Oczywicie, naley wyraa uznanie dla osigni
dziecka, jednak skup si na chwaleniu cech, które pomogy
mu dobrze sobie poradzi: wytrwaoci, koncentracji, cikiej

Walka z potworami: Zwycistwo nad stresem i lkiem

135

pracy. Zawsze podkrelaj, e waniejsza jest realizacja
osobistego potencjau ni osiganie najlepszych wyników.
Wczeniej czy póniej dziecko trafi na kogo, kto jest
bystrzejszy, szybszy lub zdolniejszy.

x

Postaraj si docenia osignicia swojego dziecka poza szko.
Ciesz si jego sukcesami na boisku, umiejtnoci rozbawienia
towarzystwa czy tym, e ssiedzi uwaaj je za dostatecznie
odpowiedzialne, by pozostawi swoje dzieci pod jego opiek.

x

Naucz dziecko postrzega poraki lub niskie stopnie jako
cenne informacje zwrotne i cz procesu uczenia si, który
pozwala im si rozwin. Pielgnuj to, co Carol Dweck nazywa
„nastawieniem na rozwój”, i postrzegaj poraki jako okazj
do nauczenia si czego. Podkrelaj, e adne umiejtnoci
nie s nam dane raz na zawsze, lecz e wymagaj wicze
i mona je rozwin.

x

Skup si na rozwijaniu umiejtnoci, które pozwol
dziecku odczuwa wiksz kontrol nad procesem uczenia si
(wicej informacji na temat „metaumiejtnoci” znajdziesz
w rozdziale 7.). Pomó dziecku wydajnie zorganizowa
prac domow, tak by pozosta mu czas wolny, w którym
bdzie mogo zapomnie o szkolnych wymaganiach i odpocz.

Branie wszystkiego do siebie

„CO Z TOB?! PRZESTA SI MNIE WRESZCIE CZEPIA,
TY SUKO!” — wrzeszczy jedenastoletni Damian, trzaskajc
drzwiami przed nosem swojej osupiaej matki, która bez zych
intencji zasugerowaa, e powinien i do fryzjera, bo grzywka
wchodzi mu w oczy. Wcieky, poniewa usysza, jak jego ojciec
mówi przez telefon do przyjaciela rodziny, e „troch kiepsko si
czu” tego ranka, czteroletni Ja nagle wrzeszczy, protestujc:
„WCALE NIE TROCH!”. Jego gos dry z oburzenia, co mona
usysze nawet przez telefon.

136

Superstrategie dla rodziców

Patrzc na te przykady, moesz si zacz zastanawia, co

u licha si tutaj dzieje. Niewtpliwie Damian przesadzi, odzy-
wajc si do swojej matki tak niegrzecznie, jednak prawdziwe py-
tanie brzmi, dlaczego ci chopcy zareagowali tak gwatownie na
zupenie niewinne uwagi.

Odpowied prawdopodobnie ma zwizek z ukrytym ródem

napicia u wielu dzieci — czyli ich bardzo kruchym poczuciem
wasnej tosamoci.

„Zaraz, zaraz” — zaprotestujesz. „To mi wcale nie wygldao

na gos zwtpienia w siebie. Chyba raczej chopców takich jak
Damian i Ja naleaoby nieco utemperowa?”. Zgadzam si, e
obraliwe wypowiedzi Damiana s nieakceptowalne i wymagaj
stosownej reakcji. Jeli jednak zignorujemy psychologiczne me-
chanizmy, z których wynika takie zachowanie, to moemy si
zanadto skupi na objawach, zamiast na przyczynach.

Termin „narcyzm pierwotny” odnosi si do zupenie normal-

nej fazy rozwoju. Opisuje okresy, w których dziecko jest cako-
wicie skoncentrowane na sobie, wymagajce i zupenie niezdolne
do tolerowania rzeczy, które s inne, ni one tego chc. Najatwiej
to zauway u dwu- i trzylatków, jednak taka faza moe pojawi
si ponownie u nastolatków. Narcyz, modszy czy starszy, jest
wyjtkowo mczcym towarzyszem. Reaguje ostro na krytyk
i obnosi si z nadmiernie wybujaym poczuciem wasnej wanoci.
Pod paszczykiem nieznonego zachowania, arogancji i nadmier-
nej brawury naley jednak dostrzec gryzcy go brak poczucia
bezpieczestwa.

W gbi ducha kady narcyz usiuje uchroni si przed uczu-

ciem wstydu. Kwestionuje umiejtno wiata, by odpowiedzie
na jego potrzeby, i wiele energii powica na monitorowanie
i chronienie swojej kruchej tosamoci. Taka staa postawa defen-
sywna jest oczywicie stresujca i sprawia, e narcyz w kadym
wieku jest nadmiernie wraliwy na krytyk swojej osoby. Nawet

Walka z potworami: Zwycistwo nad stresem i lkiem

137

konstruktywne uwagi lub zupenie niewinna sugestia mog by
zinterpretowane jako osobisty atak u kogo, kto dopiero dy do
stabilnego poczucia wasnej tosamoci.

Kady z nas wzmacnia swoj tosamo poprzez emocjonalne

inwestycje w co. Moe to dotyczy zwizków z innymi, pracy,
okrelonych zdolnoci, a nawet przedmiotów materialnych w ro-
dzaju ulubionej kurtki, kolekcji pyt CD lub, jak w przypadku
Damiana, okrelonej fryzury. Uwaamy, e tego typu rzeczy nas
okrelaj i mówi o nas co wanego. Jeli si je nam odbierze,
czujemy si pomniejszeni. W miar jak stajemy si starsi, zwykle
mniej polegamy na zewntrznych symbolach naszej tosamoci,
jednak dzieci, które jeszcze nie wiedz, kim s, mog by od nich
silnie zalene i poczu si zagroone, jeli próbuje si cokolwiek
zmieni. Dlatego wiele maych dzieci ma taki problem, by dzieli
si swoimi zabawkami, i dlatego nastolatki tak zaciekle walcz
ze swoimi rodzicami o kolczyki, dugo spódnicy czy porzdek
w swoim pokoju.

Bd wiadoma tego, do czego dziecko jest emocjonalnie

przywizane. Dotyczy to innych ludzi lub jego wasnoci,

a nawet wygldu. Krytyka którejkolwiek z tych rzeczy moe by

dla dziecka niszczca i trudna do zniesienia.

Wane, by rodzice uwiadamiali sobie, jak bezbronne czuje si

dziecko w tych fazach swojego rozwoju. Dowiadcza w tym czasie
znaczcej iloci stresu. Jako rodzic, do pewnego stopnia musisz
zacisn zby i przetrzyma nadmiern draliwo swojego dziecka
w tych okresach. Niemniej jednak s pewne rzeczy, które moesz
zrobi, by ten czas by mniej stresujcy i dla Ciebie, i dla dziecka:

x

Jeli to moliwe, ostronie obchod si z symbolami
tosamoci swojego dziecka, nawet jeli wydaj Ci si
obce lub bezwartociowe. Umiejtnie wybieraj, o co warto
kruszy kopie.

138

Superstrategie dla rodziców

x

Upewnij si, e istnieje wany powód proszenia dziecka,
by co zrobio. Nie zawsze musisz si tumaczy, jeli jednak
dziecko potrafi Tob manipulowa, przez co uciekasz si do
odwiecznego argumentu „bo ja tak mówi!”, to pamitaj,
e w jego oczach oznacza to, e zdemaskowao Ciebie i Twoj
walk o wadz. Utwierdza je to w przekonaniu, e musi si
przed Tob mie na bacznoci.

x

We pod uwag uczucia dziecka — uwaaj jednak, by nie
wkada sów w jego usta.

x

Jeli dziecko jest nadmiernie wyczulone na krytyk, postaraj
si uywa otwartych pyta, by pomóc mu wycign wasne
wnioski na temat tego, czego powinno si nauczy, by osign
lepsze wyniki w przyszoci.

Wszystko si zmienia

Dla wielu dzieci inny oznacza gorszy. Pamitasz, gdy ostatni raz
upraa ulubiony kocyk swojego dziecka? Albo podaa na obiad
jak nieznan mu potraw? Nawet takie niewielkie zmiany dla
niektórych dzieci mog by trudne do przyjcia.

Ktokolwiek wymyli, e zmiany s równie odwieajce jak

odpoczynek, nie wzi pod uwag tego, jaki mentalny i emocjo-
nalny wpyw mog one na nas wywiera. Zmiana rzeczywicie
moe nas odnowi, jednak w nowych sytuacjach, w których nie
moemy polega na sprawdzonych nawykach, czsto odczuwamy
psychologiczne obcienie. Nie jest przypadkiem, e wród 10
czynników wywoujcych u dorosych najsilniejszy stres, znajduj
si powane zmiany yciowe, takie jak mier wspómaonka,
zakoczenie zwizku, przeprowadzka. Nawet jako doroli jeste-
my w stanie upora si naraz jedynie z ograniczon liczb zmian.
Wspaniale jest wyjecha na wakacje w nowe miejsce, popodziwia
nowe widoki i skosztowa odmiennej kuchni, jednak wikszo
z nas czuje ulg, wracajc w znane sobie progi.

Walka z potworami: Zwycistwo nad stresem i lkiem

139

Biorc pod uwag, z jak du liczb zmian dzieci musz si

upora w swoim krótkim yciu, nic dziwnego, e si ich boj.
Gdy s mae, ich ciao nieustannie si zmienia, ich umiejtnoci
stale wzrastaj, a wraz z nimi zmieniaj si te ich nawyki i przy-
zwyczajenia. Tyle jest do nauczenia si, tyle nowych umiejtnoci
do poznania, e niewiele rzeczy w yciu dziecka jest czym staym
i niezmiennym. Co gorsza, jedna trzecia dzieci dowiadczy roz-
wodu lub separacji rodziców, nim skoczy 16 lat, tak wic nawet
rodzina nie jest ródem staoci.

Wikszo rodziców jest wiadoma, e wydarzenia takie jak

mier, separacja, rozwód, choroba rodzica lub bliskiego czonka
rodziny wywouj u dzieci stres. Mog one mie bardzo silny
wpyw na niektóre dzieci. Wane jest jednak, by pamita, e
nawet pozytywne wydarzenia u wielu dzieci mog podnie po-
ziom stresu.

Szecioletni Micha i jego mama niedawno dostali nowe miesz-

kanie, znacznie wiksze od poprzedniego, dziki czemu chopiec
po raz pierwszy dosta wasny pokój. Bardzo mu si podobao
nowe mieszkanie, z dum opowiada o plakatach ulubionych pi-
karzy, które powiesi w swoim pokoju. Niemniej jednak by zdzi-
wiony tym, e czsto w nowym miejscu odczuwa niepokój. Bez
wtpienia nowe warunki byy lepsze, jednak nie byy takie same
jak w starym domu, z jego haaliwymi ssiadami i trzeszczcymi
oknami.

Gdy usysza, e takie uczucia s normalne i e zapewne

potrzebuje czasu, by si przyzwyczai do nowego pokoju, poczu
ulg. „Czuem si le…” — wyjani. „Nie chciaem, by mama
pomylaa, e nie podoba mi si nowe mieszkanie, bo naprawd
jest fajne. Tylko jeszcze jako nie czuj si tam u siebie…”.

W przypadku Michaa samo zapewnienie go, e jego reakcja

bya normalna, znacznie zmniejszyo odczuwane przez niego na-
picie. Jeli wiesz, e dziecko musi si zmierzy z jakimikolwiek
zmianami, zwizanymi np. z przyjani lub grup, z któr chodzi

140

Superstrategie dla rodziców

na matematyk, pamitaj, e moe si czu tym bardziej zestre-
sowane, ni si do tego przyznaje. Z drugiej strony, jeli dziecko
zaczyna si le zachowywa, to jednym z pierwszych pyta, jakie
powinna zada jemu i sobie, jest to, czy cokolwiek w Waszym
yciu si ostatnio zmienio.

x

Jeli wiesz o jakiej powanej zmianie na horyzoncie, daj
dziecku szans, by si przygotowao. Im wicej informacji
mu podasz, tym lepiej bdzie potrafio sobie wyobrazi
siebie w nowych okolicznociach i przyzwyczai si do tej
myli. Na przykad, jeli dziecko bdzie musiao i do szpitala
na leczenie, zabierz je wczeniej na oddzia, pozwól spotka
si z pielgniarkami i porozmawia z kim, kto przeszed to
samo. Pozwalaj mu zadawa pytania i opowiedz dokadnie
o tym, co si bdzie dziao. W wikszoci przypadków tego
rodzaju wiedza umierza niepokój i daje dziecku poczucie
kontroli.

x

Nakrel dziecku realistyczny obraz tego, co nastpi. Nie ulegaj
pokusie skupiania si wycznie na zaletach i przelizgiwania
si nad trudnociami.

x

Razem z dzieckiem zastanów si nad skutkami kadej zmiany
— zarówno pozytywnymi, jak i negatywnymi — w Waszym
yciu. Zróbcie list wad i zalet.

x

Pamitaj, e zmiana czsto wie si z poczuciem straty. Pozwól
dziecku przeywa i wyraa uczucia bez cenzurowania ich.
Daj dziecku czas na pogodzenie si ze strat.

x

Pamitaj o tym, e zmiana wie si ze stresem, zwaszcza
w przypadku dzieci, poniewa wikszo zmian w ich yciu
wynika z decyzji kogo innego. Czasem samo opowiedzenie
dziecku o tym moe zmniejszy odczuwane przez nie napicie.

x

Jeli to moliwe, pozwól dziecku peni aktywn rol
w procesie dotyczcych go zmian. Mona na przykad
przydzieli starszemu dziecku obowizki w zakresie opieki

Walka z potworami: Zwycistwo nad stresem i lkiem

141

nad modszym rodzestwem albo pozwoli maluchowi
przed przeprowadzk wybra kolor cian w nowym pokoju.

x

Podkrel, co si nie zmieni, jak równie umiejtnoci dziecka,
które mog mu pomóc w nowej sytuacji. „Wiem, e ju nie
bdzie tak samo, ale bdziesz móg widywa przyjació ze starej
szkoy w weekendy i w czasie ferii. No i na pewno bdziesz
z nimi rozmawia na Gadu-Gadu. Na pocztku w nowej szkole
moe by ci trudno, bo nie bdziesz nikogo zna, ale od obka
bye dobry w zawieraniu nowych znajomoci. Zawsze byam
pod wraeniem, bo nie kady to potrafi”.

x

Daj dziecku okazj do porozmawiania o zmianach
i omówienia wszystkich zwizanych z tym trosk. Czasem
dzieci niepotrzebnie si zamartwiaj. Syszaem o dziecku,
które z jakiego powodu doszo do wniosku, e gdy rodzina
przeprowadzi si do innego miasta, to odda kota (a nikt nie
mia takiego zamiaru), jak równie o innym, które sdzio,
e gdy ukochany dziadek przeprowadzi si do domu opieki,
nie bdzie go mona odwiedza.

Pomó dziecku przygotowa si do zmian — duych czy maych

— i zrozum, e mog one by dla dziecka trudne. Daj mu szans

porozmawiania o swoich zmartwieniach.

Za duo stymulacji… a moe za mao?

Na weselach zwykle mona spotka dwa rodzaje dzieci ukryte
pod stoem bankietowym. Pierwszemu z nich zwykle towarzyszy
chichoczcy kuzyn lub kuzynka, z którym dzieli si zakazanym
owocem w postaci skradzionego szampana lub innej kontrabandy.
Drugie zwykle kryje si pod fadami obrusa przed haasem i za-
mieszaniem, jakie nieodmiennie towarzysz takim okazjom.

142

Superstrategie dla rodziców

Psychologowie od dawna wiedz, e róni ludzie dobrze si

czuj przy rónych poziomach stymulacji. Podobnie jak termostat
ogrzewania wycza grzak, gdy woda w bojlerze staje si zbyt
gorca, lub wcza, gdy temperatura zanadto spada, tak samo my
staramy si dostroi nasze otoczenie, by poziom stymulacji nam
odpowiada.

Osoby, które lubi wysoki poziom stymulacji, to ekstrawertycy.

To otwarci, ywioowi ludzie, uwielbiajcy przyjcia i prowadz-
cy tryb ycia peen ekscytujcych wydarze. Na drugim kracu
spektrum znajduj si ekstremalni introwertycy, którzy wol wie-
czory spdza z kieliszkiem wina i dobr ksik, zwinici w k-
bek na wasnej sofie.

Takie rónice s zapisane gboko w naszych mózgach i wi

si z tym, jak nasz mózg reaguje na podniecenie. Nie oznacza to
oczywicie, e introwertycy nigdy nie wychodz ze swojej skorupy
albo e ekstrawertycy nigdy nie potrafi usta w miejscu. Niemniej
jednak odmienno stylu ycia skrajnych ekstrawertyków i skraj-
nych introwertyków wskazuje na to, jak bardzo staramy si utrzy-
ma ogólny poziom pobudzenia w naszym yciu na poziomie,
który nam odpowiada.

Jeli nie jestemy w stanie tego zrobi, stajemy si zestresowani.

Reakcja stresowa jest wrcz jednym z czynników, który informuje
nas o tym, e znajdujemy si poza stref komfortu, jeli chodzi
o poziom stymulacji. Wikszo z nas zdaje sobie spraw, jak na
dzieci moe wpyn nadmiar stymulacji — wystarczy odwiedzi
jakie dziecice przyjcie urodzinowe, by si o tym przekona.
Na kade dziecko skaczce po sofie lub usiujce dorzuci gala-
retk na drugi koniec pokoju przypada chlipice w kcie in-
ne, które to cae zamieszanie po prostu przerasta. Rzadziej
jednak uwiadamiamy sobie, e jeli poziom stymulacji spada
poniej wymaganego przez nas poziomu, to te staje si dla nas
stresujce.

Walka z potworami: Zwycistwo nad stresem i lkiem

143

Zbyt wiele lub zbyt mao stymulacji moe mie na dzieci zy wpyw.

Kade dziecko potrzebuje i pragnie innego poziomu wrae

i spokoju. Poznaj swoje dziecko — i pomó mu lepiej pozna

samo siebie.

Nuda jest trudna do zniesienia, szczególnie dla dzieci. Wik-

szo z nas zdaje sobie spraw, e dziecko poddane nadmiarowi
bodców bdzie miao problem z dobrym zachowaniem si,
jednak to samo mona powiedzie o dziecku, które ma za mao
bodców. Jednym z pierwszych kroków, które podejmuje psi tre-
ner, jest upewnienie si, czy zwierz, które jest agresywne lub
nieznone, ma odpowiedni ilo ruchu i zajcia. Dzieci, którym
brakuje bodców, mog si posun do ekstremalnych kroków,
by podnie stymulacj do odpowiedniego dla nich poziomu.
Mona to zaobserwowa u dzieci w duszej podróy samocho-
dem, gdy rodzestwo na tylnym siedzeniu zaczyna si kóci
i dokucza sobie nawzajem po to, by w najbliszym otoczeniu co
wreszcie zaczo si dzia. Mog te spróbowa sprowokowa
Ciebie, zadajc nieustannie pytania w rodzaju „Daleko jeszcze?”.

W miar jak dziecko staje si starsze, warto pomóc mu uwiado-

mi sobie, w którym miejscu skali introwertyzmu-ekstrawertyzmu
si znajduje i co to oznacza, jeli chodzi o stres zwizany z nad-
miarem lub niedoborem stymulacji. Gdy dziecko osignie wiek
7 lat, moesz spróbowa znale w internecie dostosowan
do dzieci wersj synnego testu Myersa-Briggsa (tzw. Murphy-
-Meisgeier Type Indicator for Children), który da dziecku poj-
cie o tym, ile stymulacji potrzebuje.

Naucz dziecko rozpoznawa, kiedy potrzebuje wikszej ak-

tywnoci lub czego pobudzajcego, a kiedy jego wewntrzne
czujniki stresu mówi, e czas troch zwolni tempo. Niektóre
techniki relaksacyjne opisane poniej mog pomóc wróci do rów-
nowagi dziecku, które miao za duo wrae.

144

Superstrategie dla rodziców

Z drugiej strony, upewnij si, e Twoje dziecko ma do wyboru

interesujce zajcia, by mogo podnie swój poziom stymulacji,
gdy bdzie tego potrzebowao. Najlepiej, by byy to zajcia, które
nie wymagaj Twojego nadzoru. Wielu rodziców daje si dzie-
ciom szantaowa i zostaje zmuszonych do zabierania dzieci na
wycieczki i róne imprezy. S one oczywicie wietne od czasu do
czasu, jednak nie mog stanowi staego rozwizania na okazje,
gdy dziecko potrzebuje wikszej stymulacji.

Podstawowe wyposaenie sportowe w rodzaju piek, skaka-

nek czy skoczka pogo to idealne rozwizania dla dzieci, które
pragn fizycznej stymulacji. Wielu rodziców zapewnia, e dua
trampolina ogrodowa to wietna inwestycja — zwaszcza e gdy
dzieci le ju w ókach, doroli te mog si pobawi.

Nie zapominaj, e dzieci stymuluj te nowoci. Moesz przy-

gotowa sobie pudeko, gdzie bdziesz gromadzi pomysy na spe-
cjalne okazje — przepisy na potrawy, które moecie przygotowa
razem, opis zabawy w tropienie lub poszukiwanie skarbów albo
zadania w rodzaju wykorzystania trzech zwykych przedmiotów
jako instrumentów muzycznych. Na rynku dostpnych jest wiele
ksiek z ciekawymi pomysami na takie okazje.

W jednej z ksiek z serii My Naughty Little Sister opisano

wietny pomys, który atwo mona wykorzysta. Podczas rekon-
walescencji modsza siostra dostaje od jednego z ssiadów spe-
cjalne pudeko ze skarbami. Pudeko zawiera codzienne, lecz in-
trygujce przedmioty — pikn muszl, papierowy wiatraczek,
ma laleczk. Kady ze skarbów jest zapakowany i schowany
w osobnej przegródce. Powodem, dla którego to pudeko po-
trafi zapewni dziewczynce rozrywk, jest to, e ma do niego
dostp bardzo rzadko, dziki czemu jego zawarto budzi w niej
fascynacj.

Niezalenie od tego, czy przygotujesz pudeko ze skarbami

czy nie, pomys, by schowa gdzie niektóre zabawki i wyjmowa
je tylko na specjalne okazje, wart jest wykorzystania. Moe si

Walka z potworami: Zwycistwo nad stresem i lkiem

145

naprawd przyda, gdy dzieci bd si nudzi. Wiele dzisiejszych
dzieci tonie w prezentach na Boe Narodzenie czy urodziny. Cze-
mu nie zwikszy radoci z prezentów i nie urozmaici dziecku
zabawy, stopniujc dostp do nowych zabawek w cigu roku?
Jeli wprowadzisz t zasad odpowiednio wczenie, dziecko nie
bdzie znao innego sposobu postpowania i nie bdzie protesto-
wa. Z perspektywy czasu auj, e sam nie wprowadziem tej
zasady ze swoj dwójk.

Schowaj niektóre zabawki i gry na specjalne okazje lub wydzielaj

nowe zabawki i gry regularnie w cigu caego roku, zamiast dawa

dzieciom wszystko naraz na urodziny.

Zmierz si ze strachem!

W tym i kolejnym podrozdziale przyjrzymy si prostym techni-
kom, których moesz nauczy dziecko, by pomóc mu poradzi
sobie z niepokojem, który w przeciwnym wypadku mógby si
przeoy na ze zachowanie.

W przypadku wszystkich lków i fobii kluczowym krokiem,

pozwalajcym dzieciom si z nimi upora, jest nauczenie ich,
by przestay unika tego, czego si boj. Jak pamitasz z modelu
kognitywnego, myli, uczucia i dziaania mog wpywa na siebie
nawzajem. Za kadym razem, gdy unikamy tego, czego si oba-
wiamy, nasz mózg dostaje sygna: „Musimy si przed tym chro-
ni”. Poniewa chronimy si tylko przed czym, co jest niebez-
pieczne, wzmacniamy w ten sposób nasze poczucie zagroenia.

To wanie zdarzyo si omioletniemu Tymkowi. Odkd przy-

jaciele wystraszyli go swoimi przebraniami na Halloween, za-
cz ba si masek do tego stopnia, e nie by w stanie przej obok
wystawy sklepu z kostiumami, nie pocc si przy tym ze strachu.
W rezultacie zacz unika wszystkiego zwizanego z maskami
i potworami, a jego fobia coraz bardziej go ograniczaa.

146

Superstrategie dla rodziców

Tymek zdoa wreszcie skonfrontowa si ze swoimi lkami

za pomoc bardzo podstawowej techniki stopniowej ekspozycji.
Pierwszym krokiem byo stworzenie „drabiny strachu”. W tym
celu Tymek musia stworzy list dowiadcze zwizanych z ma-
skami, jak równie list zada od takich, które budziy jedynie
lekki niepokój, do takich, które byy dla niego absolutnie prze-
raajce. Do atwych zada naleao na przykad rozmawianie
o maskach, nastpnie patrzenie na zdjcia przedstawiajce maski
niezwizane z Halloween, a do najtrudniejszych naleao wejcie
do sklepu z kostiumami i wzicie do rki maski zombie.

W cigu kilku tygodni kolejno mierzylimy si z tymi zada-

niami, poczynajc od najatwiejszych. Za kadym razem Tymek
odkrywa, e po chwili paniki jego lk ustpowa. Powoli uczy si
na nowo reakcji: nic strasznego si nie dziao i dziki pomocy by
w stanie coraz bardziej si odpry. Stopniowo „przeraajce”
dowiadczenia zostaway zaklasyfikowane do bezpiecznych. Co
wicej, Tymek nauczy si, e jego przewidywania co do tego,
jak przeraajce bd poszczególne etapy, nie zawsze byy do-
kadne. W cigu kilku tygodni by w stanie bez wikszych trud-
noci wej do sklepu i wzi do rki naprawd okropn mask.

Jeli zastosujesz t technik ze swoim dzieckiem, pamitaj, by

rozbi cay proces na dostatecznie du liczb etapów, szcze-
góowo zdefiniowa kady z nich oraz uporzdkowa je we wa-
ciwej kolejnoci, od najatwiejszych do najtrudniejszych. Dopil-
nuj, by dziecko byo w stanie odpry si i zachowywa pewnie
na poszczególnych etapach, nim przejdziesz do kolejnych, w prze-
ciwnym wypadku cay plan moe przynie skutek odwrotny od
zamierzonego. Wane jest, by bya w stanie sama zademonstro-
wa kolejne kroki, wykonywane w spokojny sposób. Jeli boisz
si pajków, to zapewne nie bdziesz waciw osob, by pomóc
dziecku upora si z jego fobi — chyba e najpierw przejdziesz
odpowiedni program odwraliwiania.

Walka z potworami: Zwycistwo nad stresem i lkiem

147

Jeli dziecko czego si boi, pomó mu zmierzy si z jego lkami,

rozbijajc cay proces na szereg prostych, wykonalnych etapów.

A co jeli…?

Niepokój odmalowuje przyszo pen przeraajcych moli-
woci. Myli pene niepokoju czsto przyjmuj w gowach dzieci
posta pyta zabarwionych obaw, takich jak: „Co jeli moja
mama nie wyzdrowieje?”, „Co jeli oblej test gimnazjalny?”, „Co
jeli wszyscy bd si mia z mojego aparatu na zby?”. To dobre
pytania, jednak dzieci w szponach lku rzadko s w stanie udzieli
sobie na nie realistycznej odpowiedzi. Gdy dziecko oglda w te-
lewizji potwory, zerkajc przez palce, to stara si pogodzi dwa
sprzeczne nakazy wynikajce z lku: „Unikaj rzeczy, której si
boisz” i „Miej to, czego si boisz, przez cay czas na oku”. Myli
typu „Co jeli…?” równie pozwalaj dziecku zerka na swoje
lki jednym okiem, a jednoczenie nie oglda caoci obrazu.

Przeraajce perspektywy to co w rodzaju filmu, który zatrzy-

muje si w momencie, gdy niepokój przybiera obezwadniajce
rozmiary. Dzieci fiksuj si na tym etapie i nie s w stanie prze-
win filmu dalej, wychodzc poza przeraajcy obraz kpicych
twarzy, koperty ze zymi wynikami czy okropnej chwili, gdy stoj
na scenie i nie mog sobie przypomnie swojej kwestii. Lk pod-
powiada im, e te dowiadczenia bd nie do zniesienia i e nie
bd sobie w stanie z nimi poradzi. W rzeczywistoci rzadko tak
si dzieje. Jednym ze sposobów, w jaki moesz pomóc dziecku
poradzi sobie z takimi lkami, jest zachcenie go, by dokadnie
przyjrzao si najgorszemu moliwemu scenariuszowi i zastpio
pytanie „A co jeli…?” pytaniem „I co dalej?”.

Alicja to niemiaa 9-latka obdarzona yw wyobrani. W ci-

gu ostatnich tygodni staa si ponura i miewa zmienne nastro-
je, co jest dla niej nietypowe. W ostatni wtorek przyapano j

148

Superstrategie dla rodziców

z koleankami w galerii handlowej w czasie, gdy powinna by
w szkole. Dla jej matki bya to ostatnia kropla i postanowia za-
prowadzi córk do psychologa.

Gdy zapytaem Alicj, czy co j martwi, powiedziaa mi, e

w cigu ostatniego tygodnia kadego wieczoru syszaa, jak rodzice
si kóc. Zwró uwag na to, jak przebieg rozmowy ma na celu
pomóc dziewczynce skonfrontowa si z jej lkami, jak równie na
to, jakie zasoby ma dostpne, by poradzi sobie w przypadku
najgorszego moliwego scenariusza.

Ja: A wic mama i tata czsto si ostatnio kóc?

Alicja: Tak.

Ja: Moe by ku temu wiele powodów. Jak sdzisz, co to oznacza?

Alicja: Na pewno nie mog ju na siebie patrze i nie s w stanie
przebywa razem w jednym pokoju, nie wrzeszczc na siebie.

Ja: Dobrze, to jedna moliwo. Gdyby miaa racj, to co w tym
byoby najgorsze

?

Alicja: Zawsze od tego si zaczyna, prawda?

Ja: Co takiego si zaczyna?

Alicja: No, wie pan… [patrzy w podog, a na jej twarzy
pojawia si wyraz zoci]. Jak dugo to potrwa?

Ja: Rozumiem, e trudno ci o tym myle, ale jeli bdziesz
dzielna, to sprawdz, czy mog co zrobi, by czua si mniej
przestraszona. Zamiast usiowa to usun z wasnych myli,
spróbujmy teraz razem pomyle o tym, co n

najgorszego moe

si sta.

Co takiego sobie wyobraasz?

Alicja: Oczywicie rozstaj si.

Ja: Dobrze. Powiedzmy, e masz racj. I co potem?

Alicja: Moje ycie zostaoby zniszczone. To byoby straszne.

Ja: Wyobraam sobie, e byaby bardzo nieszczliwa. I co potem?

Alicja: Ju zawsze byabym smutna.

Walka z potworami: Zwycistwo nad stresem i lkiem

149

Ja: Na zawsze? Nawet jak bdziesz ju dorosa?

Alicja: Tak, nawet wtedy. A w kadym razie… na pewno przez
naprawd

dugi czas.

Ja: Hmm. A co byoby w tym najgorsze twoim zdaniem?

Alicja: To, e tata by si wyprowadzi.

Ja: Dlaczego to byoby takie ze?

Alicja: Aga i ja nie mogybymy go codziennie widywa.

Ja: Pewnie nie. Jak by sobie poradzia z tym, e nie widzisz
taty codziennie?

Alicja: Nie miaabym wyboru, musiaabym si po prostu do tego
przyzwyczai… Ale na pewno nigdy bym si z tym nie pogodzia.

Ja: Mogoby to by naprawd trudne. Ale gdyby to naprawd si
zdarzyo — gdyby twój tata si wyprowadzi — to czy mogaby
zrobi cokolwiek, bycie Aga i ty poczuy si lepiej

?

Alicja: Musiaybymy chyba jak najlepiej wykorzysta czas, kiedy
bymy go widziay. Moe miaby wasne mieszkanie, jak tata
Dawida, i mogybymy tam czasem do niego przyjeda.
Mogybymy te co wieczór rozmawia z nim przez telefon. Ale pan
nie rozumie: to nie jest to, czego chc. Nic ju nie byoby takie samo.

Ja: Masz absolutn racj. Nic ju nie byoby takie samo. To ostatnia
rzecz, jakiej by pragna, i moe nigdy si nie wydarzy. Jednak
chodzi o to, e po jakim czasie znalazaby sposób, eby si z tym
upora.

Alicja: Byam bardzo smutna, gdy babcia umara, i mylaam,
e to si nigdy nie skoczy.

Ja: Co ci wtedy pomogo?

Alicja: Rozmowy z moj mam na ten temat.

Ja: Czy sdzisz, e mogaby porozmawia z mam na temat
tego, jak by si czua, gdyby tata si wyprowadzi? Co z innymi
ludmi? Czy znasz kogo, kogo tata z nim nie mieszka?

Alicja: O tak, mnóstwo ludzi. Tata Natalii wyprowadzi si w zeszym
roku i wydaje si, e teraz ona ju si z tym pogodzia. Ale wszystko
jest inaczej, gdy dotyczy to naszej rodziny.

150

Superstrategie dla rodziców

Ja: To prawda. Rzecz w tym, e ycie jednak toczy si dalej.
I zawsze znajduje si sposoby, eby wszystko si jako uoyo,
zwaszcza e ty jeste tego typu osob. Czy gdy teraz o tym mylisz,
dalej wydaje ci si to tak przeraajce?

Alicja: Nie, raczej nie przeraajce, tylko bardzo, bardzo smutne.

Nauczenie dziecka, by przyjrzao si wprost najgorszej rzeczy,

jaka mogaby si wydarzy, jest, paradoksalnie, jedn z technik,
które maj na nie najbardziej uspokajajcy wpyw. Zachcenie
dziecka, by signo wyobrani poza kryzys i zastanowio si,
co moe zrobi, by jak najlepiej poradzi sobie ze z sytuacj,
przypomina mu, e nie jest cakowicie bezradne, i pomaga ob-
niy poziom niepokoju.

Porozmawiaj z dzieckiem o tym, co je niepokoi, w taki sposób

kierujc rozmow, by za pomoc pyta „Co jeli?” i „Co potem?”

pomóc mu zbada najgorszy moliwy scenariusz.

Jak bardzo jest to prawdopodobne?

Strach jest bardzo przekonujcy. Sprawia, e nawet najbardziej
nieprawdopodobne scenariusze wydaj si pewne. Wikszo
przestraszonych dzieci nawet nie zastanawia si nad innymi spo-
sobami, w jakie mogaby si rozwin dana sytuacja, poniewa
koncentruj si tylko na tym rezultacie, którego si boj. W rze-
czywistoci kade wydarzenie — dobre czy ze — zaley od caej
sekwencji zdarze, które nastpuj przed nim.

Skoro jestem lekarzem w szpitalu, to moesz zaoy z du

doz prawdopodobiestwa, e skoczyem szko medyczn,
zdaem egzaminy i dostaem prac w tym szpitalu. To wszystko
s koniecznie warunki, bym móg tu pracowa. Kady oparty na
strachu scenariusz, który dziecko odgrywa w swojej gowie, rów-
nie ma zestaw takich warunków, które musz zosta spenione,

Walka z potworami: Zwycistwo nad stresem i lkiem

151

jednak pod wpywem paniki lub stresu rzadko zawracamy sobie
gow tym, by si im przyjrze. Nie zastanawiamy si te nad
tym, jak toczy si wiat i w zwizku z tym na ile prawdopodobny
jest rozwój danego scenariusza. W gowie dziecka najbardziej
przeraajce moliwoci staj si pewnikami. Nauczenie dziecka,
by potrafio rozoy zdarzenie na czci pierwsze i oceni praw-
dopodobiestwo takiego rozwoju wypadków, moe mu napraw-
d pomóc.

Jedenastoletnia Kasia zacza si obsesyjnie obawia, e jej

tata zginie w wypadku samochodowym, wracajc z pracy do do-
mu. Za kadym razem, gdy zamykaa oczy, wyobraaa sobie, e
wykrwawia si wród stosu pogitego metalu na poboczu drogi.
W wyniku tego nie moga zasn, dopóki tata nie wróci do do-
mu, a czsto wraca póno.

Mama pomoga Kasi zastanowi si, jakie czynniki musiayby

zaistnie, by to, czego si obawiaa, mogo si speni. Uwiado-
mia sobie, e istniej dwa konieczne warunki, bez których ten
scenariusz by niemoliwy: (1) ojciec musiaby mie wypadek sa-
mochodowy i (2) musiaby zosta w nim bardzo powanie ranny,
tak by wypadek okaza si miertelny.

Wspólnie Kasia i jej mama zaczy wymyla jak najwicej

rónych moliwych wersji rozwoju wypadków, które doprowa-
dziyby do spenienia tych dwóch warunków. Ich lista czynników,
które potencjalnie mogyby si przyczyni do tego, by ojciec Kasi
mia wypadek, przedstawiaa si nastpujco:

x

Zbyt szybka jazda.

x

Zanicie za kierownic.

x

Niemono uniknicia zderzenia z innym pojazdem,
nad którym jego kierowca straci kontrol.

x

Pknicie opony lub wpadnicie samochodu w polizg
na mokrej jezdni.

152

Superstrategie dla rodziców

x

Rozmawianie przez ojca przez telefon podczas prowadzenia
samochodu i zwizany z tym brak koncentracji.

Przygldajc si uwanie kadej z tych moliwoci, Kasia mo-

ga je realistycznie oceni. Zacza przyglda si temu, jak szyb-
ko jej ojciec prowadzi samochód, gdy jechaa razem z nim. Czy
kiedykolwiek przekracza dozwolon prdko? Jakie byy jego
pogldy na temat osób, które to robiy? Czy kiedykolwiek widzia-
a, by jecha bez pasów? Grajc z nim w apki, Kasia uwiadomia
sobie z zadowoleniem, e jej ojciec ma dobry refleks, co zwik-
szao prawdopodobiestwo, e zdoa zareagowa, gdyby inny
samochód zjecha ze swojego pasa.

Przyjrzenie si faktom pomogo Kasi bardziej obiektywnie oce-

ni te prawdopodobiestwo drugiego koniecznego warunku
(e ojciec rzeczywicie ginie w wypadku). Wykorzystujc dane
ministerstwa transportu, Kasia odkrya, e szansa na to, e jej
ojciec poniesie mier w wypadku jako kierowca, jest mniejsza
ni jedna na sto.

Dziki podzieleniu swojego czarnego scenariusza na warunki

konieczne do jego realizacji, a nastpnie realistycznej ocenie praw-
dopodobiestwa kadego z tych warunków Kasia zrozumiaa, e
szanse, by którakolwiek z przewidywanych przez ni wersji wy-
darze zaistniaa, byy znacznie mniejsze, ni podpowiada to jej
strach. Co wicej, poniewa kady z osobnych warunków by mao
prawdopodobny, wic ich konieczne poczenie byo jeszcze bar-
dziej nieprawdopodobne. Innymi sowy:

Mao prawdopodobne wydarzenie A

u mao prawdopodobne

wydarzenie B = bardzo mao prawdopodobne wydarzenie C.

Jak nietrudno si domyli, im wicej istnieje warunków, by

dana katastrofa moga si zici, tym mniejsza szansa, e rzeczywi-
cie si wydarzy (o ile nie jest tak, e wszystkie konieczne warunki
s prawdopodobne).

Walka z potworami: Zwycistwo nad stresem i lkiem

153

Nawet w przypadku znacznie mniejszych dzieci uczenie ich,

by przyglday si rónym skadnikom ich czarnego scenariusza,
jest poyteczne. Jeli jakie aspekty ich lku mona sprawdzi,
to jak najbardziej powinna zdecydowa si na taki eksperyment.
Jeli istniej jakie fakty, które dziecko moe wykorzysta do
walki ze swoim strachem, to zadbaj o to, by miao do nich dostp.
Wszystkie te czynnoci wzmacniaj system hamowania i racjo-
nalne mylenie, pomagajc zapanowa nad nadmiernie wybuja
wyobrani.

Techniki uspokajajce

Proste techniki samouspokajania si nale do najbardziej uy-
tecznych umiejtnoci, w jakie moesz wyposay dziecko. Wik-
szo z nich jest naprawd prosta i nie wymaga specjalnych za-
biegów, dziki czemu dziecko moe je wykorzysta w kadych
warunkach, a co waniejsze, s naprawd skuteczne. W przypadku
niemowlt i maych dzieci opiekunowie instynktownie reaguj we
waciwy sposób, gdy chc zmniejszy pobudzenie i niepokój
dziecka. Przytulaj je, mówi uspokajajco, delikatnie koysz lub
poklepuj, by przywróci im utracon równowag. Mog te da
im jakie inne zajcie lub zabawk, by skupi ich uwag. Wszystko
to dzieje si automatycznie i instynktownie. Niemniej jednak
w miar jak nasze dzieci dorastaj, coraz czciej musz sobie ra-
dzi same ze wzrastajcym poziomem wewntrznego napicia.

Oddychanie

Nauczenie dziecka, by kontrolowao swój oddech, zajmuje tylko
kilka minut, lecz badania pokazuj, e wiadome praktykowanie
odpowiedniego sposobu oddychania jest jednym z najatwiejszych
i najskuteczniejszych sposobów obniania napicia i wprowadza-
nia si w stan odprenia i spokoju.

154

Superstrategie dla rodziców

Róny rodzaj oddychania towarzyszy rónym stanom emocjo-

nalnym. Gdy jestemy przestraszeni, spici lub niespokojni, mamy
tendencj, by oddycha szybko i pytko, wykorzystujc minie
klatki piersiowej do rozszerzania i kurczenia puc. Gdy jestemy
odpreni, nasz oddech jest równomierny, gboki i rytmiczny.
Taki oddech jest regulowany przez minie przepony — prze-
grody pomidzy jam brzuszn a klatk piersiow — co sprawia,
e powietrze dociera gboko do puc.

Prawda jest taka, e ciau jest bardzo trudno utrzyma stan na-

picia, jeli oddycha si przepon. Oddychanie przepon stanowi
silny sygna dla przywspóczulnego ukadu nerwowego, którego
zadaniem jest przywrócenie spokoju i równowagi po tym, jak
wspóczulny ukad nerwowy wprowadzi go w stan silnego po-
budzenia. Oddychanie przepon wysya organizmowi sygna, e
po alarmie nadszed czas na uspokojenie si. Wi pomidzy umy-
sem a ciaem oznacza, e gdy uspokoisz swoje ciao, umys rów-
nie si wyciszy.

Ilekro dziecko czuje si zestresowane, przestraszone lub zde-

nerwowane, wiedza na temat waciwego oddychania moe mu
przyj z pomoc w przywróceniu równowagi i przerwaniu cyklu
dalszego pobudzania si.

Techniki gbokiego oddychania pomog dziecku uspokoi si

w trudnych chwilach.

Aby pokaza dziecku t technik, popro, by pooyo rk na

swoim brzuchu, tu poniej eber. Poinstruuj je, by skupio si na
swojej doni i gboko wcigno powietrze nosem. Popro, by
wyobrazio sobie powietrze wchodzce do puc i wypeniajce je
od spodu. Jeli zrobi to prawidowo, to poczuje, jak jego brzuch
wznosi si w miar obniania si przepony. Klatka piersiowa po-
winna unosi si i opada jedynie w minimalnym zakresie.

Walka z potworami: Zwycistwo nad stresem i lkiem

155

Nastpnie zach dziecko, by powoli liczc do piciu, nabrao

powietrza, na chwil wstrzymao oddech i zrobio wydech, znowu
liczc do piciu. W przypadku dzieci, które maj z tym problem,
pomocne moe by skupienie si raczej na wydechu ni na wde-
chu. Popro dziecko, by wyobrazio sobie zapalon wieczk stoj-
c przed nim i by wydmuchiwao powietrze w taki sposób, by
pomie odchyla si, lecz nie gas, przez jak najduszy czas, a
do oprónienia puc z powietrza. Przypomnij mu, e gdy bdzie
potrzebowao nabra powietrza, ma to zrobi powoli i przez nos.
Taki przeduony oddech wymaga wykorzystania przepony, dziki
czemu aktywuje si oddychanie przeponowe.

Gdy dziecko opanuje sztuk gbokiego oddechu, wyjanij mu,

e aby moga ona mie wpyw na jego uczucia, powinno zrobi
przynajmniej trzy serie po 10 oddechów kada. Dobrze jest, by
dziecko liczyo od koca, poniewa ma to uspokajajcy wpyw na
wikszo ludzi. Nastpnym razem, gdy poczujesz, e zaczynasz
si denerwowa, te wypróbuj gbokie oddychanie. Zdziwisz si,
jak wielki wpyw bdzie to miao na Twoje samopoczucie.

Progresywna relaksacja miniowa

Ta prosta technika opiera si na pracach Edmunda Jacobsona,
lekarza, który odkry, e poprzez napinanie i rozlunianie kolej-
nych grup miniowych moliwe jest wprowadzenie si w stan
gbokiego odprenia, co pomagao pacjentom cierpicym na
takie dolegliwoci jak nadcinienie, bezsenno czy zapalenie
okrnicy. Co ciekawe, póniejsze badania dowiody, e regu-
larne praktykowanie gbokiej relaksacji za pomoc tej techniki
zwikszao poczucie kontroli nad wasnymi emocjami, jak rów-
nie korzystnie wpywao na samoocen i agodzio objawy nie-
pokoju i lków.

Znajd spokojne miejsce i wyznacz sta por, w której Ty

i dziecko bdziecie mogli razem wiczy t technik. Idealnym
momentem jest chwila przed pooeniem si do óka, zwaszcza

156

Superstrategie dla rodziców

e nie zaleca si wykonywania tego wiczenia z penym odkiem.
W przypadku modszych dzieci warto wykona skrócon form
tego wiczenia jako ostatni rzecz przed zaniciem, gdy ju opa-
tulisz swoj pociech i moe ona spokojnie zasn.

1.

Zach dziecko, by szybko zastanowio si, czy nie odczuwa
napicia w którym miejscu ciaa. Powiedz mu, e nie musi
stara si niczego zmienia, jedynie zauway takie miejsca.

2.

Popro dziecko, by zacisno donie w pici i przytrzymao
je tak przez 5 do 7 sekund. Nastpnie powiedz, by cakowicie
rozlunio rce. W czasie tego napicia i nastpujcego po nim
rozluniania popro, by skoncentrowao si na tym, co czuje
w poszczególnych partiach swojego ciaa.

3.

Przejd do bicepsów, zachcajc dziecko, by unioso
przedramiona w kierunku ramion, tak jakby dwigao wielki
ciar. Znowu popro, by utrzymao to napicie przez kilka
sekund, a nastpnie rozlunio si. Pomidzy wiczeniami
poszczególnych grup mini popro, by dziecko przez okoo
20 sekund koncentrowao si na równomiernym oddechu.

4.

Minie trójgowe mona napi, wycigajc rce na zewntrz
i prostujc je w okciach.

5.

Czoo mona napi, unoszc brwi jak najwyej.

6.

Nastpnie powiedz dziecku, by zacisno oczy jak najmocniej,
a nastpnie rozlunio si.

7.

Otwarcie ust jak najszerzej si da („jak rekin!”) rozciga
odpowiednie grupy mini.

8.

Nastpnie popro, by maluch wcisn gow jak najsilniej
w poduszk lub podog i napi, a potem rozluni minie
szyi. Gdy si rozluni, zach go, by wyobrazi sobie, e jego
gowa jest bardzo cika, jak kula armatnia, która niemal
zatapia si w pododze.

Walka z potworami: Zwycistwo nad stresem i lkiem

157

9.

Czas na uniesienie ramion ku górze w kierunku uszu
— i opuszczenie ich.

10.

Popro, by dziecko sprawdzio, czy potrafi zrobi tak, by jego
opatki si zetkny, a nastpnie rozlunio si.

11.

Niech dziecko wemie gboki oddech, by rozszerzy klatk
piersiow, wstrzyma go i policzy do piciu, a nastpnie
zrobi wydech.

12.

Popro, by brzdc wcign brzuch tak daleko, jak potrafi,
a nastpnie rozluni go.

13.

Teraz czas na wygicie dolnej czci pleców w uk.

14.

Ka dziecku cisn poladki jak najmocniej… (chichot
gwarantowany!).

15.

Pora na zacinicie i rozlunienie ud.

16.

Popro dziecko, by wyprostowao stopy, aby napi minie
ydek, a nastpnie rozluni je.

17.

Pole swojej pociesze jak najmocniej podkuli palce u stóp.

18.

I wreszcie zach dziecko, by ponownie sprawdzio,
jak czuje si jego ciao i czy adna jego cz nie jest napita.
Poinstruuj je, by skoncentrowao si na oddychaniu i cieszyo
si odpreniem.

Jako ekspert, Edmund Bourne przypomina, e aby te wicze-

nia przyniosy najwiksze korzyci, powinno si powica na nie
okoo 20 minut dziennie. Zdaj sobie spraw, e dla wielu zapra-
cowanych rodziców byoby to bardzo trudne. Jednak nawet jeli
wprowadzisz uproszczon wersj tego wiczenia, koncentrujc
si na jednej lub dwóch grupach mini, to i tak zaczniesz w ten
sposób budowa wane umiejtnoci. Moesz równie przygoto-
wa dla dziecka tam relaksacyjn, by wiczyo samodzielnie.

Nauczenie si napinania i rozluniania rónych mini wpywa

odprajco na ciao i umys.

158

Superstrategie dla rodziców

Gdy Twoje dziecko bdzie potrzebowao si odpry, samo

zacinicie pici i napicie przedramion, a nastpnie rozlunie-
nie ich moe stanowi prosty rytua, pozwalajcy na uwolnienie
si od nadmiaru stresu. Podobnie jak oddychanie przepon, na-
wet czciowe odprenie mini moe wprowadzi ciao i umys
w stan wikszego spokoju.

Tylko sobie wyobra… O wielkiej sile wizualizacji

Przedstawione powyej metody wyciszania si polegay na zmia-
nie stanu fizycznego, by wpyn na stan umysowy. W przypadku
wizualizacji kierunek dziaania jest odwrotny: wykorzystuje si
zasoby umysu, by zagodzi fizyczn reakcj stresow. Umys jest
wielk si, a sama sia sugestii wystarczaa, by ludzie byli w sta-
nie bez znieczulenia wytrzyma bolesne zabiegi dentystyczne.
Szeroko opisany efekt placebo równie si na tym opiera — sama
wiara, e bierze si pomocny lek, w wielu przypadkach pomaga
w równym stopniu, co lekarstwo. Wszystko to pokazuje, jak stan
umysu moe wpyn na nasze dowiadczenie, a nawet zmieni
nasze fizyczne samopoczucie.

Jeli dziecko wywiczy si w stosowaniu kreatywnych wizu-

alizacji, bdzie w stanie wykorzysta t technik do uspokojenia
si. Chc tu jednak podkreli, e podobnie jak w przypadku po-
zostaych technik, ich dziaanie staje si bardziej skuteczne w miar
wicze.

Sama wizualizacja wystarcza, by wikszo ludzi potrafia si

odpry. U wikszoci osób po powiceniu 5 minut na wyobra-
anie sobie, e le na piknej, zalanej socem play, szybko
uderze serca i oddechu obnia si, zwiksza si natomiast po-
ziom opornoci elektrycznej skóry, mierzony przez rozmieszczone
na niej czujniki. Ich mózgi zaczynaj generowa wicej fal alfa,
które kojarz si z medytacj, marzeniami i stanem gbokiego
odprenia.

Walka z potworami: Zwycistwo nad stresem i lkiem

159

Bezpieczne miejsce

„Ilekro mam problemy w szkole albo Judyta mi dokucza — po-
wiedziaa Amelka, patrzc na mnie powanie swoimi wielkimi
zielonymi oczami — zawsze id do domu mojej babci i czuj si
lepiej”. „To wietnie” — powiedziaem, mylc sobie, jak to do-
brze, e dziewczynka ma tak blisk relacj z babci. Kiedy jednak
opowiedziaem to póniej mamie dziewczynki, ta wydawaa si
lekko zakopotana. „Amelka rzeczywicie bya blisko zwizana
z moj matk — powiedziaa — ale ona zmara cztery lata temu”.
Dopiero wtedy uwiadomiem sobie, e dziewczynka spontanicz-
nie wymylia sposób, który czsto doradza si dzieciom, majcym
problemy z opanowaniem emocji: stworzya sobie mentalny azyl,
w którym moga si chroni, ilekro baa si, e emocje takie jak
lk lub niepokój przejm nad ni kontrol.

Czemu nie miaaby pomóc dziecku stworzy sobie mentalnego

azylu? By moe bdzie chciao oprze go na jakim przyjemnym
wspomnieniu z okresu, w którym czuo si wyjtkowo bezpieczne
i szczliwe. Postaraj si unika wspomnie duej aktywnoci lub
nadmiernie stymulujcych. Nawet jeli w Disneylandzie bawilicie
si wietnie, zapewne nie jest to idealne wspomnienie do wpro-
wadzenia uspokojenia i nastroju medytacji. Jeli dziecko ma pro-
blemy z wybraniem prawdziwego miejsca i czasu, moesz zachci
je, by sobie je po prostu wymylio. Jedyny wymóg, to e miejsce
to musi by bezpieczne i sprzyja odpreniu. Dzieci, które zna-
em, wybieray miejsca takie jak jaskinie czy dungle. Tropikalna
plaa zawsze jest dobr sugesti na pocztek.

Zach dziecko, by wyobrazio sobie siebie w jakim relaksujcym

miejscu i stworzyo sobie osobist „stref bezpieczestwa”, o której

bdzie mogo pomyle w razie potrzeby.

Aby wizualizacja bezpiecznego miejsca przyniosa oczeki-

wany skutek, wane s dwie rzeczy: (1) poczenie jej ze stanem

160

Superstrategie dla rodziców

fizycznego odprenia — mona w tym celu wykorzysta wi-
czenia oddechowe lub progresywn relaksacj miniow opisane
powyej; (2) sprawienie, by wizualizacja bya jak najbardziej reali-
styczna. Najlepiej, jeli dziecko wykorzysta wszystkie zmysy,
opisujc szczegóy. Jakie kolory i powierzchnie widzi? Jaki jest
piasek pod jego stopami? Jaka jest temperatura? Czy czuje mu-
nicia wiatru na skórze, czy wszystko jest idealnie nieruchome?
Czy czuje zapach sosen w pobliskim lesie?

Gdy dziecko opisuje to miejsce, skieruj jego uwag na to, jak

si tam czuje. Podsu mu sowa w rodzaju „odprony”, „spo-
kojny”. Spraw, by zauwayo, jak czuje si jego ciao, gdy myli
o tym miejscu — jak jest mu wygodnie, jakie cikie i rozlu-
nione staj si jego koczyny. Nako je do wsuchania si w spo-
kojne bicie jego serca i miarowy oddech.

Po paru minutach popro, by wymylio jakie jedno sowo,

które opisuje to miejsce i jego uczucia z nim zwizane. Popro, by
zczyo razem palec wskazujcy i kciuk prawej doni, powtarzajc
to sowo.

Jeli Twoje dziecko bdzie to wiczy przez pi minut kadego

dnia, to wkrótce samo zczenie palca wskazujcego i kciuka
i wypowiedzenie sowa klucza wystarczy, by przywoa uczucie
odprenia. Dziki temu bdzie mogo przeciwstawi si nara-
staniu paniki, gniewu, silnego stresu i ogólnego niepokoju, gdy
te si pojawi. Naprawd dobre w tym wszystkim jest to, e
badania wskazuj, e ogólne skutki regularnego praktykowania
technik odprajcych s takie, e dziecko w ogóle rzadziej bdzie
dowiadcza tych emocji w intensywnej formie.

Dla wielu dzieci wiedza, e jest co, co mog zrobi, by poczu

odprenie i pozbiera si, sama w sobie jest wielk pociech. Gdy
uda im si pokona pierwsz trudno, czyli wiczy te techniki
wystarczajco czsto, nawet mae dzieci twierdz, e naprawd im
to pomaga, a wiele z nich lubi sobie wyobraa swoje bezpieczne
miejsce przed zaniciem.

Walka z potworami: Zwycistwo nad stresem i lkiem

161

Wicej pomysów na wizualizacje zwalczajce niepokój

W rozdziale 3. pisaem o tym, jak dobroczynne skutki moe mie
dla dziecka wyobraenie sobie osobowego róda negatywnych
emocji w jego yciu i wymylenie magicznego sposobu na uniesz-
kodliwienie go. Techniki wizualizacji mog by wykorzystane
równie do zastpowania okrelonych emocji innymi. Poniej
znajdziesz kilka sugestii obrazów, które mona w tym celu wy-
korzysta — ale oczywicie moesz razem z dzieckiem wymyli
inne.

Klepsydra. Zach dziecko, by wyobrazio sobie swoje ne-

gatywne uczucia jako jasnoczerwony piasek w klepsydrze (jeli
dziecko nie wie, jak wyglda klepsydra, musisz si w jak zaopa-
trzy). Wyjanij, e niezalenie od jego stara, ziarenka piasku
nie mog pozostawa dugo w górnej czci klepsydry. Zach
dziecko, by wyobrazio sobie, jak jego niepokój stopniowo prze-
sypuje si szyjk klepsydry pod wpywem grawitacji, a górna
komora jest zupenie pusta. Powtarzaj ten proces, a dziecko si
uspokoi. Podobnym obrazem jest woda odpywajca z wanny.
Nie przyspieszaj tego: wyobraanie sobie powoli przesypujcego
si piasku lub odpywajcej wody daje przywspóczulnemu uka-
dowi nerwowemu czas na dziaanie.

Rozwietlanie. Dla tej wizualizacji popro dziecko, by wy-

obrazio sobie swoje niechciane uczucia jako brzydki pulsujcy
kolor przewiecajcy z tego miejsca jego ciaa, w którym najsil-
niej odczuwa te emocje. Zwykle bdzie to gowa lub splot so-
neczny. Upewnij si, e dziecko ma jasny obraz tego, nim przej-
dziesz do nastpnego etapu.

Gdy dziecko oddycha przepon, popro je, by wyobrazio so-

bie, e wchania do swojego ciaa jasne, czyste wiato poprzez
czubek gowy. W miar jak wiczy oddychanie, popro, by wy-
obrazio sobie, e to wiato staje si janiejsze i silniejsze, do-
cierajc stopniowo do wszystkich komórek jego ciaa.

162

Superstrategie dla rodziców

Gdy jego ciao wypenia si wiatem, zapytaj, co si dzieje

z brzydkim kolorem, widocznym na pocztku. Niektóre dzieci
wyobraaj sobie, e wiato neutralizuje brudn mg, w miar
jak staje si silniejsze. Inne mówi, e wiato wypycha brzydki
kolor na zewntrz. Posu si obrazem podsunitym przez dziecko,
podkrelajc, e wiato i brudna mga nie mog razem przeby-
wa w tym samym miejscu i e jasne wiato jest o wiele silniejsze.
Przeduaj wiczenie, a dziecko zobaczy, e cae jego ciao pul-
suje jasnym wiatem, a mga niepokoju znikna. Podobnie jak
w przypadku klepsydry, by moe trzeba bdzie powtórzy to
wiczenie kilka razy, nim osignie si podany rezultat.

Wykorzystaj wizualizacj, któr kierujesz, by pomóc dziecku

uwolni si od negatywnych uczu — poprzez wyobraanie sobie,

e powoli odpywaj lub s wypychane przez co bardziej

pozytywnego i silniejszego.

Próba generalna. Jeli dziecko obawia si konkretnego wyda-

rzenia w przyszoci, moesz wykorzysta techniki wizualizacji
w taki sposób, jak wykorzystuj je sportowcy wspierani przez
psychologów sportowych. Szczegóowe wyobraanie sobie po-
szczególnych etapów danego wydarzenia i ich szczliwego za-
koczenia moe nastawi dziecko bardziej pozytywnie. Pomoe
te aktywowa jego wewntrzne zasoby, co sprawi, e upragniony
rezultat stanie si bardziej prawdopodobny. Jeli dziecko ma
problem ze zrobieniem tego, to skupienie si na tym elemencie,
którego wizualizacja sprawia najwiksze problemy, czsto pomaga
ustali sedno trudnoci. Uzbrojeni w t wiedz, Ty i Twoje dziecko
moecie wykorzysta nastpnie strategie rozwizywania proble-
mów przedstawione w rozdziale 7., by poradzi sobie z t kon-
kretn przeszkod.

Walka z potworami: Zwycistwo nad stresem i lkiem

163

Styl ycia

Dzieci aktywne fizycznie zwykle s mniej zestresowane ni te
bierne. wiczenia fizyczne mog odgrywa wan rol w budo-
waniu odpornoci dziecka na stres, tymczasem róne badania
wskazuj, e coraz wicej dzieci nie uprawia adnego sportu
i spdza coraz wicej czasu przed rónymi ekranami. Tylko 1 na
10 dzieci ma zalecane przez specjalistów 90 minut fizycznej
aktywnoci dziennie. Dowiedz si, jaki rodzaj fizycznej aktywnoci
lubi Twoje dziecko, i stwórz okazje, by mogo si temu powici.
Róbcie fizycznie wymagajce rzeczy razem i postaraj si, by sta-
nowio to cz Waszego ycia rodzinnego.

Joga jest wietnym sposobem na nauczenie dzieci odprania

si i przynosi liczne korzyci zdrowotne. Istnieje wiele zaj jogi
dla dzieci — mog one by szczególnie przydatne dla tych malu-
chów, które maj problemy z zachowaniem ciszy i spokoju. Nie
wykluczaj z góry takich zaj tylko dlatego, e nie jeste sobie
w stanie wyobrazi na nich swojego dziecka. Fakt, e bdzie w oto-
czeniu innych wiczcych dzieci, jak równie to, e bdzie mu-
siao si skupi, by utrzyma niektóre z pozycji, moe mie na nie
naprawd niezwyky wpyw. Jeli sama wiczysz jog lub prakty-
kujesz medytacj, Twoje dziecko moe si o wiele chtniej zaan-
gaowa w takie zajcia.

Rola, jak w odczuwaniu stresu przez dzieci moe odgrywa

dieta, nie jest jeszcze do koca okrelona. Niemniej jednak eks-
perci od ywienia, tacy jak Alexander Schauss, sdz, e dieta,
która zawiera nadmiar nieoczyszczonych wglowodanów, wymaga
wicej witamin z grupy B, ni organizm jest w stanie dostarczy,
przez co te witaminy s „poyczane” z ukadu nerwowego. To,
zdaniem Schaussa, zwiksza podatno na stres i prowadzi do
problemów z zachowaniem. Istniej równie dowody na to, e
wyeliminowanie „mieciowego jedzenia” z diety dzieci cierpi-
cych na ADHD moe pomóc niektórym z nich, chocia wyniki
bada nie s rozstrzygajce.

164

Superstrategie dla rodziców

Jasne jest jednak to, e u dzieci, które jedz duo sodkich

potraw, moe doj do silnych waha poziomu cukru. Organi-
zmowi trudno jest si z tym upora, co moe prowadzi do nie-
kontrolowanego zachowania. Nie rozumiemy jeszcze w peni
relacji pomidzy diet a ukadem nerwowym, jednak wystarczy
powiedzie, e zdrowa, zrównowaona dieta z wikszym praw-
dopodobiestwem zapewni organizmowi wszystkie substancje
potrzebne do jego prawidowego funkcjonowania.

Upewnij si te, e dziecko ma odpowiedni ilo snu. Nie

przypadkiem pozbawienie snu jest jedn z metod tortur. Dziecko
w wieku szkolnym potrzebuje 10 godzin snu na dob, a przed-
szkolak jeszcze wicej. Zwró uwag na to, e z uwagi na szale-
stwa zegara dobowego w okresie dojrzewania nastolatki maj
tendencj, by ka si póniej i póniej wstawa — który to rytm
zwykle nie znajduje odbicia w szkolnym planie zaj. Oznacza to,
e Twój nastolatek musi nauczy si odpoczywa w czasie, w któ-
rym jego zegar biologiczny nakania go do czego innego. Dobre
nawyki zwizane ze snem wymagaj pewnej dyscypliny, której
trzeba si nauczy. Wielu rodziców pozwala dzieciom wybiera
czas nocnego odpoczynku, a to bd. Dzieci czsto nie doceniaj
swojej potrzeby snu, a zmczone dziecko jest znacznie bardziej
podatne na stres, jak równie na wahania nastroju i wybuchy
zoci.

Nie zostawiaj niczego przypadkowi

Aby dobrze si zachowywa, dziecko musi stumi róne ro-
dzaje instynktów i popdów. To cika praca, która wiele wy-
maga od jego wewntrznych zasobów. Stres definiuje si jako
„sytuacj, która przerasta nasze dostpne zasoby do poradzenia
sobie z ni”, tak wic jeli dziecko jest zestresowane, to bardzo
trudno bdzie mu speni jakiekolwiek dodatkowe wymagania.

Walka z potworami: Zwycistwo nad stresem i lkiem

165

W praktyce oznacza to, e zestresowane lub przestraszone dziec-
ko znacznie czciej zachowuje si niewaciwie.

Biorc to pod uwag, monitorowanie poziomu stresu dziecka

i oferowanie mu praktycznych strategii radzenia sobie z nim jest
niezwykle istotne, jeli nie chcesz zosta skazanym na towarzy-
stwo dziecka, które nie jest w stanie kontrolowa swojego zacho-
wania — co jest pewnym sposobem, by podwyszy te swój
wasny poziom stresu.

Nie masz moliwoci ochronienia dziecka przed stresem w y-

ciu, jednak moesz mu da narzdzia, które pozwol mu go zneu-
tralizowa i zmniejszy jego wpyw. Nie wysya si onierza do
bitwy bez odpowiedniej ochrony, jednak czsto wanie tak po-
stpujemy w przypadku dzieci, które wysyamy w wiat, nie wy-
posaywszy ich wczeniej w umiejtnoci radzenia sobie ze stre-
sem i lkiem. Niektórzy ludzie sami znajduj sposoby, by sobie
pomóc, jednak metoda prób i bdów moe by w tym przypad-
ku dugotrwaa i bolesna. Znacznie lepiej jest nauczy dziecko
sposobów radzenia sobie ze stresem w momencie, gdy ma przed
sob cae ycie, zamiast czeka na zaamanie nerwowe, koniec
zwizku czy atak serca, który stanowi bdzie zbyt póny dzwo-
nek alarmowy ju u dorosego czowieka. Bycie zestresowanym
i przestraszonym to nieprzyjemne dowiadczenie. Jako rodzic masz
szans poprawi jako ycia swojego dziecka (i swojego wasne-
go), powicajc czas na nauczenie go podstawowych umiejtnoci
radzenia sobie ze stresem. Naprawd bdzie to dobrze zainwe-
stowany czas!

Krótkie podsumowanie

x

Naucz si rozpoznawa oznaki stresu u dziecka.

x

Zwracaj uwag na to, co dziecko oglda w telewizji, poniewa
maluchy potrafi si bardzo przej tym, co widz.

166

Superstrategie dla rodziców

x

Uwaaj na presj, jaka moe by na dziecko wywierana
w szkole. Nie kad nadmiernego nacisku na osignicia.

x

Uwaaj na „symbole tosamoci” Twojego dziecka i staraj si
nie uraa skrytego w nim braku poczucia bezpieczestwa.

x

Pamitaj, e dla dzieci zmiany s stresujce, i postaraj si
przygotowa swoj pociech do nadchodzcych istotnych zmian.

x

Zbyt duo i zbyt mao stymulacji moe by stresujce. Pomó
dziecku zrozumie, ile jej potrzebuje, i osign odpowiedni
równowag.

x

Wykorzystaj metod „stopniowej ekspozycji”, by pomóc
dziecku przeama jego lki.

x

Naucz swoj pociech radzi sobie z niepokojem, analizujc
najgorszy moliwy scenariusz, zamiast unika myli o nim.

x

Naucz córk lub syna oblicza prawdopodobiestwo
zdarzenia si tego, czego si obawia.

x

Pomó dziecku opanowa techniki uspokajajce, takie jak
oddychanie przepon, progresywna relaksacja miniowa
czy wizualizacja.

x

Upewnij si, e styl ycia Waszej rodziny sprzyja obnieniu
poziomu stresu.