P R A C E NA U K O W E A k a d e mi i i m. J a n a D

áugosza w CzĊstochowie

Seria: Zeszyty Historyczne

2009, z. X

Bogdan Bobowski

Testament w

Ğredniowiecznym prawie polskim

W

Ğredniowiecznej Polsce prawo ksztaátowaáo siĊ w oparciu o dwa Ĩródáa.

Z jednej strony we wczesnym prawie feudalnym du

Īą rolĊ odgrywaáo prawo

zwyczajowe; przekazywane g

áównie w tradycji ustnej, niejednokrotnie znaczyáo

wi

Ċcej od prawa stanowionego. Co siĊ tyczy prawa stanowionego w Ğrednio-

wiecznej Polsce, to bra

áo siĊ ono wáaĞnie z drugiego ze Ĩródeá, mianowicie wy-

nika

áo bezpoĞrednio z prawa koĞcielnego, tzw. kanonicznego.

Po uzyskaniu przez chrze

ĞcijaĔstwo statusu religii paĔstwowej KoĞcióá staá

si

Ċ instytucją odgrywającą znaczną rolĊ w paĔstwie polskim – takĪe w dziedzi-

nie stanowienia prawa. Korzystaj

ąc z norm prawnych zawartych w prawie kano-

nicznym, Ko

Ğcióá zaszczepiá, na gruncie polskim, idee kodyfikacji prawa. Same

przepisy prawa ko

Ğcielnego znajdowaáy gotowe wzorce w systemie prawa rzym-

skiego. Tak wi

Ċc prawo polskie w Ğredniowieczu áączyáo w sobie dorobek legi-

slacyjny cywilizacji Zachodu, z praktyk

ą dnia codziennego, w której tak wiele

by

áo norm zwyczajowych

1

.

Niekiedy jednak w po

áączeniu tym jawiáy siĊ pewne sprzecznoĞci. Sytuacja

taka wyst

Ċpowaáa w prawie spadkowym, gdzie zwyczaje prawne, korzeniami

si

Ċgające systemu rodowego, kolidowaáy z wzorcami postĊpowania spadkowego

zawartymi w prawie kanonicznym. Prawo rzymskie wykszta

áciáo silną pozycjĊ

jednostki w sprawach maj

ątkowych. Takowe dyspozycje, wyraĪające wolĊ jed-

nostki, zawarte by

áy w testamencie

2

.

Inaczej rzecz si

Ċ miaáa w pierwotnym prawie polskim, gdzie pojĊcie testa-

mentu nie by

áo znane.

1

R. Dembska, O testamencie w polskim prawie

Ğredniowiecznym, [w:] Studia z historii ustroju

i prawa, red. H. Olszewska, Pozna

Ĕ 2002, s. 58 i n.

2

W. Litewski, Rzymskie prawo prywatne, Warszawa 1990, s. 330.

84

Bogdan Bobowski

W dawnym prawie S

áowian odbijaáy siĊ stosunki panujące w obrĊbie rodu,

gdzie poj

Ċcie wáasnoĞci indywidualnej nie funkcjonowaáo. Majątek naleĪaá do

ogó

áu familii, dlatego Ğmierü jednostki nie powodowaáa Īadnych zmian w tej

materii. Dodatkowo sama czynno

Ğü prawna – rozporządzenia woli – wedáug

prawa S

áowian nie mogáo wywoáywaü po Ğmierci osoby rozporządzającej Īad-

nych skutków prawnych, poniewa

Ī wraz ze Ğmiercią jednostki, gasáa jej wola

3

.

Testamenty pojawiaj

ą siĊ w Polsce w poáowie XII wieku. Wiązaáo siĊ to

z dzia

áalnoĞcią KoĞcioáa, którego rola w paĔstwie, od początków jego istnienia,

stopniowo si

Ċ umacniaáa. Wysocy dostojnicy duchowni mieli bezpoĞredni

wp

áyw na politykĊ paĔstwa, uczestniczyli w budowie jego instytucji, formuáo-

wali obowi

ązujące w nim prawa. Dodatkowo pod zarządem KoĞcioáa znajdowa-

áy siĊ ogromne wáasnoĞci ziemskie, których liczba i wielkoĞü sukcesywnie siĊ
powi

Ċkszaáa. Początkowo dobra KoĞcioáa rozwijaáy siĊ kosztem majątku panują-

cego. W

áadca widząc w dziaáalnoĞci KoĞcioáa oparcie dla swych rządów, nie

szcz

Ċdziá nadaĔ, które dawaáy podstawy ekonomiczne dla dziaáalnoĞci i rozwoju

tej instytucji, a w pó

Ĩniejszym okresie stanowiáy o jej sile. Biskupstwa polskie,

dzi

Ċki staáemu udziaáowi w dochodach monarchy, juĪ w XII wieku naleĪaáy do

najwi

Ċkszych wáaĞcicieli ziemskich. Rozrost organizacji koĞcielnych spowodo-

wa

á przesuniĊcie ciĊĪaru utrzymania KoĞcioáa na barki spoáeczeĔstwa Ğwieckie-

go. Na w

áoĞci klasztorne niejednokrotnie, oprócz nadaĔ monarszych, skáadaáy

si

Ċ dobra pochodzące z fundacji prywatnych. Rozbicie dzielnicowe sprzyjaáo

rozwojowi w

áasnoĞci ziemskiej. W tym okresie pozycja polityczna wáadców

dzielnicowych bardzo si

Ċ osáabiáa. Pociągaáo to za sobą wzrost roli feudaáów

Ğwieckich i duchownych. Stawaáo siĊ czĊsto tak, Īe Ğmierü pierwszych przyczy-
nia

áa siĊ do wzrostu majĊtnoĞci drugich

4

.

Pierwsze polskie testamenty zawiera

áy zapisy czĊĞci majątku na rzecz insty-

tucji ko

Ğcielnych. Testator ofiarując KoĞcioáowi czĊĞü swoich dóbr doczesnych,

chcia

á przez to zapewniü sobie spokój w Īyciu wiecznym. Reszta majątku przy-

pada

áa w udziale spadkobiercom, których prawa do dziedziczenia wynikaáy

z praw natury, niezale

Īnych od woli testatora. Dziedziczenie usankcjonowane

prawem natury, czyli prawem wynikaj

ącym z przynaleĪnoĞci do rodziny zmar-

áego, byáo w prawodawstwie Ğredniowiecznym stawiane wyĪej od zapisów te-
stamentowych. W testamencie testator móg

á rozporządzaü jedynie dobrami na-

bytymi z nieruchomo

Ğci i samymi ruchomoĞciami. Co siĊ tyczy nieruchomoĞci,

to by

áy one prawnie wyáączone spod testowania

5

.

3

J. Hube, Wywód praw spadkowych s

áowiaĔskich, Warszawa 1932, s. 17.

4

W. Uruszczak, Udzia

á KoĞcioáa wrocáawskiego w rozwoju prawa kanonicznego w ĝredniowie-

czu, „Czasopismo Prawno-Historyczne” t. 52 (2000) z. 1–2, s. 47–66.

5

R. Dembska, op. cit., s. 59.

Testament w

Ğredniowiecznym prawie polskim

85

W wieku XIII i XIV Ko

Ğcióá na ziemiach polskich prowadziá dziaáania zmie-

rzaj

ące do uzyskania rzeczywistoĞci prawnej dopuszczającej wolnoĞü testowa-

nia

6

. Wi

Ċksza wolnoĞü testowania zwiĊkszyáaby wartoĞü zapisów testamento-

wych na rzecz Ko

Ğcioáa, wreszcie znalazáaby siĊ w nich ziemia, stanowiąca naj-

wy

Īszą wartoĞü w Ğredniowieczu.

Zasada swobodnego rozporz

ądzania majątkiem wystĊpowaáa przeciwko sta-

remu zwyczajowemu prawu rodowemu, które strzeg

áo interesów caáego rodu.

Ko

Ğcióá w przepisach prawa kanonicznego odnajdowaá gotowe wzorce prawne

mog

ące z powodzeniem zastąpiü zuĪyte prawo zwyczajowe. Jednak takowe

zmiany wymaga

áy szerszego poparcia spoáecznego, którego KoĞcióá w peáni nie

posiada

á. Pierwsze jego sukcesy ekonomiczne doprowadziáy do powstania opo-

zycji w

Ğród spoáecznoĞci Ğwieckiej. Stopniowo spór ten przeksztaáciá siĊ w ostry

konflikt na tle maj

ątkowym. Sáabi ksiąĪĊta dzielnicowi nie mogli stanowiü arbi-

trów w tym sporze.

W XIV wieku dosz

áo do rozwoju instytucji prawa w Polsce. Umocniáy siĊ

kancelarie ksi

ąĪĊce i biskupie. Akty prawne, jeszcze w XII i XIII wieku tak bar-

dzo niedoskona

áe pod wzglĊdem formalnym, w XIV w. przybraáy formy bar-

dziej rozwini

Ċtych wzorów kancelaryjnych.

W tym czasie coraz cz

ĊĞciej w oficjalnych dokumentach pojawiaáy siĊ

stwierdzenia mówi

ące o wolnoĞci testowania. Przykáadem moĪe byü dokument

wydany w roku 1326 dla klasztoru w Wieluniu, przez Henryka G

áogowskiego,

w którym zapisano: „nic bardziej nie przystoi ludziom, ani

Īeli swobodny styl

ostatniej woli”

7

. Podobne stwierdzenia zawieraj

ą równieĪ inne dokumenty

Ğwieckie z XIV w. Wynikaáo z tego, Īe zasada swobodnego testowania staáa siĊ
norm

ą prawną powszechnie znaną. Musiaáo to podwaĪyü zasadĊ rodowego

dzier

Īenia dóbr, broniącą interesów caáej rodziny, rodu. W tym czasie instytucja

testamentu s

áuĪyáa zarówno KoĞcioáowi, jak i moĪnym Ğwieckim, którzy doceni-

li korzy

Ğci páynące ze swobody rozporządzania majątkiem za pomocą tego do-

kumentu.

Z instytucj

ą testamentu wiąĪe siĊ bezpoĞrednio zdolnoĞü testowania. W Ğre-

dniowieczu obok osób zdolnych do testowania istnia

áy osoby wyáączone od tej

czynno

Ğci prawnej. Ci pierwsi zwani byli z áaciny testabilis, natomiast drudzy

intestabilis. Zdolno

Ğci do testowania, w myĞl praw Ğredniowiecznych, nie posia-

dali umys

áowo chorzy, heretycy i wywoáaĔcy, zakonnicy po záoĪeniu Ğlubów.

Dodatkowo, ograniczon

ą zdolnoĞü do testowania mieli niedojrzali synowie,

6

Ibidem.

7

Cytat w t

áumaczeniu za: R. Dembska, op. cit., s. 61.

86

Bogdan Bobowski

niemaj

ący wydzielonych wáasnoĞci. Mogli oni swobodnie dysponowaü jedynie

maj

ątkiem pozyskanym z wáasnej pracy

8

.

Co si

Ċ tyczy osób mogących w Ğredniowieczu dziedziczyü z testamentu, to

ogólnie testowa

ü moĪna byáo na rzecz dowolnych osób fizycznych. Jednak

i w tym przypadku istnia

áo szereg odstĊpstw od tej zasady. Przykáadowo, nie

mo

Īna byáo dokonywaü zapisów w testamencie na rzecz osób niewidomych.

Dodatkowe regulacje prawne dotyczy

áy synów, córek, Īon i osób duchownych.

Synów traktowano jako dziedziców naturalnych, beztestamentowych. Dlate-

go

Īadne zapisy w testamencie na ich rzecz nie byáy potrzebne. Zasada dziedzi-

czenia synów by

áa jedną z najwaĪniejszych reguá Ğredniowiecznego prawa spad-

kowego. O utrwaleniu si

Ċ w spoáeczeĔstwie zasady swobodnego testowania

Ğwiadczyü moĪe czĊsty fakt rozporządzenia majątkiem wbrew woli braci i synów.

Prawa kobiet do spadku wykszta

áciáy siĊ w Ğredniowieczu w okresie rozbicia

dzielnicowego, w po

áowie XIII wieku. Od tego czasu zasada dziedziczenia dóbr

ojcowskich dotyczy

áa oprócz synów równieĪ i córek

9

.

Pod koniec XII w. w

Ğredniowiecznym polskim prawie spadkowym pojawiáa

si

Ċ zasada pierwszeĔstwa wdów w zapisie testamentowym. Dotyczyáa ona bez-

dzietnych wdów, na rzecz których w testamencie zapisywano prawo do wieczy-
stego u

Īytkowania majątku spadkowego lub jego czĊĞci. Po Ğmierci wdowy ma-

j

ątek przechodziá na spadkobierców ustawowych lub na KoĞcióá

10

.

Dokonywanie zapisów nie by

áo w Īaden sposób ograniczone. Jednak póĨ-

niejsze prawo koronne zakaza

áo zapisywania dóbr nieruchomych na rzecz du-

chowie

Ĕstwa. MoĪna byáo wiĊc testowaü jedynie dobra ruchome i dobra nabyte

z nieruchomo

Ğci. Ostateczny zakaz zapisywania w testamencie nieruchomoĞci

na rzecz duchowie

Ĕstwa przyniosáa ustawa sejmu piotrkowskiego z 1510 r.

11

Ustawy tego sejmu doprowadzi

áy do ograniczenia, ksztaátującej siĊ od XII

do XVI w., w ramach polskiego prawa spadkowego, instytucji testamentu. Kon-
stytucja z 1510 r. zabroni

áa dysponowania w testamencie nieruchomoĞciami,

rzeczami dziedzicznymi oraz danymi w zastaw. Szlachta, d

ąĪąc do takiego

kszta

átu ustawy sejmu piotrkowskiego, staraáa siĊ w ten sposób nie dopuĞciü do

ograniczenia potencja

áu ekonomicznego caáego stanu.

W

Ğredniowieczu rozporządzenia ostatniej woli przechowywano w aktach

s

ądów koĞcielnych i miejskich. Testamenty byáy tam wpisywane do ksiąg sądo-

wych, staj

ąc siĊ w ten sposób dokumentem waĪnym, uznawanym przez organy

8

Ibidem, s. 63.

9

B. Lesi

Ĕski. Ustanowienie opieki „zapisanej” (tutela inscripta) w dawnym prawie polskim,

[w:] Ustrój i prawo. W przesz

áoĞci dalszej i bliĪszej. Studia historyczne o prawie dedykowane

Prof. Stanis

áawowi Grodziskiemu, red. J. Malec i W. Uruszczak, Kraków 2001, s. 388–394.

10

R. Dembska, op. cit., s. 64.

11

Ibidem.

Testament w

Ğredniowiecznym prawie polskim

87

prawne. Rzadziej spotyka si

Ċ testamenty w ksiĊgach sądów ziemskich. Prawo

ziemskie by

áo zawsze niechĊtne testamentom, zgodnie z zasadą, iĪ dobra dzie-

dziczne powinny pozosta

ü w rĊkach rodziny

12

.

W ramach prawa magdeburskiego, którego przepisy w

Ğredniowieczu obo-

wi

ązywaáy w wiĊkszoĞci miast Maáopolski, ĝląska, àuĪyc oraz w miastach leĪą-

cych na terenie dzisiejszych Niemiec, testament rozwija

á siĊ w stopniu porów-

nywalnym z innymi obszarami prawnymi. Równie

Ī i w prawie magdeburskim

da si

Ċ zauwaĪyü pewnego rodzaju „dualizm prawny”. Z jednej strony przepisy

dotycz

ące spadku w prawie magdeburskim wynikaáy z tradycji rzymskiej, prze-

niesionej na grunt niemiecki przez Ko

Ğcióá, z drugiej oparáy siĊ na germaĔskim

prawie spadkowym. Tutaj, podobnie jak w

Ğredniowiecznym polskim prawie

spadkowym, ujawni

áy siĊ daleko idące sprzecznoĞci

13

.

Rzymski model prawny, w przypadku dziedziczenia testamentowego zak

áa-

da

á, Īe za pomocą jednostronnego, dającego siĊ odwoáaü rozporządzenia ostat-

niej woli, testator mo

Īe przekazaü swój majątek wyznaczonej osobie. Prawo

rzymskie w tym wzgl

Ċdzie pozostawiaáo spadkodawcy daleko idącą dowolnoĞü

w wyznaczaniu spadkobiercy. W przeciwie

Ĕstwie do niego germaĔskie prawo

spadkowe dopuszcza

áo dziedziczenie w obrĊbie rodziny, stosując zasadĊ: im bli-

Īej krwi, tym bliĪej dóbr (Je naeher dem Blut, desto naeher dem Gut)

14

.

Pod wp

áywem koĞcielnego prawa kanonicznego, opartego na wzorcach

rzymskich, wprowadzano wi

Ċkszą swobodĊ w wyznaczaniu spadkobierców. Do-

tyczy

áo to w szczególnoĞci tej czĊĞci spadku, którą spadkodawca przeznaczaá na

zbawienie duszy, czyli która przechodzi

áa na rzecz KoĞcioáa. W konsekwencji

zasad

Ċ tĊ zaczĊto wykorzystywaü w celu przekazania czĊĞci majątku osobom

niespokrewnionym. Jednak swoboda testowania dotyczy

áa tylko tej czĊĞci ma-

j

ątku, który zostaá zgromadzony na skutek dziaáaĔ spadkodawcy. Dobra dzie-

dziczne by

áy przekazywane dalej spadkobiercom ustawowym, zgodnie z przepi-

sami prawnymi. W obr

Ċbie jednego testamentu mogáo nastąpiü zarówno dzie-

dziczenie ustawowe, poprzez przekazanie okre

Ğlonej czĊĞci spadku krewnym,

jak i dziedziczenie z testamentu. Wspó

áistnienie obu sposobów powoáywania do

spadku pozwala

áo mieszczanom na pewną elastycznoĞü w przekazywaniu zgro-

madzonych za

Īycia dóbr.

W XV wieku na obszarze prawa magdeburskiego ostatecznie ugruntowa

á siĊ

testament wed

áug prawa niemieckiego. Byá on – podobnie jak testament rzymski

– jednostronnym, odwo

áywalnym rozporządzeniem na wypadek Ğmierci. Jednak

nie by

á aktem pod wzglĊdem prawnym jednolitym – jednoczyá róĪne elementy.

12

J. Bardach, Historia pa

Ĕstwa i prawa Polski, t. 1, Warszawa 1957, s. 307.

13

Marquardt Uta, Görlitzer Testamente des 16. Jahrhunderts als Quelle sozialgeschichtlicher Un-

tersuchungen, „Neues Lausitzisches Magazin“, Görlitz 2001, s. 34.

14

Ibidem.

88

Bogdan Bobowski

Zawarte w testamencie postanowienia, dyspozycje testatora, oddawa

áy czĊĞü

masy spadkowej zgodnie z jego wol

ą wskazanym przez niego osobom. Reszta

spadku przypada

áa krewnym, którzy dziedziczyli w myĞl przepisów prawnych.

W jednym dokumencie zawarte by

áy dwa modele dziedziczenia

15

.

ħródáem przepisów dotyczących sporządzania testamentu w prawie magde-

burskim by

áy przede wszystkim magdeburskie orzeczenia áawnicze. Testament

mog

áa sporządziü osoba posiadająca prawną zdolnoĞü do testowania. Warun-

kiem by

áa peánoletnioĞü, osiągana w wieku czternastu lat w przypadku mĊĪ-

czyzn, a dwunastu u kobiet. Testatorem nie móg

á byü chory psychicznie, niewi-

domy, g

áuchy i niemy. Dodatkowo swobody testowania pozbawiany byá skazany

na

Ğmierü oraz zakáadnik

16

.

W wi

ĊkszoĞci miast magdeburskiego obszaru prawnego z reguáy testament

funkcjonowa

á w postaci zapisów w ksiĊgach miejskich. Wprawdzie spotyka siĊ

testamenty sporz

ądzone oddzielnie, jednak są one stosunkowo rzadkie. KsiĊgi

miejskie mia

áy duĪe znaczenie dla mieszczan. Wpis do nich sankcjonowaá praw-

nie ka

Īdy prywatny zapis. Testament wpisany do ksiąg miejskich otrzymywaá

niezb

Ċdną ochronĊ prawną

17

.

15

Vide np.: Archiwum Pa

Ĕstwowe we Wrocáawiu, Dokumenty miasta ĝwidnicy, sygn. U 3595

z 1957 r., U 3562 z 1583 r.

16

B. Groicki, Tytu

áy prawa magdeburskiego, Warszawa 1954, s. 179–183; confer: O. Loening,

Das Testament im Gebiet des Magdeburger Stadtrechts, Breslau 1906.

17

Marquardt Uta, op. cit., s. 35.